سرمایه‌گذاری در معارف و سیره علوی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث سرمایه‌گذاری است. سرمایه‌گذاری از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سرمایه‌گذاری در حدیث - سرمایه‌گذاری در معارف و سیره علوی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
«پس‌انداز» به وجوهی گفته می‌شود که از درآمد زمان حال به منظور مصرف در آینده، کنار گذاشته می‌شود. «سرمایه‌گذاری» نیز به معنای وارد کردن این وجوه در چرخه تولید و کسب درآمد است. پس‌انداز و سرمایه‌گذاری در دنیای امروز، به ویژه برای کشورهای جهان سوم، بسیار مهم است. به این مسئله از منظر تخصیص درآمد افراد و خانواده‌ها کمتر پرداخته شده است. رفتار تخصیص درآمدی افراد منشأ اصلی پس‌انداز و سرمایه‌گذاری است؛ زیرا با مصرف‌گرایی و اتلاف منابع، و یا راکد گذاشتن آنها هیچ سرمایه‌ای تولید نخواهد شد؛ چنان‌که با تنبلی و بیکاری نیز پس‌اندازی به دست نخواهد آمد.
پس‌انداز و سرمایه‌گذاری در سیره اقتصادی امام علی(ع)، جایگاهی بسیار مهم داشته است. برای پی بردن به این مطلب کافی است به وسعت موقوفات امام و محصولات انبوه آنها توجه کنیم. بی‌تردید اجتماع، چنین حجم گسترده‌ای از سرمایه، بدون جدیت در تولید پس‌انداز و سرمایه‌گذاری ممکن نبوده است؛ از این رو به جرئت می‌توان گفت امام، حداقل در میان‌سالی، بخش قابل توجهی از درآمدها و امکانات خود را به سرمایه‌گذاری اختصاص داده‌اند. راه دیگر پی بردن به میزان اهتمام امام به سرمایه‌گذاری این است که حجم درآمدها و میزان مصرف او را با یکدیگر مقایسه کنیم. بدیهی است تلاش برای ازدیاد درآمد از یک‌سو، و قناعت و صرفه‌جویی در مصرف از سوی دیگر – چنان‌که در سیره امیرمؤمنان(ع) قابل مشاهده است - نشانه اهتمام ایشان به سرمایه‌گذاری است. سیره امام در مخارج مربوط به پس‌انداز و سرمایه‌گذاری را در دو بخش بررسی می‌کنیم: «منابع سرمایه‌گذاری»، و «تحلیل نکات اساسی شیوه سرمایه‌گذاری».[۱]
منابع سرمایه‌گذاری امام
با توجه به اینکه تمام سرمایه‌گذاری امام در کشاورزی بوده است، منابع سرمایه‌گذاری ایشان را می‌توان به سه قسم تقسیم کرد:
سرمایه‌گذاری از محل مازاد درآمد
یکی از منابع مهم سرمایه‌گذاری‌های امام را درآمدهای ناشی از کار و یا درآمد سرانه ایشان از تقسیم بیت‌المال تشکیل می‌داد. بنا به روایتی که پیش‌تر درباره نحوه تسلط امام بر ینبع نقل کردیم، امام لااقل بخشی از زمین‌های آنجا را به قیمت سی هزار درهم از محل مازاد درآمد خود خرید. همچنین ده‌ها نفر کارگر، که از منابع اصلی تولید ایشان محسوب می‌شوند و در وصیت‌نامه پیش‌گفته به آنها اشاره شد، عمدتاً از همین منبع، فراهم آمده بودند.
