کشاورزی در معارف و سیره معصوم

این مدخل زیرشاخهٔ بحث کشاورزی است. کشاورزی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: کشاورزی در معارف و سیره علوی - کشاورزی در معارف و سیره معصوم - کشاورزی در معارف مهدویت - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

کشاورزی و کار در مزرعه از کارهای رایج آن زمان بوده و اکنون نیز از کارهای پرزحمت در جامعه است که نیاز به کار و تلاش زیاد دارد. کشاورزی شامل زراعت و کشت گندم و جو و دیگر محصولات و سبزیجات و مانند آن است. بخشی از کشاورزی شامل درختکاری و ایجاد باغ برای تأمین میوه و درآمد با پرورش درخت میوه بوده و هست. منطقه جزیرة‌العرب از تنوع اقلیمی کمتری برای تولید انواع میوه برخوردار بوده و مهم‌ترین میوه حجاز خرما بوده است. انگور، انجیر، انار و مانند آن نیز از میوه‌ها‌ی شناخته‌شده در آن سرزمین بوده است. کشاورزی کار روی زمین و کسب درآمد از آن است. امام صادق(ع) در باب اهمیت کشاورزی و کار بر روی زمین می‌فرماید: «وَ إِنَّ الرَّجُلَ خُلِقَ مِنَ الْأَرْضِ وَ إِنَّمَا هِمَّتُهُ فِي الْأَرْضِ»: «به‌درستی که مرد از زمین آفریده شده و همت او فقط در کار بر زمین است»..

کار در مزرعه

معصومان در مزارع کشاورزی کار می‌کردند. رسول خدا(ص) در مزرعه و زمین خود کار می‌کرد. درباره کار دستی پیامبر(ص) هم خبری نقل شده که به آن اشاره می‌کنیم: امام صادق(ع) درباره کار پیامبر(ص) می‌فرماید: به‌درستی که رسول خدا(ص) سنگی را در مسیر راه قرار داد تا آب را از زمینش برگرداند. به خدا سوگند آن سنگ تاکنون آسیبی به شتر و انسانی نرسانده است. این خبر نشان می‌دهد که حضرت دارای زمین بوده است که در آن زراعت می‌کرده یا درخت داشته است. بدیهی است وقتی که پیامبر ما به کار کشاورزی بپردازد و از کار و تلاش باز نایستد، ما نیز باید روش و سیرۀ آن حضرت را پی بگیریم..

آبادکردن زمین

یکی از کارهای امیر مؤمنان علی(ع) آبادکردن زمین‌های موات برای کشاورزی بوده است. منطقه یَنبُع را حضرت برای کشاورزی آماده ساخت و در آن چشمه ایجاد کرد و بخشی از آن را به نخلستان تبدیل نمود. امام صادق(ع) فرمود: رسول خدا(ص) فیء را تقسیم کرد؛ به علی(ع) نیز قطعه زمینی رسید. حضرت در آن چشمه‌ای ایجاد کرد که از آن آبی به سمت آسمان فوران کرد مانند گردن شتر. آنجا را ینبع نامید. مردی بشارت آن را به حضرت داد؛ ایشان فرمود: «بَشِّرِ الْوَارِثَ هِيَ صَدَقَةٌ بَتَّةً بَتْلًا فِي حَجِيجِ بَيْتِ اللَّهِ وَ عَابِرِي سَبِيلِ اللَّهِ لَا تُبَاعُ وَ لَا تُوهَبُ وَ لَا تُورَثُ فَمَنْ بَاعَهَا أَوْ وَهَبَهَا فَعَلَيْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ لَا يَقْبَلُ اللَّهُ مِنْهُ صَرْفاً وَ لَا عَدْلًا»: وارث را بشارت ده. این صدقۀ قطعی قطعی است برای حاجیان خانه خدا و کسانی که گذر می‌کنند در راه خداست که فروخته و بخشیده نمی‌شود و به ارث برده نمی‌شود؛ پس هر کس آن را فروخت یا بخشید، لعنت خدا، ملائکه و تمام مردم بر او باد. خداوند از او هیچ بخشش و معادلی را نمی‌پذیرد.

