اسرافیل در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اسرافیل است. اسرافیل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اسرافیل در قرآن - اسرافیل در کلام اسلامی - اسرافیل در معارف مهدویت - اسرافیل در معارف دعا و زیارات - اسرافیل در معارف و سیره سجادی - اسرافیل در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

واژه إسرافیل را به صورت‌های دیگری نیز از قبیل "اسرافین"، "سرافین" و "سرافیل" ذکر کرده‌اند. برخی واژه إسرافیل را رباعی و گروهی با اصلی دانستن همزه، آن را خماسی می‌دانند. بیشتر لغت‌دانان اسرافیل را واژه‌ای غیر عربی دانسته‌اند؛ برخی آن را برگرفته از سریانی و مرکب از اسرا (بنده) و ایل (خدا) می‌دانند. نام‌های دیگر اسرافیل (عبدالله، عبیدالله، عبدالرّحمن) نیز با این معنا انطباق دارند. در روایاتی به نقل از پیامبر (ص)، امام سجاد (ع)، صحابه و تابعان گفته شده است: هر اسم مرکبی که بخش دوم آن واژه ایل باشد (مانند جبرئیل، میکائیل و عزرائیل) به نحوی بندگی خدا را می‌رساند. برخی دیگر، احتمال داده‌اند مأخذ این واژه، لغت عبریِ "سرافیم" باشد که بر اساس تورات، نام جمعی از فرشتگان است که بر بالای کرسی خداوند ایستاده و دارای ۶ بال هستند که با دو بال روی خود را و با دو بال دیگر پاهای خود را پوشانیده‌اند و با دو بال دیگر پرواز می‌کنند و هنگام آواز جمله "قدّوس قدّوس، پروردگارِ لشکرهاست، تمامی زمین از جلال او مملوّ است" را بر زبان می‌آورند.

گاهی نظریه اشتقاق اسرافیل از سرافیم با حدس و احتمال چنین توجیه می‌شود که شاید اعراب پیشین، از جمله نصارا، الف و لام را به "سراف" افزوده باشند؛ همچنین امکان دارد که "میم" به "لام" تبدیل شده تا بر قیاس جبرئیل و میکائیل، این واژه، سرافیل (اسرافیل) شود. برخی، از همسانی لفظی این دو واژه، پا را فراتر نهاده، برای نشان دادن ارتباط هرچه بیشتر بین آن دو به تشابه پاره‌ای از اوصاف همانند داشتن ۶ بال، حضور در نزد کرسی خداوند و قدّوس قدّوس گویی فرشتگان سرافیم در کتاب تورات، با دارا بودن ۴ بال و حامل عرش الهی بودن و تسبیح‌گویی فرشته اسرافیل در روایات اسلامی استناد جسته‌اند و در اظهار نظری غیر دقیق، این‌گونه مطالب را به صراحت، ساخته کعب‌الاحبار و از اسرائیلیات دانسته‌اند.

اگرچه بیشتر روایات از منابع اهل‌سنت بوده و در سند پاره‌ای از آنها کعب‌الاحبار وجود دارد؛ اما فراوانی روایات به حدی است که شبهه‌ای، در اصل وجود فرشته‌ای به نام اسرافیل در فرهنگ اسلامی باقی نمی‌گذارد و این گونه اوصاف که نظیر آن در آیات قرآن ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَاعِلِ الْمَلَائِكَةِ رُسُلًا أُولِي أَجْنِحَةٍ مَثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ يَزِيدُ فِي الْخَلْقِ مَا يَشَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾ نیز آمده است، براساس دیدگاه‌های گوناگون کلامی و فلسفی قابل تبیین است.

اندکی توجّه روشن می‌سازد که لغت سرافیم در زبان عبری به رغم برخی شباهت‌های لفظی و وصفی، تفاوت‌های آشکاری با واژه اسرافیل در فرهنگ اسلامی دارد:

1. سرافیم جمع و در تورات به معنای گروهی از فرشتگان مقرّب است و اسرافیل مفرد، و در فرهنگ اسلامی نام فرشته‌ای مقرّب.
2. در فرهنگ اسلامی مسئولیت اسرافیل، ابلاغ پیام الهی به دیگر فرشتگان و دمیدن در صور معرفی شده است؛ ولی در تورات، نه تنها فرشتگان تسبیح‌گوی سرافیم چنین مسئولیت‌هایی ندارند، بلکه از هیچ فرشته‌ای حتی با لفظی دیگر برای چنین مسئولیتی، نامی به میان نیامده است. بر اساس روایات، همچنین اسرافیل ولیّ لوح محفوظ و واسطه امین بین خداوند و سه فرشته برگزیده دیگر معرفی شده است و بر این نکته تصریح شده که وحی خدا بر جبرئیل توسط او ابلاغ می‌گردد.