مورد دیگر این نوع سرمایه‌گذاری، که بیشتر در کشاورزی رایج است، اختصاص دادن مقداری از محصول برای بذر و یا کاشت نهال است. روایات زیادی که درباره حمل هسته‌های خرما و احداث نخلستان‌های جدید توسط امام وارد گردیده، نشان می‌دهد که امام از این منبع نیز برای سرمایه‌گذاری استفاده کرده‌اند.[۲]
سرمایه‌گذاری از محل انباشت نیروی کار
چنان که در بررسی شیوه تولید و کسب درآمد امام آوردیم، سرمایه‌های امام علی(ع) عمدتاً از زمین‌ها، نخلستان‌ها و چاه‌هایی به دست می‌آمد که با کار و زحمت ایشان، احیا و احداث شده بود. از این رو می‌توانیم بگوییم بخش قابل توجهی از انباشت سرمایه امام متکی بر نیروی کار خود امام بوده است؛ به ویژه آن‌که بیشتر املاک و مزارعی که او آباد کرده بود، در مناطق دورافتاده‌ای مانند ینبع، وادی‌القری و وادی عقیق قرار داشت که زمین‌های مرغوبی به حساب نمی‌آمدند و، چنان‌که گذشت، شخصی که قبل از امام تصمیم به آباد کردن منطقه ینبع گرفته بود، به دلیل مواجه شدن با اوضاع ناگوار، با یأس و عصبانیت آنجا را ترک کرد. از این رو اگر خلاقیت و پشتکار امام نبود، چنان سرمایه عظیمی ذخیره نمی‌شد.[۳]
جذب سرمایه از محل منابع عمومی
بر اساس روایاتی که در بخش مربوط به بررسی سیره تولید و کسب درآمد امیرمؤمنان(ع) گذشت، ایشان چهار قطعه زمین از رسول خدا(ص) و یک قطعه نیز از عمر به عنوان اقطاع دریافت کرد. این زمین‌ها از اراضی موات بود که در نظام اقتصادی اسلام، جزء انفال و در اختیار ولی امر مسلمانان قرار دارد. پیامبر و خلفای صدر اسلام، بسیاری از اراضی انفال را برای احیا به مسلمانان، و از جمله به امام، واگذار کرده‌اند. چند قطعه زمین نیز از بابت تقسیم اراضی فیء و غنایم جنگی نصیب امام شد که شرح آن در بخش اول مقاله به تفصیل گذشت.
یک مورد دیگر از این نوع سرمایه‌ها، سهم سرانه امام از تقسیم اسیران جنگی بود. چنان که گذشت بر اساس سنت رایج در آن زمان، اسیران جنگی به جای قتل، در اختیار مسلمانان قرار می‌گرفتند. بنابراین تعدادی از کارگران تحت اختیار امام باید از این راه تأمین شده باشد. هر چند سهم این منبع نسبت به کل منابع سرمایه امام چندان قابل توجه نبوده است؛ ولی امام از تمام این موارد، در تولید محصولات کشاورزی به بهترین وجه استفاده کرده است.[۴]
شیوه مخارج سرمایه‌گذاری امام
ماهیت پس‌انداز
اگرچه مفهوم ظاهری پس‌انداز، چشم‌پوشی از مصرف کردن درآمد موجود در زمان حال به منظور تدارک نیازهای آینده است، شناخت ماهیت دقیق آن و اینکه فرد چه چیزی را پس‌انداز به حساب می‌آورد، بستگی به نوع تلقی او از نیازهای آینده بسیار وابسته است. بدیهی است که از دیدگاه فردی که آینده را به زندگی همین دنیا محدود می‌داند، مواردی پس‌انداز به شمار می‌آید که به کار رفع نیازهای آینده در دنیا بیاید، اما اگر آینده، عالم بی‌انتهای ابدیت را نیز شامل شود، مواردی که به قصد رفع نیازهای عالم آخرت، در زمان حال مصرف نمی‌شوند، نیز پس‌انداز محسوب خواهد شد. امام با اعتقاد و یقینی که به عالم آخرت داشت، تصمیم گرفت که مقداری از درآمدش را صرف نیازهای زمان حال و مقداری را برای رفع نیازهای آینده ذخیره کند. با چنین ملاحظه‌ای است که مصرف زمان حال را به کم‌ترین مقدار تقلیل می‌دهد و باقیمانده درآمدش را برای آینده ذخیره می‌کند. امام هر دو نوع پس‌انداز دنیوی و اخروی را لازم می‌شمارد؛ اما پس‌انداز اخروی را ترجیح می‌دهد. در احادیث متعددی که از امام نقل شده، به این نوع پس‌انداز بیشتر توجه شده است. در این احادیث از صدقه (اعطای مال به نیازمندان برای جلب خشنودی خدا) با عناوینی چون پس‌انداز[۵]، بهترین پس‌انداز[۶] و پس‌انداز ثروتمندان[۷] یاد شده است و به این دلیل که هیچ آفتی ندارد و پاداش آن صدها برابر است، بر پس‌انداز دنیوی ترجیح داده شده است.
امام بخش قابل توجهی از درآمد مازاد بر مصرف خود را به صدقه که گونه‌ای از پس‌انداز برای آینده محسوب می‌شود، اختصاص داده است. به بیان دیگر در بینش علی(ع) رفع نیازهای فعلی بینوایان، در شمار مخارج مصرفی نیست، بلکه بهترین نوع سرمایه‌گذاری برای آینده اجتماع است و ثمره آن نیز پرورش استعدادهای خفته فقیران و وارد کردن نیروی اندیشه و کار آنان در چرخه تولید ملی است. امام این واقعیت را، که اقتصاد امروز فقط کمی به آن پی برده است، به نیکی دریافته بود که پیشرفت اقتصادی جامعه بدون حمایت از گروه‌های ضعیف غیرممکن خواهد بود.
به این ترتیب یکی از ویژگی‌های سیره امام علی(ع) در پس‌انداز و سرمایه‌گذاری، ارائه مفهومی جدید و مترقی از این پدیده است.[۸]
انگیزه پس‌انداز
انسان عاقل اقتصادی در مصرف و تخصیص درآمد خود دارای برنامه است. عقلانیت اقتصادی به او حکم می‌کند که از مازاد درآمد در زمان حال توشه‌ای برای آینده ذخیره کند؛ اما اینکه چگونه و به چه میزانی پس‌انداز کند و از پس‌اندازها چگونه استفاده کند، بستگی به انگیزه او از پس‌انداز دارد. معمولاً برای پس‌انداز از انگیزه‌هایی چون، عدم اطمینان به آینده، تلاش برای بالا بردن سطح درآمد، برخورداری از مزایای روحی و اجتماعی ثروتمندی، باقی گذاشتن ارث برای فرزندان و تفاخر و تکاثر نام برده می‌شود. البته هر یک از این انگیزه‌ها نیز از هدف و انگیزه نهایی پس‌انداز کننده تأثیر می‌پذیرد.
انگیزه امام از پس‌انداز کاملاً متفاوت با انگیزه‌های فوق است. در بینش علوی، عدم اطمینان به روزی آینده نشانه سوءظن به خدا است[۹] و کسی که چنین صفتی داشته باشد، هیچ‌گاه رستگار نخواهد شد[۱۰]. امام در سایه امید به فضل خداوند و توکل بر او، حتی در سخت‌ترین شرایط اقتصادی، تنها غذای موجود در خانه را به نیازمندان انفاق می‌کند. ارث باقی برای فرزندان و تلاش برای بالا بردن سطح درآمد و بهبود وضع زندگی و تفاخر و تکاثر نیز نمی‌تواند انگیزه پس‌انداز امام علی(ع) باشد؛ زیرا امام هیچ ثروتی از خود برجا نگذاشت و تمامی آن‌چه را که اندوخته بود، وقف نیازمندان کرد.
با ملاحظه مجموعه کلمات علی(ع) و آن‌چه در وقف‌نامه‌های ایشان آمده، می‌توان نتیجه گرفت که امام در پس‌انداز نیز انگیزه‌ای جز جلب خشنودی پروردگار و خوف از عقاب روز قیامت نداشته است. او بر اساس این هدف نهایی، یک هدف میانی و قاعده رفتاری به نام «بیش‌ترین یاری‌رسانی با حداقل هزینه» را برای خود انتخاب کرده بود و در اینجا نیز بر همین اساس عمل می‌کرد. امام همان طور که نیازهای فعلی خود و دیگران را در نظر دارد، از چاره‌جویی برای نیازهای آینده نیازمندان نیز غافل نیست. از این رو پیوسته شرایط را می‌سنجد و بخشی از درآمد و امکانات فعلی را برای آینده سرمایه‌گذاری می‌کند. امام تا حد ممکن به این سرمایه‌گذاری ادامه می‌دهد، ولی با نزدیک شدن به پایان عمر و رسیدن به خلافت، که دیگر مجالی برای سرمایه‌گذاری جدید از محل درآمدهای جاری باقی نمی‌ماند، اصل سرمایه‌ها را به صورت وقف برای نیازمندان حفظ می‌کند و منافع آن را برای کمک به نیازمندان انفاق می‌کند.[۱۱]
پرهیز از راکد گذاشتن پس‌اندازها
در شیوه امیرمؤمنان(ع) راکد گذاشتن پس‌انداز و عدم استفاده از آن به هیچ وجه روا نیست. به اعتقاد او فلسفه مال، فایده دادن به انسان است[۱۲]، و راکد گذاشتن آن با انگیزه‌هایی چون مال‌دوستی و زراندوزی، ظلم به انسان‌ها و محروم ساختن آنان از این نعمت الهی است. تنها موردی که او آن را از این قاعده استثنا می‌کند، مخارج مصرفی سالانه است که انباشت آن به صورت نقدی یا جنسی جایز شمرده می‌شود. حدود این قاعده در یکی از کلمات آن حضرت، با توجه به شرایط آن زمان، چنین بیان شده است: «تمامی آن‌چه مازاد بر چهار هزار درهم باشد، کنز است، چه زکاتش پرداخت شده باشد و چه نشده باشد. و مقادیر کمتر از آن، نفقه (مخارج مصرفی سالانه) است»[۱۳].
بر اساس این قاعده، امام در برنامه تخصیص درآمد خود به جز آن‌چه به عنوان مخارج سالانه خانواده کنار می‌نهاد، چیزی را راکد نمی‌گذاشت. در گزارش محمد بن حنفیه به این ویژگی (تخصیص درآمد) تصریح شده است[۱۴]. امام در زمان خلافت نیز، بر اساس همین قاعده، تأخیر در توزیع بیت المال را جایز نمی‌شمرد و می‌فرمود: «دوست ندارم این اموال در این جا بماند در حالی که مردم بدان نیازمندند».[۱۵]
اتکای سرمایه‌گذاری بر منابع درونی
یکی از ویژگی‌های مهم سیره امام در سرمایه‌گذاری، درون‌زا بودن منابع سرمایه‌گذاری است. چنان‌که پیش‌تر ذکر شد، این منابع عمدتاً از محل مازاد درآمد یا با نیروی کار و خلاقیت خود امام تأمین می‌شد. در کتاب‌های سیره، هیچ موردی به عنوان تأمین سرمایه از محل استقراض ذکر نشده است و با توجه به مخالفت ایشان با بده‌کاری، که آن را نوعی بردگی برای دیگران می‌دانند[۱۶]، استقراض در منابع سرمایه‌گذاری ایشان جایگاهی نداشته است. توجه به این ویژگی امام برای کشورهایی نظیر ایران که از کمبود سرمایه رنج می‌برند، بسیار آموزنده است.[۱۷]
منابع
پانویس
- ↑ حسینی، سید رضا، مقاله «سیره اقتصادی امام علی»، دانشنامه امام علی، ج۷، ص ۳۰۲.
- ↑ حسینی، سید رضا، مقاله «سیره اقتصادی امام علی»، دانشنامه امام علی، ج۷، ص ۳۰۳.
- ↑ حسینی، سید رضا، مقاله «سیره اقتصادی امام علی»، دانشنامه امام علی، ج۷، ص ۳۰۳.
- ↑ حسینی، سید رضا، مقاله «سیره اقتصادی امام علی»، دانشنامه امام علی، ج۷، ص ۳۰۳.
- ↑ آمدی، غررالحکم، ح۲۰۸.
- ↑ آمدی، غررالحکم، ح۱۶۷۹.
- ↑ آمدی، غررالحکم، ح۱۰۶۲.
- ↑ حسینی، سید رضا، مقاله «سیره اقتصادی امام علی»، دانشنامه امام علی، ج۷، ص ۳۰۴.
- ↑ ﴿الشَّيْطَانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَيَأْمُرُكُمْ بِالْفَحْشَاءِ وَاللَّهُ يَعِدُكُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَفَضْلًا وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾ «شیطان شما را از تنگدستی می‌هراساند و به کار زشت وا می‌دارد و خداوند شما را به آمرزش و بخششی از سوی خویش نوید می‌دهد؛ و خداوند نعمت‌گستری داناست» سوره بقره، آیه ۲۶۸.
- ↑ «مَنِ اهْتَمَّ بِرِزْقِ غَدٍ لَمْ يُفْلِحْ أَبَداً»؛ (آمدی، غررالحکم، ح۹۱۱۳).
- ↑ حسینی، سید رضا، مقاله «سیره اقتصادی امام علی»، دانشنامه امام علی، ج۷، ص ۳۰۵.
- ↑ آمدی، غررالحکم، ح۵۰۸.
- ↑ طوسی، تفسیر التبیان، ج۵، ص۲۴۷؛ سیوطی، الدرالمنثور، ج۴، ص۱۷۹.
- ↑ ر.ک: همین مقاله، ذیل کمک مالی مستقیم به نیازمندان.
- ↑ حسینی، سید رضا، مقاله «سیره اقتصادی امام علی»، دانشنامه امام علی، ج۷، ص ۳۰۶.
- ↑ «الدَّيْنُ أَحَدُ الرِّقَّيْنِ»؛ (آمدی، غررالحکم، ح۱۶۸۷).
- ↑ حسینی، سید رضا، مقاله «سیره اقتصادی امام علی»، دانشنامه امام علی، ج۷، ص ۳۰۷.