درآمد غلۀ حضرت از این نوع زمین‌ها بوده است. بلاذری مجموع غله حضرت را در یک سال زراعی مبلغ چهل‌هزار دینار دانسته است؛ درحالی‌که احمد حنبل از قول امام نقل کرده که صدقه و زکات اموالم به چهل‌هزار دینار می‌رسد. معنای این سخن این است که یک‌بیستم غله حضرت به چهل‌هزار دینار می‌رسیده و کل غله بیشتر بوده است. در آن زمان هر دیناری ده درهم بوده است که در مجموع مبلغ قابل توجهی را نشان می‌دهد. به نقل بلاذری، علی(ع) همه اینها را وقف کرد و برای گذران زندگی خود شمشیرش را فروخت..

کاشت درخت

خرما در جزیرة‌العرب از محصولات رایج و غذاهای مرسوم مردم بود. مزارع مختلفی در محدوده مدینه به ایجاد نخلستان اختصاص داشت. این نخلستان‌ها دارای انواع خرما با نام‌های مختلف بود. درخت خرما از طریق اصله و هسته خرما هر دو به عمل می‌آید. اخبار متعددی وارد شده است که معصومان به کاشت نهال یا هسته خرما می‌پرداختند و در کاشت درخت نقش داشتند.

سیره رسول خدا(ص)

امام صادق(ع) می‌فرماید: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) يَمَصُّ النَّوَى بِفِيهِ وَ يَغْرِسُهُ»: «سیره رسول خدا(ص) این بود که دانه خرما را در دهانش می‌مکید، سپس می‌کاشت». این خبر نشان می‌دهد که رسول خدا(ص) درختکاری می‌کرده و به کار کشاورزی و باغداری می‌پرداخته است. آمدن کلمه «کان» همراه با فعل مضارع «یمص» نشان می‌دهد که این عمل پیامبر(ص) مستمر بوده است. مورد مشخص این درختکاری در این روایت مشخص نشده است؛ اما در جریان آزادی سلمان که قرار بود چهارصد اصله نخل خرما پول آزادی وی باشد، گزارش مشابهی از رسول خدا(ص) نقل شده که حضرت در کاشتن درخت‌ها نقش داشته است. در منابع تاریخی نقل شده که رسول خدا(ص) برای آزادی سلمان سیصد درخت خرما و مقداری پول قرار داد. پیامبر(ص) خطاب به یاران خود فرمود: برادرتان را کمک کنید. هر یک بین سی تا ده نهال خرما کاشتند؛ همه سبز شد جز یک نهال که پیامبر(ص) آن را در آورد و دوباره کاشت و همان سال میوه داد.

عجوه نوعی از بهترین خرماهای مدینه است که گفته شده مادر خرماهاست و میوه بهشتی است که با آدم از بهشت آمده و سموم بدن را دفع می‌کند. این نوع خرما را رسول خدا(ص) کاشته است؛ به همین جهت امروز خرمای عجوه جزو گران‌ترین خرماهای شهر مدینه است و قیمت یک کیلوی آن بالای سی ریال سعودی است. در روایتی می‌خوانیم غلۀ اموال علی(ع) از ینبع می‌آمد و از آن غذا درست می‌کرد و در روغن زیتون، نان و خرمای عجوه ترید می‌کرد و آن را می‌خورد و به مردم نان و گوشت می‌داد. گاهی هم خودش گوشت می‌خورد. به نظر می‌رسد گندم، زیتون و خرما از ینبع بوده که خود استفاده می‌کرده؛ ولی به مردم گوشت می‌داده است. از آنچه بیان شد استفاده می‌شود که رسول خدا(ص) درختکاری داشته و به کار کشاورزی می‌پرداخته است..

سیره امیرالمؤمنین(ع)

امیرالمؤمنین(ع) جزو کسانی است که بیشترین تلاش را در میان معصومان در کاشتن درخت و ایجاد نخلستان داشته است. امیرالمؤمنین(ع) در منطقه ینبع نخلستان بزرگی ایجاد کرد و درخت‌ها‌ی خرمای زیادی کاشت. در روایتی در کافی می‌خوانیم. مردی با امیرالمؤمنین(ع) مواجه شد، درحالی‌که سوار بر مرکب روی جوالی پر از هستۀ خرما نشسته بود. مرد گفت: یا اباالحسن، در این جوال چه داری؟ امیرالمؤمنین(ع) گفت: صدهزار نهال خرما، ان‌شاءاللّه. امیرالمؤمنین(ع) دانه‌ها را کاشت و تمام هسته‌های خرما سبز شد؛ حتی یک هستۀ آن خطا نکرد.