براساس این روایات فرمان‌ها و وحی الهی در لوح محفوظ ظاهر می‌شود و اسرافیل آن را به دیگر فرشتگان ابلاغ می‌کند. علامه مجلسی در ذیل روایات پیشگفته، از برخی نقل می‌کند که وی براساس روایتی، همه فرشتگان لوح را تحت امر و پیرو اسرافیل دانسته است. در روایتی دیگر علم جبرئیل از میکائیل، و علم میکائیل برگرفته از اسرافیل، و دانش اسرافیل از لوح محفوظ معرفی شده است و در سلسله سند روایات قدسی نیز پیامبر سخن خداوند را از جبرئیل و او از میکائیل و میکائیل از اسرافیل و او از لوح و لوح از قلم و در نهایت آن را از خداوند نقل می‌کند؛ همچنین در روایات از نگاشته شدن قرآن و نامی از اسمای الهی و ۴ حرف از حروف گشایش امور بر پیشانی اسرافیل گزارشهایی ارائه شده و در دعا، تعقیقات و حرزهای بسیاری از او نام برده شده است. بدین‌سان و با عنایت به نبودن واژه اسرافیل در زبان عبری و سامی، صرف حدس و گمان یا وجود پاره‌ای تشابهات نمی‌تواند اشتقاق این واژه را از لغت عبری سرافیم توجیه کند.

اسرافیل در قرآن

واژه اسرافیل در قرآن کریم نیامده است؛ امّا مفسران در ذیل آیات بسیاری، از این فرشته سخن گفته‌اند:

1. نفخ صور و دمیدن در ناقور: ﴿وَيَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ فَفَزِعَ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِي الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شَاءَ اللَّهُ وَكُلٌّ أَتَوْهُ دَاخِرِينَ﴾، ﴿وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِي الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْرَى فَإِذَا هُمْ قِيَامٌ يَنْظُرُونَ﴾، ﴿وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَيَوْمَ يَقُولُ كُنْ فَيَكُونُ قَوْلُهُ الْحَقُّ وَلَهُ الْمُلْكُ يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ وَهُوَ الْحَكِيمُ الْخَبِيرُ﴾، ﴿وَتَرَكْنَا بَعْضَهُمْ يَوْمَئِذٍ يَمُوجُ فِي بَعْضٍ وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَجَمَعْنَاهُمْ جَمْعًا﴾، ﴿فَإِذَا نُقِرَ فِي النَّاقُورِ﴾
2. دعوت و ندا: ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ تَقُومَ السَّمَاءُ وَالْأَرْضُ بِأَمْرِهِ ثُمَّ إِذَا دَعَاكُمْ دَعْوَةً مِنَ الْأَرْضِ إِذَا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ﴾، ﴿وَهُوَ الَّذِي يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ وَلَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلَى فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾، ﴿وَاسْتَمِعْ يَوْمَ يُنَادِ الْمُنَادِ مِنْ مَكَانٍ قَرِيبٍ﴾، ﴿يَوْمَ يَسْمَعُونَ الصَّيْحَةَ بِالْحَقِّ ذَلِكَ يَوْمُ الْخُرُوجِ﴾ طبق نظر مفسران مقصود از دعوت و ندا دمیدن اسرافیل در صور است.
3. برانگیخته شدن در قیامت: ﴿يَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَةُ﴾، ﴿تَتْبَعُهَا الرَّادِفَةُ﴾، ﴿وَلَقَدْ جِئْتُمُونَا فُرَادَى كَمَا خَلَقْنَاكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَتَرَكْتُمْ مَا خَوَّلْنَاكُمْ وَرَاءَ ظُهُورِكُمْ وَمَا نَرَى مَعَكُمْ شُفَعَاءَكُمُ الَّذِينَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِيكُمْ شُرَكَاءُ لَقَدْ تَقَطَّعَ بَيْنَكُمْ وَضَلَّ عَنْكُمْ مَا كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ﴾
4. معراج پیامبر (ص):﴿سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آيَاتِنَا إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ﴾
5. فرشتگان:
   1. جبرئیل و میکائیل و تمثل به جبرئیل: ﴿مَنْ كَانَ عَدُوًّا لِلَّهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَرُسُلِهِ وَجِبْرِيلَ وَمِيكَالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْكَافِرِينَ﴾، ﴿ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّى فَكَانَ قَابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنَى فَأَوْحَى إِلَى عَبْدِهِ مَا أَوْحَى مَا كَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَى أَفَتُمَارُونَهُ عَلَى مَا يَرَى وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَى﴾، ﴿وَلَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِينِ﴾
   2. مدبّرات امر: ﴿فَالْمُدَبِّرَاتِ أَمْرًا﴾
   3. حاملان عرش: ﴿وَالْمَلَكُ عَلَى أَرْجَائِهَا وَيَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّكَ فَوْقَهُمْ يَوْمَئِذٍ ثَمَانِيَةٌ﴾
   4. عبادت و تسبیح فرشتگان: ﴿وَلَهُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَنْ عِنْدَهُ لَا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ وَلَا يَسْتَحْسِرُونَ﴾،﴿فَإِنِ اسْتَكْبَرُوا فَالَّذِينَ عِنْدَ رَبِّكَ يُسَبِّحُونَ لَهُ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَهُمْ لَا يَسْأَمُونَ﴾
   5. فرشتگان بشارت دهنده به ابراهیم (ع): وَلَقَدْ جَاءَتْ رُسُلُنَا إِبْرَاهِيمَ بِالْبُشْرَى قَالُواْ سَلامًا قَالَ سَلامٌ فَمَا لَبِثَ أَن جَاءَ بِعِجْلٍ حَنِيذٍ.
   6. فرشتگانی که به هنگام مرگ مؤمن بر بالین وی حاضر می‌شوند: ﴿وَادْخُلِي جَنَّتِي﴾
   7. حضور فرشتگان در قیامت: ﴿يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَالْمَلَائِكَةُ صَفًّا لَا يَتَكَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَنُ وَقَالَ صَوَابًا﴾
   8. اوصاف و افعال فرشتگان: ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَاعِلِ الْمَلَائِكَةِ رُسُلًا أُولِي أَجْنِحَةٍ مَثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ يَزِيدُ فِي الْخَلْقِ مَا يَشَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾، ﴿وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ أَبَى وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ﴾
   9. برتری فرشتگان برگزیده بر بنی‌آدم: ﴿وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلًا﴾.

