مرابطه در فقه اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث مرابطه است. مرابطه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: مرابطه در اخلاق اسلامی - مرابطه در فقه اسلامی - مرابطه در معارف مهدویت - مرابطه در فقه سیاسی - پرسش مرتبط ندارد

مرابطه؛ مرزبانی از کیان اسلام

مرابطه و رباطه به معنای مرزبانی و حفظ مرزها و حدود و ثغور کشور و در نتیجه حفظ حاکمیت نظام اسلامی است؛ به عبارت دیگری رباطه همان سیاست دفاعی و مرزداری است و در آن در خصوص وطن، ملیت، سرزمین اسلامی و قوانین مربوط به آن گفتگو می‌شود. این موضوع از مباحث مهم فقه سیاسی اسلام شمرده می‌شود و فقهای شیعه بر اساس روایات متعدد از معصومین(ع) بر آن تأکید بسیاری کرده‌اند. در روایات صیانت و حراست از خطوط مرزی کشور اسلامی ارزش زیادی دارد و نقل است که پیامبر(ص) فرمود: «رِبَاطُ لَيْلَةٍ فِي سَبِيلِ اللَّهِ خَيْرٌ مِنْ صِيَامِ شَهْرَيْنِ‌»: «یک شب پاسداری در راه خدا [از سرحدات اسلامی] از دو ماه روزه گرفتن برتر است».

صاحب جواهر در تعریف رباطه می‌نویسد: المرابطة وهي الإرصاد والإقامة لحفظ الثغر من هجوم المشركين الذي هو الحد المشترك بين دار الشرك ودار الإسلام كما في التنقيح، أو كل موضع يخاف منه كما في جامع المقاصد أو هما معا كما في المسالك... على كل حال ف هي مستحبة لما تسمعه من النصوص كما صرح به الفاضلان والشهيدان وغيرهم، بل لا أجد فيه خلافا بينهم: «مرابطه، کمین کردن و رصد کردن و حفاظت از مرزها در برابر تهاجم مشرکان است؛ مراد از ثغر مرزهایی است که حد مشترک بین دارالشرک و دارالاسلام است؛ همان طور که در کتاب تنقیح آمده است یا هر موضع و مکانی که از آنجا ترس تهاجم دشمنان می‌رود؛ همان طور که در جامع المقاصد آمده است یا مراد از آن هر دو معناست، همان‌گونه که در مسالک ذکر شده است... در هر حال، مرابطه از امور مستحب است، همچنان که در نصوص دیده می‌شود و فاضلان [[[محقق حلی]] و علامه حلی] و شهیدین و دیگران به آن تصریح کرده‌اند و خلافی در این حکم بین فقها ندیدم». نکته مهم اینکه رباطه در مواقعی واجب می‌شود، البته وجوب کفایی همانند وجوب جهاد. در این صورت لازم است مکلفان به آن عمل کنند: في التنقيح وجوبها على المسلمين كفاية من غير شرط ظهور الإمام(ع)، ولعله يريد حال الضرر بعدمها على الإسلام، لا أن المراد وجوبها من حيث كونها كذلك مطلقا، نعم هي راجحة ولو كان تسلط الإمام(ع) مفقودا أو كان غائبا لأنها لا تتضمن قتالا ابتداء مع غير إمام عادل كي يكون مندرجا فيما دل على النهي عنه بل تتضمن حفظا وإعلاما إذ الرباط الإقامة في الثغر للإعلام بأحوال المشركين كي يؤخذ الحذر من هجومهم على بلاد الإسلام، ولو اتفق الاحتياج معه إلى القتال فهو من الدفاع حينئذ عن البيضة الذي قد عرفت كونه قسما من الجهاد ومأمورا به: «شیخ مفید در تنقیح، رباطه را بر مسلمانان واجب کفایی دانسته؛ بدون اینکه به ظهور امام(ع) مشروط کرده باشد. به نظر می‌رسد مراد مؤلف تنقیح از وجوب رباطه در صورتی است که عدم اقامه رباطه موجب ضرر بر اسلام باشد، نه اینکه مرادش وجوب رباطه به طور مطلق باشد؛ البته در هر حال رباطه راجح است؛ هر چند امام(ع) حاکم نباشد یا غایب باشد؛ چراکه مرابطه متضمن قتال و جهاد ابتدایی نیست که عدم حضور امام(ع) موجب نهی از آن شود؛ بلکه متضمن حراست و استعلام است؛ چراکه مرزداری در حدود برای اعلام و استعلام از وضعیت مشرکان است تا از تهاجم آنها بر سرزمین اسلامی در امان باشیم. چنانچه در رباطه احتیاج به قتال و جنگ گردد، از باب دفاع از بیضه اسلام است که همان طور که روشن شد، این قسمی از جهاد بوده که به آن امر شده‌ایم».

دین اسلام و همچنین حدود دولت اسلامی از نظر فکری و هدفی، با مرزهای مادی و حدود ارضی، قابل تحدید و تجزیه نیست؛ ولی از نظر سیاسی به ناگزیر سرزمین‌هایی که در قلمرو سیاسی اسلام (دارالاسلام) قرار گرفته است، باید با علائمی از اراضی بیگانگان و کشورهای دیگر مشخص و متمایز شود. علائم مزبور که مرز خوانده می‌شود، ممکن است به وسیله عادات و رسوم معین شود، یا با علائم طبیعی از قبیل کوه‌ها و رودها و نیز با علائم مصنوعی مانند وسائل و علامت‌هایی که اکنون در تمایز میان خاک کشورها به کار برده می‌شود. قانون مرابطه در اسلام به منظور حفظ و حراست و نگهبانی «ثغور» سرزمین اسلامی منظور شده است و فقها ثغور را به سه صورت زیر تفسیر کرده‌اند:

1. حد مشترک که مرز بین دارالشرک و دارالاسلام را مشخص می‌کند.
2. مواضعی از اطراف سرزمین‌های اسلامی که در معرض خطر هجوم بیگانگان واقع است.
3. هر منطقه‌ای که از سوی قوای بیگانه تهدید می‌شود.