مضمون این روایت معتبر بدین معناست که حضرت صدهزار نخل خرما کاشته است. به نظر می‌رسد این نخل‌ها در منطقه ینبع بوده است؛ منطقه‌ای که حضرت آن را وقف کرد و در وقفنامه تمام بردگانی را که روی زمین کار می‌کردند، آزاد کرد، به جز چهار نفر که آزادی آنان را بعد از پنج سال قرار داد. با توجه به اینکه در همین وصیت‌نامه امیرالمؤمنین(ع) مسئول این اوقاف را بعد از خود امام حسن(ع) و بعد از او امام حسین(ع) قرار داده است، مشخص می‌شود که این دو معصوم نیز درگیر کار کشاورزی بودند و بر نخلستان‌ها‌ی ینبع نظارت مستمر داشته و در آن به کار می‌پرداختند. امام صادق(ع) از پدرش نقل کرده که «كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ(ع) يَقُولُ: مَنْ وَجَدَ مَاءً وَ تُرَاباً ثُمَّ افْتَقَرَ فَأَبْعَدَهُ اللَّهُ»: «امیر مؤمنان(ع) همیشه می‌فرمود: هر کس که آب و خاکی بیابد، آن‌گاه فقیر شود، خداوند او را از رحمت خود دور نماید»..

مدیریت تولید کشاورزی

امیرالمؤمنین(ع) خود روی زمین کار می‌کرد و چشمۀ آب جاری می‌ساخت، اما این بدان معنا نیست که خود به‌تنهایی روی زمین کار می‌کرده است؛ بلکه حضرت با برنامه‌ریزی دقیق و استفاده از نیروی کار مناسب، به آبادکردن زمین و کشت درخت و زراعت می‌پرداخته است. آن حضرت معمولاً بردگانی را می‌خرید تا به ایشان کمک کنند و بعد از مدتی آموزش و آشناساختن آنان با اسلام، آنها را آزاد می‌کرد. در ماجرای جاری‌شدن چشمه در ینبع آمده که به حضرت خبر دادند که آب فوران کرد؛ یعنی حضرت در جای دیگری از مزرعه کار می‌کرده و جمعی به کندن چشمۀ آب مشغول بوده‌اند و آنان این خبر خوش را به حضرت داده‌اند. در وقفنامه حضرت که از موسی بن جعفر(ع) نقل شده و در کتب اربعه هم آمده است، حضرت تمام بردگان خود را آزاد می‌کند؛ ولی آزادی چهار تن از آنان را بعد از پنج سال قرار می‌دهد: زیاد، ابو‌نیزر، جبیر و زریق. سخن حضرت چنین است: «آنچه از مالم در ینبع است که به عنوان مال من شناخته می‌شود و اطراف آن، صدقه است. غلامانی هم که در آنجا کار می‌کنند، آزاد هستند، به جز رباح، ابو‌نیزر و جبیر. کسی بر آنان تسلط ندارد. آنان موالی هستند؛ تا پنج سال در این ملک کار کنند و مخارج آنان و روزی‌شان و مخارج خانواده آنان از ینبع است». حضرت در ادامه به املاک وادی‌القری اشاره می‌کند که زریق، غلام دیگر حضرت، در آنجا به کار مشغول بوده است. حضرت شرط پنج سال را برای آزادی وی نیز قرار می‌دهد. در خبری آمده وقتی عقیل به کوفه آمد، امیرالمؤمنین(ع) گفت: به ینبع بنویسم تا مالی برای تو قرار دهند؟ عقیل گفت: غیر آن چیزی نیست؟ حضرت به حسین(ع) فرمود: برای عمویت پیراهن بخر.