افزون بر این، در ذیل برخی از آیات نیز به مناسبت خاصی از اسرافیل سخن به میان آمده است؛ مانند پیوستن ذرّیه مؤمنان به ایشان در قیامت، ﴿الَّذِينَ هُمْ فِي خَوْضٍ يَلْعَبُونَ﴾ شادکامی بهشتیان ﴿فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَهُمْ فِي رَوْضَةٍ يُحْبَرُونَ﴾ و فرستادن فرشته پیامبر برای فرشتگان بر فرض زندگی آنها در زمین ﴿قُلْ لَوْ كَانَ فِي الْأَرْضِ مَلَائِكَةٌ يَمْشُونَ مُطْمَئِنِّينَ لَنَزَّلْنَا عَلَيْهِمْ مِنَ السَّمَاءِ مَلَكًا رَسُولًا﴾

جایگاه اسرافیل

در ذیل آیه ﴿وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلًا﴾ که بنی‌آدم بر بسیاری از مخلوقات الهی برتر معرفی شده است، برخی به برتری انسان جز بر فرشتگان برگزیده (جبرئیل، اسرافیل، میکائیل و عزرائیل) و جماعتی از کروبیان اشاره کرده‌اند؛ ولی ابوالفتوح با ژرف اندیشی نیکویی، صحت آن را موقوف بر استثنای پیامبران از بنی‌آدم دانسته است. آیه شریفه: ﴿وَمَا مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقَامٌ مَعْلُومٌ﴾ هریک از فرشتگان را دارای جایگاهی مشخص معرفی کرده است. با توجه به دیدگاه فیلسوفان مشّاء نیز که بر اساس قاعده "الواحد" به سلسله طولی مراتب هستی قائل‌اند و رابطه وجودی عقول و فرشتگان را نسبت به یکدیگر تکوینی و علّی دانسته‌اند می‌توان جایگاه اسرافیل در نظام هستی را بازشناسی کرد. در ذیل آیاتی که از جبرئیل و میکائیل سخن به میان آمده است، همچون: ﴿مَنْ كَانَ عَدُوًّا لِلَّهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَرُسُلِهِ وَجِبْرِيلَ وَمِيكَالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْكَافِرِينَ﴾ مفسران پس از ذکر نام اسرافیل به ذکر روایاتی پرداخته‌اند که مفاد برخی از آنها بیان شأن نزول و برخی برتری جایگاه وی بر جبرئیل و دیگر فرشتگان برگزیده است.