نکته قابل توجه این است که عنوان مرابطه در فقه اسلامی با مسئله جنگ حالت تعرض ارتباطی ندارد و منظور از آن تنها نگهبانی و استعلام از اوضاع مرزی است. اهمیت و ارزش مرزداری در آموزه‌های اسلامی بسیار قابل توجه است و درباره ارزش معنوی آن نیز روایات بسیاری از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است؛ از جمله آن حضرت می‌فرماید: «‌رِبَاطُ لَيْلَةٍ فِي سَبِيلِ اللَّهِ خَيْرٌ مِنْ صِيَامِ شَهْرٍ وَ قِيَامِهِ فَإِنْ مَاتَ جَرَى عَلَيْهِ عَمَلُهُ الَّذِي كَانَ يَعْمَلُهُ وَ أُجْرِيَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ وَ أمِنَ الْفتّان»: «یک شب مرزداری در راه خدا برتر از یک ماه روزه‌داری و نماز خواندن است؛ پس اگر کسی در این حال بمیرد، بر او عمل روزه‌دار و نمازگزار نوشته می‌شود و رزق او بر مرزدار جاری می‌گردد و از فتنه در امان می‌شود».

در اهمیت مکانت مرابطه همین بس که امام سجاد(ع) در فرازهایی بسیار زیبا به دعای خیر برای مرابطان و مرزداران می‌پردازد، در حالی که آن مرزداران تحت حاکمیت حکام ستمگر و غاصب بنی امیه بودند: «(۱) اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ حَصِّنْ ثُغُورَ الْمُسْلِمِينَ بِعِزَّتِكَ‌، وَ أَيِّدْ حُمَاتَهَا بِقُوَّتِكَ، وَ أَسْبِغْ عَطَايَاهُمْ مِنْ جِدَتِكَ (۲) اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ كَثِّرْ عِدَّتَهُمْ، وَ اشْحَذْ أَسْلِحَتَهُمْ، وَ احْرُسْ حَوْزَتَهُمْ، وَ امْنَعْ حَوْمَتَهُمْ، وَ أَلِّفْ جَمْعَهُمْ، وَ دَبِّرْ أَمْرَهُمْ، وَ وَاتِرْ بَيْنَ مِيَرِهِمْ، وَ تَوَحَّدْ بِكِفَايَةِ مُؤَنِهِمْ، وَ اعْضُدْهُمْ بِالنَّصْرِ، وَ أَعِنْهُمْ بِالصَّبْرِ، وَ الْطُفْ لَهُمْ فِي الْمَكْرِ..... (۷) اللَّهُمَّ وَ قَوِّ بِذَلِكَ مِحَالَ أَهْلِ الْإِسْلَامِ، وَ حَصِّنْ بِهِ دِيَارَهُمْ، وَ ثَمِّرْ بِهِ أَمْوَالَهُمْ، وَ فَرِّغْهُمْ عَنْ مُحَارَبَتِهِمْ لِعِبَادَتِكَ، وَ عَنْ مُنَابَذَتِهِمْ لِلْخَلْوَةِ بِكَ حَتَّى لَا يُعْبَدَ فِي بِقَاعِ الْأَرْضِ غَيْرُكَ، وَ لَا تُعَفَّرَ لِأَحَدٍ مِنْهُمْ جَبْهَةٌ دُونَكَ...»: «خدایا، بر محمد(ص) و خاندانش درود فرست و مرزهای مسلمانان را به نیروی غالب خویش استوار و ایمن گردان و مرزبانان را به قدرت خود مدد فرما و آنان را از خزانه بی‌پایان خود عطایای بسیار ببخش. خدایا، بر محمد(ص) و خاندانش درود فرست و بر شمار مرزبانان بیفزا و سلاح‌هایشان را برنده و کاری ساز و از همه سو پاسشان بدار و پیرامونشان را از نفوذ دشمن حفظ فرما. پیوند آنان را محکم ساز و خود، کارهاشان را بسامان کن و توشه آنان را پی در پی برسان. سنگینی وظیفه مرزبانی را تو خود بر ایشان سبک گردان. آنان را بر دشمنانشان پیروزی ده و بازویشان را قوی فرمای و با شکیبایی مدد نمای و چنان کن که نیرنگ دشمن را نیک بشناسند و پاسخ گویند.... خدایا، بدین کارها پشت مسلمانان را قوی گردان و گرد کشورشان را به دژ محکم استوار دار و مال آنان را بارور کن و آنان را از جنگ فارغ ساز تا بندگی تو کنند و از کارزار با ایشان آسوده کن تا با تو در خلوت به راز و نیاز پردازند تا در هیچ جای زمین غیر تو را عبادت نکنند و پیشانی برای هیچ کس جز تو به خاک سوده نگردد».

اصولاً مرزداری (مرابطه) در اسلام، به صورت یک عبادت مهم و ارزشمند تلقی شده و حداقل آن سه روز تعیین شده است. قاطبه فقها نیز هم بر استحباب آن و هم بعضاً بر وجوب کفایی آن تأکید کرده‌اند. شایان ذکر است که مرزبانی تنها وظیفه دولت اسلامی نیست؛ بلکه اسلام آن را به صورت یک عبادت برای مسلمانان تکلیف کرده و همه مسلمانان را به انجام مسئولیت خطیر ملی مزبور تشویق نموده است.

منابع

1. نباتیان، محمد اسماعیل، فقه و امنیت