سوره اعلی در علوم قرآنی
مقدمه
.[۱]
سوره اعلی در دانشنامه معاصر قرآن کریم
هشتاد و هفتمین سوره قرآن و هشتمین آن بر اساس ترتیب نزول از سوره‌های اوساط و بیانگر برتری و بلندمرتبگی ذات حق.
وجه تسمیه این سوره به اعلی برای آن است که با امر به تسبیح خداوند که از درجه امکان برتر و از جهت ذات نیز بلند مرتبه است شروع می‌شود. همه آیات این سوره در مکه نازل شده است؛ زیرا دستور به تزکیه (یا زکات) و نماز در آیات آخر این سوره، یک دستور عام است (هرچند نماز عید فطر و زکات فطره نیز می‌تواند از جمله مصادیق آن نیز باشد). سیاق آیات و سبک آنها، به‌ویژه آنکه آیات آغاز سوره با آیات پایان آن کاملاً از جهت مقاطع حروف هماهنگ و هموزن‌اند و قطعاً همه آیات این سوره با هم در یک جا (قبل از هجرت) نازل شده است. این سوره دارای ۱۹ آیه و ۷۲ کلمه و ۲۹۶ حرف است که به ترتیب مصحف، هشتاد و هفتمین و به ترتیب نزول، هشتمین سوره قرآن است. از نظر حجم از سوره‌های اوساط است. هفتمین و آخرین سوره از سوره‌های هفتگانه آغاز شده با تسبیح الهی است.
رسول خدا(ص) فرمود: هر کس سوره اعلی را ختم کند، خداوند به عدد هر حرفی که بر ابراهیم و موسی و محمد(ع) نازل کرده ده حسنه به او عطا می‌فرماید[۲].
از امام علی(ع) روایت شده است: اگر می‌دانستید این سوره چه فضیلیت دارد، آن را روزی بیست مرتبه تلاوت می‌نمودید. هر که آن را تلاوت کند گویا مصحف موسی و ابراهیم را تلاوت کرده است[۳].
این سوره بیانگر عظمت الهی و تنزیه تام ذات پروردگار و وعده تأیید علمی و همه جانبه خاتم الانبیاء و هدایت مردم به سعادت و رستگاری از طریق تعالیم قرآن است.
ساختار سوره متشکل از هفت تسبیح است:
- آیات ﴿سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الأَعْلَى الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّى وَالَّذِي قَدَّرَ فَهَدَى ﴾[۴]: استدلال بر تقدس ذات متعالی حق به وسیله آفرینش؛
- آیات ﴿وَالَّذِي أَخْرَجَ الْمَرْعَى فَجَعَلَهُ غُثَاءً أَحْوَى ﴾[۵]: استدلال بر عنایت الهی و خلق نباتات؛
- آیات ﴿سَنُقْرِؤُكَ فَلا تَنسَى إِلاَّ مَا شَاء اللَّهُ إِنَّهُ يَعْلَمُ الْجَهْرَ وَمَا يَخْفَى وَنُيَسِّرُكَ لِلْيُسْرَى فَذَكِّرْ إِن نَّفَعَتِ الذِّكْرَى ﴾[۶]: تمجید ذات الهی و خالی بودنش از نقایص،
- آیات ﴿سَيَذَّكَّرُ مَن يَخْشَى وَيَتَجَنَّبُهَا الأَشْقَى الَّذِي يَصْلَى النَّارَ الْكُبْرَى ثُمَّ لا يَمُوتُ فِيهَا وَلا يَحْيَى ﴾[۷]: در اختلاف نفوس مردم در سعادت و شقاوت،
- آیات ﴿قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَكَّى وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا ﴾[۸]: اعمال انسان، کیفر و پاداش و قیامت؛
- آیه ﴿وَالْآخِرَةُ خَيْرٌ وَأَبْقَى﴾[۹]: در تقریر امر معاد و اختلاف مردم؛
- آیات ﴿إِنَّ هَذَا لَفِي الصُّحُفِ الأُولَى صُحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى﴾[۱۰]: صحف ابراهیم و موسی.
ساختار سوره متشکل از هفت بخش و سه بلوک است. هر بخش متشکل از چند آیه است که وحدت موضوعی دارند. مثلاً آیات بخش ۱ و ۲ تدبیر الهی را وصف می‌کند که برهانی است بر ربوبیت متعالی و مطلق پروردگار. هر بلوک شامل چند بخش است که موضوع واحدی را در بردارند. بلوک دوم حاوی پیام مرکزی سوره است و بیانگر این سنت الهی است که مردم، با وجود ارسال رسل و صحف الهی، در گزینش و مراتب سعادت و شقاوت مختلف‌اند. علاوه بر آن، در بلوک اول، تسبیح و تدبیر و تقویم الهی بیان شده است. در بلوک مرکزی تفاوت و مراتب مختلف مردم در پیروی از ارزش‌های الهی ذکر شده است و در بلوک سوم، رفتار و اعمال مردم و عاقبت کار آنها تبیین شده است. بدین طریق پیوستگی جهان و مردم با خدا و معاد و انتظام ساختاری سوره و جهان آشکار می‌گردد. در بلوک آخر تأکید شده که این حقایق و معارف الهی در کتب پیشن الهی به خصوص صحف ابراهیم و موسی مفصل بیان گردیده است.