در ذیل آیات تمثل جبرئیل: ﴿ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّى فَكَانَ قَابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنَى فَأَوْحَى إِلَى عَبْدِهِ مَا أَوْحَى مَا كَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَى أَفَتُمَارُونَهُ عَلَى مَا يَرَى وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَى﴾، ﴿وَلَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِينِ﴾، مفسران روایاتی را ذکر کرده‌اند که در آنها اسرافیل دارای عظمتی بیشتر از جبرئیل وصف شده است.

در بسیاری از روایات نیز برای اسرافیل جایگاهی والاتر از سایر فرشتگان برگزیده تصویر شده و با تعابیری مانند نزدیک‌ترین فرشته به خداوند، نزدیک‌ترین مخلوقها به خداوند، دربان پروردگار و اولین فرشته‌ای که پس از حجاب‌هاست و سیّد ملائکه از او یاد شده است. این گونه روایات با نظر به نقش هریک از فرشتگان برگزیده قابل تبیین است، زیرا بدون احیا که بر عهده اسرافیل است زمینه‌ای برای ایفای نقش تعلیم و روزی دادن و اماته که به ترتیب بر عهده جبرئیل و میکائیل و عزرائیل است نمی‌ماند.

براساس ظاهرِ گونه‌هایی از روایات، اسرافیل با جبرئیل و میکائیل همسان و این سه از گرامی‌ترین آفریده‌ها نزد خداوند، آفریده شده از گوهری واحد، از رؤسای فرشتگان، و هر سه از کروبیان فرشتگان مقرب هستند. شایان ذکر است که فضیلت‌های مشترک یاد شده در پاره‌ای از این‌ روایات و به دنبال آن فرشتگان برخوردار از آنها می‌توانند دارای مراتب باشند، بنابراین، بین این روایات و روایاتی که مفاد آنها برتری اسرافیل بر سایر فرشتگان برگزیده است تنافی نیست.

در برخی روایات نام اسرافیل پس از جبرئیل و میکائیل ذکر شده یا مقام و جایگاه آن دو برتر دانسته شده است

ویژگی اسرافیل

در تبیین آیاتی که از عبادت فرشتگان: ﴿وَلَهُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَنْ عِنْدَهُ لَا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ وَلَا يَسْتَحْسِرُونَ﴾ و تسبیح آنان: ﴿فَإِنِ اسْتَكْبَرُوا فَالَّذِينَ عِنْدَ رَبِّكَ يُسَبِّحُونَ لَهُ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَهُمْ لَا يَسْأَمُونَ﴾ سخن می‌گوید از اسرافیل نام برده شده است. فرشتگان دارای بال‌های دوگانه، سه‌گانه و چهارگانه‌اند: ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَاعِلِ الْمَلَائِكَةِ رُسُلًا أُولِي أَجْنِحَةٍ مَثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ يَزِيدُ فِي الْخَلْقِ مَا يَشَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾ در برخی از روایات اسرافیل دارای ۴ بال معرفی شده است. برابر روایات اسرافیل فرشته‌ای بسیار بزرگ، با شکوه و دارای قدرت فراوان است. ابن‌عباس در روایتی مبسوط می‌گوید: اسرافیل دارای قدرت ۷ زمین، کوه‌ها، بادها، درندگان و سراپای وجود او برخوردار از شعور، قدرت بیان و زبان است که خداوند را به هزار هزار لغت تسبیح می‌گوید... و اسرافیل در هر شبانه روز سه بار به جهنّم نگریسته، می‌گرید... میکائیل ۵۰۰ سال پس از اسرافیل و جبرئیل ۵۰۰ سال پس از میکائیل آفریده شده است.ذوالقرنین او را همانند مردی جوان، سفید چهره، زیبا صورت و دارای لباسی سپید معرفی کرده است. او در هنگام نزول بر حضرت ابراهیم و حضرت لوط با هیبتی نیکو و لباس وعمامه‌ای سفید نمایان شده است. چشمانش همانند دو کوکب درّی (ستاره درخشان) دانسته شده است. این‌گونه اوصاف برگرفته از نحوه تمثل اسرافیل در برابر وصف کنندگان یا حاکی از عظمت و مرتبه وجودی اوست که به‌صورت تشبیه معقول به محسوس بیان شده است.

مسئولیت و مأموریت اسرافیل

بخشی از آیات، مربوط به مسئولیت‌های فرشتگان در نظام آفرینش است: ﴿جَاعِلِ الْمَلَائِكَةِ رُسُلًا﴾ که مصداق آن، ۴ فرشته برگزیده معرفی شده‌اند و در ذیل آیه ﴿فَالْمُدَبِّرَاتِ أَمْرًا﴾ برابر روایات، جبرئیل موکَّل وحی الهی، بادها و لشکرها، میکائیل موکَّل باران و نباتِ زمین، اسرافیل مأمور رساندن فرمان الهی به ایشان و عزرائیل مأمور گرفتن جانها معرفی شده است. در آیات بعد تنها به نفخ در صور اشاره شده است: ﴿وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِي الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْرَى فَإِذَا هُمْ قِيَامٌ يَنْظُرُونَ﴾ دمیدن در صور مهم‌ترین مسئولیت اسرافیل است.

بیشتر مفسران شیعی و برخی از مفسران اهل‌سنت براساس روایات تفسیری دمیدن در صور را دو بار دانسته‌اند که در پی نفخه نخست، همگان می‌میرند و در پی نفخه دوم برای حضور در قیامت زنده می‌شوند؛ امّا برخی به استناد تعابیر قرآنی "فَزَع، صَعق و احیاء" و برابر پاره‌ای از روایات آن را سه بار و برخی ۴ بار (فزع، صعق، احیاء و جمع) دانسته‌اند. (نفخ صور) اسرافیل یکی از ۸ حامل عرش الهی در قیامت دانسته شده است: ﴿وَالْمَلَكُ عَلَى أَرْجَائِهَا وَيَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّكَ فَوْقَهُمْ يَوْمَئِذٍ ثَمَانِيَةٌ﴾ براساس بسیاری از روایات، وی از حاملان عرش الهی است. در روایتی پس از اشاره به عبادت به دور از خستگی فرشتگان حامل عرش، نام اسرافیل و مسئولیت وی در نفخ صور ذکر شده است. شارحان، این سخن را ذکر خاص پس از عام و دلیل آن را فضیلت، و اهمیت این مسئولیت وی دانسته‌اند. برابر روایات در مورد آیه ﴿وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ أَبَى وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ﴾ اسرافیل اولین کسی بود که برای خدا و بر حضرت آدم سجده کرد. بر اساس روایتی از امام صادق (ع) در ذیل آیه ﴿يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ﴾، ﴿ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً﴾ در هنگام مرگ مؤمن، پیامبر (ص) و اهل‌بیت (ع) و فرشتگان برگزیده، از جمله اسرافیل حضور یافته و بر اساس درخواست امیرمؤمنان (ع) همگی به فرشته مرگ توصیه می‌کنند که با او به مدارا رفتار شود. مورد دیگر درباره مژده‌دادن به حضرت‌ابراهیم است: ﴿وَلَقَدْ جَاءَتْ رُسُلُنَا إِبْرَاهِيمَ بِالْبُشْرَى قَالُوا سَلَامًا قَالَ سَلَامٌ فَمَا لَبِثَ أَنْ جَاءَ بِعِجْلٍ حَنِيذٍ﴾ بر اساس روایات، فرشتگانی که برای بشارت فرزند، نزد ابراهیم فرستاده شده‌اند سه، ۴،، ۹ یا ۱۱ تن بوده‌اند که در همه موارد اسرافیل یکی از آنان گزارش شده است. این فرشتگان به دلیل آیات بعد مأمور عذاب قوم لوط نیز بوده‌اند.

در تفسیر آیه معراج پیامبر اسلام (ص): ﴿سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ﴾ از همراهی اسرافیل و دو فرشته برگزیده دیگر، جبرئیل و میکائیل، با پیامبرسخن گفته شده است؛ همچنین در ذیل آیه ﴿قُلْ لَوْ كَانَ فِي الْأَرْضِ مَلَائِكَةٌ يَمْشُونَ مُطْمَئِنِّينَ لَنَزَّلْنَا عَلَيْهِمْ مِنَ السَّمَاءِ مَلَكًا رَسُولًا﴾ بر اساس روایتی، اسرافیل بر پیامبر اکرم (ص) نازل و از سوی خداوند او را بین پیامبریِ همراه با سلطنت و شوکت ظاهری و پیامبریِ همراه با عبودیت، مخیّر ساخت و پیامبر به اشارت جبرئیل بندگی را برگزید. در این روایت جبرئیل بر رفعت درجه اسرافیل تأکید کرده است. برخی از مفسران در ذیل آیه ﴿يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَالْمَلَائِكَةُ صَفًّا لَا يَتَكَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَنُ وَقَالَ صَوَابًا﴾ که حضور فرشتگان را در قیامت گزارش می‌کند از حضور ویژه اسرافیلسخن گفته‌اند. براساس روایتی از پیامبر (ص) در ذیل آیه ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا وَاتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّيَّتُهُمْ بِإِيمَانٍ أَلْحَقْنَا بِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَمَا أَلَتْنَاهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَيْءٍ كُلُّ امْرِئٍ بِمَا كَسَبَ رَهِينٌ﴾ اسرافیل با سه حلّه از نور برای پوشش به نزد حضرت فاطمه (س) آمده، او را برای حضور در محشر فرا می‌خواند. در ذیل آیه ﴿فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَهُمْ فِي رَوْضَةٍ يُحْبَرُونَ﴾ یکی از عوامل شادکامی بهشتیان، خواندن اسرافیل با آوازی بسیار خوش معرفی شده است. زیبایی و جذابیت آواز اسرافیل از همه الحان، برتر است و به هنگام آواز اسرافیل، درختان و حوریان و پرندگان بهشتی نیز با وی همنوا شده او را همراهی می‌کنند و به نقل کشف‌الاسرار وی برای بهشتیان، قرآن می‌خواند. شاید بتوان گفت زیبایی و جذابیت آواز اسرافیل و همنوا شدن درختان و حوریان و پرندگان بهشتی با وی از آن روست که آواز او، آواز احیا و زندگی‌آفرین است.

افزون بر موارد پیشگفته، برابر روایات، اسرافیل دارای مأموریت‌های دیگری است؛ مانند: مؤذن اهل آسمان، احیای اصحاب کهف، احیای جرجیس پس از سوزانده شدن جسد وی به دست پادشاه زمان.

فرجام اسرافیل

مفسران برابر روایات، اسرافیل و سه فرشته برگزیده دیگر (جبرئیل میکائیل و عزرائیل) را مصداق مستثنا در آیه ﴿وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِي الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْرَى فَإِذَا هُمْ قِيَامٌ يَنْظُرُونَ﴾، ﴿وَيَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ فَفَزِعَ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِي الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شَاءَ اللَّهُ وَكُلٌّ أَتَوْهُ دَاخِرِينَ﴾ به هنگام نفخ صور و از مرگ بر کنار دانسته‌اند؛ اما در نهایت اسرافیل نیز همچون فرشتگان برگزیده دیگر طعم مرگ را خواهد چشید؛ طبق برخی روایات، پس از دمیدن نخست و مرگ همگان، خداوند یا عزرائیل، ابتدا جان جبرئیل، سپس میکائیل و در پایان اسرافیل و برابر روایتی ابتدا جان اسرافیل، سپس دو فرشته دیگر را می‌گیرد و خود عزرائیل نیز قبض روح می‌شود. برابر روایت دیگر به نقل از امام علی بن الحسین (ع) همه اهل آسمان بر اثر نفخه نخست می‌میرند و اسرافیل آخرین کسی است که قبض روح می‌شود. نکته اخیر در روایت و نیز برخی منابع ذکر شده است. به نظر برخی مرگ مجردات مانند ملائکه به معنای محو نسبتِ وجود آنها به ماهیاتشان است. در روایتی، اسرافیل به عنوان اولین کسی که زنده می‌شود معرفی شده و در روز قیامت نیز پس از لوح و قلم اولین فرشته‌ای است که در مورد ابلاغ فرمان خدا از او پرسش می‌شود. با توجه به مسئولیت مهم اسرافیل در احیا شاید سرّ اینکه او آخرین فردی است که قبض روح می‌شود و اولین کسی است که زنده می‌شود، این باشد که وی مجرای افاضه حیات از ناحیه خداوند به سایر موجودات است.

منابع

1. محمدی آشنانی، علی، مقاله «اسرافیل»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۳