ماه حرام در فقه سیاسی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث ماه حرام است. ماه حرام از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ماه حرام در قرآن - ماه حرام در فقه سیاسی - پرسش مرتبط نداردمعناشناسی
مراد از ماههای حرام که عبارت‌اند از: ذوالقعده، ذوالحجه، محرم و رجب، ماه‌هایی است که خداوند متعال رعایت حرمت آنها را بر مؤمنان واجب گردانیده است[۱] و از زمان حضرت ابراهیم و اسماعیل (ع) جنگ در آنها ناروا بوده است. این سنت ابراهیمی از زمان آن حضرت تا ظهور اسلام در میان عرب محترم شمرده می‌شد[۲]: ﴿إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا فِي كِتَابِ اللَّهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ﴾[۳].
قرآن کریم تصریح به حرمت جنگ و خونریزی در ماههای حرام دارد: ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِيهِ قُلْ قِتَالٌ فِيهِ كَبِيرٌ﴾[۴]؛ اما خداوند حق مقابله به‌مثل را زمان حرمت‌شکنی کفّار در این ماه‌ها برای مسلمانان محفوظ می‌دارد: ﴿الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ﴾[۵] در آیه دیگری در مورد این ماه‌ها آمده است: ﴿فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَخَلُّوا سَبِيلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[۶].[۷]
نگرش اعراب به ماههای حرام بر سه‌گونه بوده است[۸]:
- "حُمس" گروهی از افراد برگزیده که دارای امتیازات ویژه‌ای بودند؛
- "محرمین" افرادی که به این ماه‌ها حرمت گذاشته و به مقررات موجود پایبند بودند؛
- "محلّین" این گروه، نه احترامی برای حرم قایل بودند و نه برای ماههای حرام. تنها علت سر فرود آوردنشان، ترس از گروه‌های انتظامی و امنیتی بود که به وسیله حمس تشکیل شده بود.
در ماههای حرام، اطراف "خانه خدا"بازار تجارت تشکیل و از هر طبقه و قبیله‌ای در آنجا به داد و ستد می‌پرداختند. در این ماه‌ها، افراد قبایل از تجاوز یکدیگر در امان بودند؛ به گونه‌ای که اگر کسی دشمن خونی خود را هم در منطقه حرم می‌دید متعرض او نمی‌شد، اما در یکی از ماههای حرام مردم "کنانه" و "قریش" در منطقه حرم به جنگ پرداختند و حرمت حرم را شکستند (این جنگ به جنگ فجار معروف است)[۹]. پس از آن، مردم قریش برای تجدید اعتبار و استقرار نفوذ خویش، پیمانی بنام "پیمان جوانمردان" بستند[۱۰]. اسلام که دین صلح و دوستی است، در همان اوان ظهور خویش بر ترک جنگ در ماههای حرام صحه گذاشته و آن را امضاء نمود. در فلسفه ماههای حرام می‌توان گفت: تحریم جنگ در این ماه‌ها، ابزاری در جهت دعوت به صلح و آرامش بود؛ زیرا هرگاه جنگ‌جویان چهار ماه از سال اسلحه را زمین بگذارند، فرصتی می‌یابند تا با تفکر و اندیشه، جنگ‌ها را برای همیشه پایان دهند.
برخی از احکام جزایی اسلام همچون دیه، در ماههای حرام وضعی متفاوت با دیگر ماه‌ها پیدا می‌کند؛ به گونه‌ای که مقدار دیه در ماههای حرام یک سوم بیشتر از ماههای دیگر است[۱۱].[۱۲]
اشهُر حُرُم
ماههای حرام از ماههای با فضیلتی است که در نزد خداوند از جایگاه خاصی برخوردار است و خداوند جداگانه از سایر ماه‌ها از آنها نام برده است و ما را به بزرگداشت آنها فراخوانده است. ماههای حرام عبارتند از: رجب، محرم، ذیقعده و ذیحجه. هرگونه جنگ و نبرد در این ماه‌ها حرام شمرده شده است. برخی از مفسران قرآن، تحریم جنگ در این چهار ماه را از زمان حضرت ابراهیم (ع) می‌دانند.
یکی از مسائلی که فقها به آن توجه کرده‌اند، ایام و ماههای جنگ است، بسیاری از آنان معتقدند که در «اشهر حرم» (ماههای حرام) جهاد و قتال حرام است. مگر آنکه دشمن در یکی از این ماه‌ها تهاجم خود را شروع کرده باشند، که از باب دفاع حتی در «اشهر حرم» هم این جهاد واجب خواهد بود.
استناد فقها در این‌باره به آیه ۲۱۷ از سوره مبارکه بقره است که می‌فرماید: ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِيهِ قُلْ قِتَالٌ فِيهِ كَبِيرٌ﴾[۱۳] و یا در آیات دیگر[۱۴] که می‌فرماید وقتی ماههای حرام تمام شد، جنگ را آغاز کنید.
البته آیه ۱۹۴ از سوره بقره اشاره می‌کند که: ﴿الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ﴾[۱۵].
در این مورد روایاتی هم وجود دارد، از جمله این روایت مضمره که علی بن فضیل از امام سؤال می‌کند، که آیا مسلمان‌ها در ماه حرام می‌توانند جنگ را آغاز کنند فرمود: اگر مشرکین شروع به جنگ کردند و مسلمین تشخیص دادند که اگر دفاع نکنند، مغلوب خواهند شد، می‌توانند جنگ را به استناد آیه ۱۹۳ سوره بقره آغاز کنند[۱۶].
بعضی از فقها معتقدند که این استثنا در صدر اسلام بوده ولی نسخ شده، یعنی حرمت قتال در ماه حرام بوده اما بعدها نسخ شده است. و در این مورد به آیه ۱۹۴ و ۱۹۳ سوره بقره[۱۷] استناد می‌شود به خصوص در آیه اخیر که می‌فرماید: ﴿وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ﴾. در این مورد اطلاق هم زمانی است و هم مکانی. ؛ چراکه در هرجا فتنه‌ای وجود داشته باشد، قتال هم جایز خواهد بود.
بنابراین با استناد به این دو آیه، گفته شده آیات قبلی منسوخ است. به‌خصوص در مورد تمامی آیاتی که به نوعی مسالمت با کفار را دلالت کرده‌اند، مثل آیه ۴۷ سوره أحزاب که می‌فرماید مشرکین را به حال خود رها کن و آیه ۶ از سوره کافرون که می‌فرماید ﴿لَكُمْ دِينُكُمْ وَلِيَ دِينِ﴾[۱۸].
عده‌ای از فقها معتقدند که مراعات «شهر حرم» تنها جنبه زمانی ندارد، بلکه از بعد مکانی هم مورد توجه بوده است. چنانکه گفته‌اند در سرزمین حرم (به شعاع چهار فرسنگی مکه معظمه) قتال حرام است. ولی فقیه بزرگ، صاحب جواهر معتقد است، اگر حتی در مراحل اولیه هم این دستور صادق بوده، امّا در آیه ۱۹۱ سوره بقره ﴿وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ﴾[۱۹] توجه به بعد مکانی شده، بنابر این قتال در مکه را هم شامل خواهد شد و حرمتی بر آن مکان قائل نمی‌شود.
ظاهر «اشهر حرم» در آیات برائت ماههای معروف: رجب، ذیقعده، ذیحجه و محرم است که جنگ در این ماه‌ها در شریعت اسلام تحریم شده است، اما مراد از «اشهر حرم» در این آیات چهار ماهی است که در آیۀ: ﴿فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ﴾[۲۰] به عنوان مهلت برای مشرکان از بعد حج سال نهم هجری مقرر شده بود؛ زیرا مهلت دادن به اشهر حرم معروف یعنی رجب، ذیقعده، ذیحجه و محرم در آیات برائت که در روز دهم ذیحجه بر عموم مردم اعلان شده به معنای آن است که چهار ماه مهلت داده نشده است و باقیمانده اشهر حرم از روز دهم ذیحجه فقط مدت پنجاه روز است و دو ماه و ده روز آن سپری شده است، برخی از مفسران گفته‌اند: اطلاق اشهر حرم به چهار ماه بعد از روز بیستم ذیقعده یعنی ده روز باقیمانده ذیقعده و تمام ذیحجه و محرم و صفر و بیست روز از ربیع الاول است و محرم بودن این چهار ماه به لحاظ اینست که در این مدت به مشرکان مهلت داده شده است و در واقع این ماه‌ها از نظر اسلام محترم و خالی از تعرض به آنها می‌باشد و مشرکان در این مدت مهلت آزادند تا راهشان را انتخاب کنند[۲۱].[۲۲]
منابع
پانویس
- ↑ خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، ج۳، ص۲۲۲.
- ↑ دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ج۲، ص۱۹۴۹.
- ↑ «بی‌گمان شمار ماه‌ها نزد خداوند در کتاب وی روزی که آسمان‌ها و زمین را آفرید دوازده ماه است؛ از آنها چهار ماه، حرام است» سوره توبه، آیه ۳۶.
- ↑ «از تو درباره جنگ در ماه حرام می‌پرسند، بگو: جنگ در آن (گناهی) بزرگ است» سوره بقره، آیه ۲۱۷.
- ↑ «(این) ماه حرام در برابر (آن) ماه حرام است و حرمت شکنی‌ها قصاص دارد پس هر کس بر شما ستم روا داشت همان‌گونه که با شما ستم روا داشته است با وی ستم روا دارید» سوره بقره، آیه ۱۹۴.
- ↑ «و چون ماههای حرام به پایان رسید مشرکان را هر جا یافتید بکشید و دستگیرشان کنید و به محاصره درآورید و در هر کمینگاهی به کمین آنان بنشینید؛ و اگر توبه کردند و نماز برپا داشتند و زکات دادند آزادشان بگذارید که بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره توبه، آیه ۵.
- ↑ نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم، ص۹۸.
- ↑ الازمنه والامکنه، ج۲، ص۱۶۶.
- ↑ راجع به جنگ‌های چهارگانه فجار ر. ک: الکامل فی التاریخ، ج۱، ص۳۵۸ و ۹۵۹؛ سیرۀ ابن هشام، ج۱، ص۱۸۷-۱۸۴.
- ↑ ر. ک: حلف الفضول.
- ↑ شرح لمعه، ج۱۰، ص۱۸۲.
- ↑ فروتن، اباصلت، مرادی، علی اصغر، واژه‌نامه فقه سیاسی، ص۱۵۹.
- ↑ «از تو درباره جنگ در ماه حرام می‌پرسند، بگو: جنگ در آن (گناهی) بزرگ است» سوره بقره، آیه ۲۱۷.
- ↑ ﴿فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَخَلُّوا سَبِيلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ «و چون ماههای حرام به پایان رسید مشرکان را هر جا یافتید بکشید و دستگیرشان کنید و به محاصره درآورید و در هر کمینگاهی به کمین آنان بنشینید؛ و اگر توبه کردند و نماز برپا داشتند و زکات دادند آزادشان بگذارید که بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره توبه، آیه ۵؛ ﴿الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ﴾ «(این) ماه حرام در برابر (آن) ماه حرام است و حرمت شکنی‌ها قصاص دارد پس هر کس بر شما ستم روا داشت همان‌گونه که با شما ستم روا داشته است با وی ستم روا دارید، و از خداوند پروا کنید و بدانید که خداوند با پرهیزگاران است» سوره بقره، آیه ۱۹۴.
- ↑ «(این) ماه حرام در برابر (آن) ماه حرام است و حرمت شکنی‌ها قصاص دارد پس هر کس بر شما ستم روا داشت همان‌گونه که با شما ستم روا داشته است با وی ستم روا دارید» سوره بقره، آیه ۱۹۴.
- ↑ ﴿وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلَا عُدْوَانَ إِلَّا عَلَى الظَّالِمِينَ * الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ﴾ «و با آنان نبرد کنید تا آشوبی برجا نماند و تنها دین خداوند بر جای ماند، پس اگر دست از (جنگ) بازداشتند (شما نیز دست باز دارید که) جز با ستمگران دشمنی نباید کرد * (این) ماه حرام در برابر (آن) ماه حرام است و حرمت شکنی‌ها قصاص دارد پس هر کس بر شما ستم روا داشت همان‌گونه که با شما ستم روا داشته است با وی ستم روا دارید، و از خداوند پروا کنید و بدانید که خداوند با پرهیزگاران است» سوره بقره، آیه ۱۹۳-۱۹۴.
- ↑ ﴿وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلَا عُدْوَانَ إِلَّا عَلَى الظَّالِمِينَ * الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ﴾ «و با آنان نبرد کنید تا آشوبی برجا نماند و تنها دین خداوند بر جای ماند، پس اگر دست از (جنگ) بازداشتند (شما نیز دست باز دارید که) جز با ستمگران دشمنی نباید کرد * (این) ماه حرام در برابر (آن) ماه حرام است و حرمت شکنی‌ها قصاص دارد پس هر کس بر شما ستم روا داشت همان‌گونه که با شما ستم روا داشته است با وی ستم روا دارید، و از خداوند پروا کنید و بدانید که خداوند با پرهیزگاران است» سوره بقره، آیه ۱۹۳-۱۹۴.
- ↑ «دین شما از شما و دین من از من» سوره کافرون، آیه ۶.
- ↑ «و هر جا بر آنان دست یافتید، بکشیدشان» سوره بقره، آیه ۱۹۱.
- ↑ «چهار ماه در این سرزمین (آزاد) بگردید» سوره توبه، آیه ۲.
- ↑ فقه سیاسی، ج۵، ص۱۶۰-۱۵۹ و ۳۲۹-۳۲۷.
- ↑ عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی، ص ۱۸۵.