ساختار خرد هر آیه نیز به زیبایی و استحکام بیان شده است که به عمق بخشی معنی آیه کمک شایان می‌کند، نظیر آیه آغازین: ﴿سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى﴾[۱۱] که دارای چهار کلمه است و دارای رابطه متوالی و متوازی با یکدیگر می‌باشند، اما رابطه متوازی بین کلمه ﴿سَبِّحِ﴾ و ﴿الْأَعْلَى﴾ در تبیین بهتر معنی آیه کمک می‌کند، بدین صورت که ﴿الْأَعْلَى﴾ علت پاکی ذات خداوند و برتری از درجه امکان و متعالی‌تر از جهت ذات پروردگار را بیان می‌کند. با بیان سه ﴿الَّذِي﴾ در سه آیه ﴿الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّى وَالَّذِي قَدَّرَ فَهَدَى وَالَّذِي أَخْرَجَ الْمَرْعَى فَجَعَلَهُ غُثَاءً أَحْوَى﴾[۱۲] بیانگر تسلسل و پیوستگی امر واحد است که در ارجاع به ربانیت حضرت حق بسیار رسا و طبیعی به نظر می‌رسد.
غرض سوره تسبیح پروردگار، دل‌گرمی دادن به پیامبر(ص) و دعوت مردم به پیروی از تعالیم قرآن به خصوص تزکیه نفس و انفاق و توجه به برتری زندگی ابدی بر زندگی موقت دنیوی است.
مفسرین گفته‌اند بر اساس آیه اول، ذکر «سُبْحَانَ رَبِّيَ الْأَعْلَى» در سجده مستحب است و به روایتی از رسول خدا(ص) نیز استناد کرده‌اند[۱۳]. فقهاء بر اساس این آیه گفته‌اند: ذکر رکوع و سجده تسبیح است. فقهاء این دو آیه را بیانگر مصداق کلی از زکات فطره و نماز عید فطر دانسته‌اند. تفاسیر فلسفی و عرفانی نظیر ملاصدرا و گنابادی تقریباً تمامی این آیات را تأویل کرده‌اند.[۱۴]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ علی خراسانی و محمد حسن درایتی، مقاله «سوره اعلی»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۴.
- ↑ نورالثقلین، ج۵، ص۵۵۳.
- ↑ مجمع البیان، ج۱۰، ص۷۱۹.
- ↑ «نام برتر پروردگارت را به پاکی بستای! آنکه آفرید و باندام ساخت، و آنکه اندازه کرد و راه نمود» سوره اعلی، آیه ۱-۳.
- ↑ «و آنکه گیاه (چراگاه) را برآورد، پس آن را خشک خاشاکی سیاهرنگ گردانید» سوره اعلی، آیه ۴-۵.
- ↑ «زودا که تو را خواندن (قرآن) آموزیم و دیگر از یاد نمی‌بری، مگر آنچه را خدا خواهد که او آشکار و نهان را می‌داند، و تو را بر آسان‌ترین راه قرار می‌دهیم. پس اگر پند دادن سود دهد، پند ده!» سوره اعلی، آیه ۶-۹.
- ↑ «زودا آنکه پروا (ی خداوند) دارد، پند گیرد، و بدبخت‌ترین کس از آن دوری گزیند، همان که در بزرگ‌ترین آتش درمی‌آید، سپس نه در آن می‌میرد و نه زنده می‌ماند» سوره اعلی، آیه ۱۰-۱۳.
- ↑ «بی‌گمان آنکه پاکیزه زیست رستگار شد، و نام پروردگار خویش برد، آنگاه نماز گزارد. بلکه، شما زندگی این جهان را برمی‌گزینید» سوره اعلی، آیه ۱۴-۱۶.
- ↑ «با آنکه جهان واپسین بهتر و پایدارتر است» سوره اعلی، آیه ۱۷.
- ↑ «این (حقیقت) بی‌گمان در صحیفه‌های (آسمانی) پیشین (نیز آمده) است صحیفه‌های ابراهیم و موسی» سوره اعلی، آیه ۱۸-۱۹.
- ↑ «نام برتر پروردگارت را به پاکی بستای!» سوره اعلی، آیه ۱.
- ↑ «آنکه آفرید و باندام ساخت، و آنکه اندازه کرد و راه نمود، و آنکه گیاه (چراگاه) را برآورد، پس آن را خشک خاشاکی سیاهرنگ گردانید» سوره اعلی، آیه ۲-۵.
- ↑ الدر المنثور، ج۶، ص۳۳۸.
- ↑ صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره اعلی»، دانشنامه معاصر قرآن کریم