بخشی از اموال ینبع در اختیار امامان بعدی بوده است که نشان می‌دهد ایشان به اداره آن می‌پرداخته‌اند و بسیار سودآور بوده است. وقتی معاویه از مروان حاکم مدینه خواست دختر عبدالله بن جعفر را برای یزید خواستگاری کند، عبدالله گفت: اختیار او در دست دایی‌اش حسین است. او اکنون در ینبع است؛ باید صبر کنی برگردد. امام حسین(ع) با این ازدواج موافقت نکرد و او را به ازدواج قاسم بن محمد درآورد و بغیبغات را مهر او قرار داد. معاویه برای خرید چشمه ابو‌نیزر که غیر از بغیبغات بود، دویست‌هزار دینار برای امام حسین(ع) فرستاد؛ چون حضرت قرض داشت. حضرت آن را به معاویه نفروخت و فرمود وقف است. در زمان امام باقر(ع) نیز یادی از منطقه ینبع شده است. حسن زیات گوید: بعد از انجام مناسک حج به مدینه آمدم. از امام باقر(ع) پرسیدم، گفتند: در ینبع است. به آنجا رفتم. حضرت وقتی مرا دید فرمود: ای حسن، به اینجا آمدی؟ گفتم: دوست نداشتم برگردم و شما را نبینم. فرمود: من از این سیر خوردم؛ دوست نداشتم در مسجد پیامبر(ص) باشم. حضرت به ینبع رفته که دور از اجتماع مسلمانان بود تا سیر مصرف کند و بوی آن دیگران را آزار ندهد.

احتمالاً بخشی از بردگان حضرت که شصت نفر بودند، در اینجا یا عُرَیض به کار مشغول بودند. در خبر سدیر صیرفی نیز آمده که من با امام صادق(ع) به سوی منطقه ینبع حرکت کردیم؛ داوود رقی نیز با امام صادق(ع) به ینبع می‌رود که نشان می‌دهد حضرت مزرعه مناسبی در آنجا داشته است.

در روستای عریض، نزدیک مدینه، معصومان مزرعه‌ای داشتند و به آنجا می‌رفتند. اخبار نشان می‌دهد این مزرعه از زمان امام باقر(ع) از آنِ ایشان بوده است. برابر خبری که امام صادق(ع) نقل کرده، پدرش زمینی را که به آن عریض می‌گفتند، از مردی خرید. قرار شد به جای هر یک دینار، ده درهم بدهد. بعد از انجام معامله، امام باقر(ع) به‌سرعت حرکت کرد. پرسیدم: چرا حرکت کردید؟ فرمود: برای اینکه معامله قطعی شود؛ یعنی تا فروشنده نتواند از خیار مجلس بهره ببرد و معامله را فسخ کند؛ بنابراین حضرت کل زمین عریض را خریده است و (بعد از آن) کل عریض ملک امام باقر(ع) بوده است. عریض بر وزن زبیر، وادی معروفی در مدینه است. در خبری، عریض جزو محدودۀ حرم نبوی معرفی شده است.

شیخ صدوق خبر حضور حضرت را در عریض نقل کرده است. در خبری معتّب غلام امام صادق(ع) از حضور آن حضرت در عریض سخن می‌گوید که به مسجد و محل نماز امام باقر(ع) رفته است و سرگذشتی را نقل می‌کند. امام صادق(ع) وقتی می‌خواست از تره استفاده کند، به عریض می‌رفت. اسماعیل بن جعفر در عریض درگذشت و جنازه او را برای دفن به بقیع بردند. عریض به‌طور قطع ملک امام صادق(ع) بوده و فرزندش علی بن جعفر در آنجا زندگی می‌کرده و درگذشته است و به علی بن جعفر عریضی مشهور است و به فرزندانش عریضیان می‌گفتند. در سفری که شخصاً با جمعی به عریض رفتیم، دیدم که بر روی قبر علی بن جعفر خانه‌ای بود و یک گلدسته داشت که سابقه‌ای حدود پانصد سال داشت؛ بعد از چند سال، وهابی‌ها آن مقبره را در مرداد ۱۳۸۱ش تخریب کردند.

موسی بن جعفر(ع) بارها به عریض می‌رفته و افراد برای پرسش مسائل شرعی یا حل مشکل اقتصادی خود در عریض، به خدمت حضرت می‌رسیدند. خبری هم از حضور امام رضا(ع) در عریض نقل شده است. موسی بن جعفر(ع) ملک دیگری به نام «یسیریه» داشته که آن را به ۲۶ هزار دینار خریده بود و به امام رضا(ع) بخشید. در هنگام سعایت فرزند اسماعیل از موسی بن جعفر(ع) از خرید این ملک توسط حضرت یاد شده که آن را به سی‌هزار دینار خریده است. در نسخه‌ای از عیون أخبار الرضا نام آن بشریه آمده است. در حاشیه نوشته بسریه صحیح است که قریه‌ای در دو فرسخی بغداد بوده است..

منابع

1. ذاکری، علی اکبر، سیره اقتصادی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه