احمد بن ابی‌عبدالله برقی در رجال و تراجم

این مدخل زیرشاخهٔ بحث احمد بن ابی‌عبدالله برقی است. احمد بن ابی‌عبدالله برقی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: احمد بن ابی‌عبدالله برقی در معارف و سیره رضوی - احمد بن ابی‌عبدالله برقی در رجال و تراجم - پرسش مرتبط ندارد

آشنایی اجمالی

احمد بن ابی عبدالله برقی هشت بار در سند روایات تفسیر کنز الدقائق، و به نقل از کتب علل الشرائع، معانی الأخبار، کمال الدین، خصال، الکافی و امالی شیخ طوسی واقع شده است؛ از جمله: «عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ بُنْدَارَ وَ غَيْرُهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِيِّ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ وَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) فَقَالَ لَهُ هَلْ لَكَ مِنْ زَوْجَةٍ فَقَالَ لَا. فَقَالَ أَبِي (ع): وَ مَا أُحِبُّ أَنَّ لِيَ الدُّنْيَا وَ مَا فِيهَا وَ أَنِّي بِتُ لَيْلَةً وَ لَيْسَتْ لِي زَوْجَةٌ ثُمَّ قَالَ الرَّكْعَتَانِ يُصَلِّيهِمَا رَجُلٌ مُتَزَوِّجٌ أَفْضَلُ مِنْ رَجُلٍ أَعْزَبَ يَقُومُ لَيْلَهُ وَ يَصُومُ نَهَارَهُ ثُمَّ أَعْطَاهُ أَبِي سَبْعَةَ دَنَانِيرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ تَزَوَّجْ بِهَذِهِ. ثُمَّ قَالَ أَبِي قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) اتَّخِذُوا الْأَهْلَ فَإِنَّهُ أَرْزَقُ لَكُمْ».

احمد برقی

احمد البرقی تنها در سند یک روایت تفسیر کنز الدقائق و به نقل از تفسیر قمی آمده است:

«وَ عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ الْبَرْقِيِّ عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ عَنِ الرِّضَا (ع) قَالَ قُلْتُ فَإِنْ لَمْ يَحْضُرِ الْمَسَاكِينُ وَ هُوَ يَحْصُدُ كَيْفَ يَصْنَعُ قَالَ لَيْسَ عَلَيْهِ شَيْءٌ».

این عنوان، مصحّف "احمد، عن البرقي" است، چنان که در وسائل الشیعة و بحارالأنوار این گونه است؛ و مراد از «احمد»، «احمد بن محمد بن عیسی الأشعری» و مراد از «البرقی»، «محمد بن خالد البرقی» است به قرینه سایر روایات؛ زیرا محمد بن خالد برقی روایات فراوانی از سعد بن سعد نقل کرده که راوی از محمد بن خالد در بسیاری از آنها، احمد بن محمد بن عیسی است، و مؤید آن طریق نجاشی و شیخ طوسی به کتاب سعد بن سعد است.

آیة الله سید ابوالقاسم خویی نیز روایت احمد البرقی از سعد بن سعد را صحیح ندانسته و دو دلیل برای آن ذکر کرده است؛ نخست آن که، روایت احمد برقی از سعد بن سعد، در منابع حدیثی یا کتب رجالی، مسلم و ثابت نگشته است. و دوم آن که، راوی کتاب سعد بن سعد، محمد بن خالد برقی است، نه پسرش احمد.

احمد بن خالد

احمد بن خالد در سند سه روایت تفسیر کنز الدقائق و به نقل از کتاب الکافی و تأویل الآیات الظاهرة قرار گرفته است؛ از جمله:

«و في أصول الكافي: عدّة من أصحابنا، عن أحمد بن خالد، عن شريف بن سابق، عن المفضّل بن أبي قرّة، عن أبي عبد اللَّه (ع) قال: قال رسول اللَّه (ص): خير وقت دعوتم اللَّه فيه الأسحار. و تلا هذه الآية في قول يعقوب (ع): سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي و قال: أخّرهم إلى السّحر».

احمد بن محمد برقی

احمد بن محمد البرقی در یازده سند تفسیر کنز الدقائق به نقل از کتب الکافی، تأویل الآیات الظاهرة و توحید شیخ صدوق واقع شده است:

«عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِيِّ رَفَعَهُ قَالَ: سَأَلَ الْجَاثَلِيقُ أَمِيرَالْمُؤْمِنِينَ(ع) فَقَالَ أَخْبِرْنِي عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَيْنَ هُوَ؟ فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ(ع) هُوَ هَاهُنَا وَ هَاهُنَا وَ فَوْقُ وَ تَحْتُ وَ مُحِيطٌ بِنَا وَ مَعَنَا وَ هُوَ قَوْلُهُ مَا يَكُونُ مِنْ نَجْوَى ثَلَاثَةٍ إِلَّا هُوَ رَابِعُهُمْ وَلَا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سَادِسُهُمْ وَلَا أَدْنَى مِنْ ذَلِكَ وَلَا أَكْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَيْنَ مَا كَانُوا» و الحدیث طویل. اخذت منه موضع الحاجة.

مقصود از راوی، «احمد بن محمد بن خالد البرقی» است.

احمد بن محمد بن خالد

احمد بن محمد بن خالد در سند بیش از صد روایت تفسیر کنز الدقائق و به نقل از کتب الکافی، تهذیب الأحکام، تأویل الآیات الظاهرة و... وارد شده است، برای نمونه: «عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ إِدْمَانُ التَّفَكُّرِ فِي اللَّهِ وَ فِي قُدْرَتِهِ».

شرح حال راوی

احمد بن محمد بن خالد از راویان معروف و بنام امامی است که در اسناد بسیاری از روایات واقع گردیده و با عناوین مختلفی مانند: ابن خالد البرقی، ابن البرقی، احمد بن البرقی، ابن خالد، البرقی، احمد بن محمد ابی‌عبدالله، احمد بن محمد بن ابی‌عبدالله، احمد بن محمد بن ابی‌عبدالله البرقی، احمد بن محمد بن خالد البرقی، احمد البرقی، البرقی احمد بن ابی‌عبدالله، احمد بن ابی‌عبدالله البرقی، احمد بن ابی‌عبدالله، احمد بن محمد البرقی، احمد بن محمد و احمد حدیث نقل کرده است.

خاندان برقی در اصل کوفی بودند که به شهر مقدس قم هجرت کردند؛ زیرا جد سوم برقی «محمد بن علی» در قیام زید بن علی(ع) حضور داشته است که پس از شکست قیام زید و به شهادت رسیدنش به دست والی عراق دستگیر و زندانی و سپس به شهادت می‌رسد، بدان جهت، جد دوم برقی «عبدالرحمن» به همراه فرزندش (خالد جد اول برقی) که کودکی بیش نبود، به یکی از روستاهای قم به نام برقرود هجرت می‌کند و در آنجا ساکن می‌گردد و احمد بن محمد بن خالد برقی در این روستا به دنیا می‌آید.

برقی در علوم مختلفی مانند فقه، حدیث، رجال، تفسیر و علوم قرآن، تاریخ و سیره، انساب، نجوم، لغت، ادبیات عرب و... صاحب نظر بوده و ده‌ها اثر علمی در موضوعاتی گوناگون، از جمله در حوزه قرآن مانند کتاب ثواب القرآن، کتاب فضل القرآن و کتاب التأویل، از خود به یادگار گذاشته است.

حموی صاحب معجم البلدان آثار علمی برقی را بیش از ۱۰۰ کتاب دانسته است.

نجاشی ۹۴ کتاب او را معرفی کرده و شیخ طوسی نام ۹۹ اثر وی را در فهرست خویش ذکر کرده است.

ایشان در علم نجوم نیز صاحب نظر بوده است، بدان جهت سید بن طاووس وی را از دانشمندان منجم شیعه نام برده است.

رجالیان سنی نیز با تعبیرهای مختلف و عبارت‌های گوناگون به جایگاه علمی برقی اعتراف کردند.

ابن حجر عسقلانی: "من كبار الرافضة؛ له تصانيف جمة ادبية".

صاحب توضیح المشتبه: "عالم الشيعة أبوجعفر أحمد بن محمد بن خالد البرقي وله تصانيف في الرفض".

حموی: "أحد رواة اللغة والشعر وأعلم أهل قم بنسب الأشعريين".

طبقه راوی

از تاریخ ولادت راوی اطلاعی در دست نیست؛ ولی تاریخ وفات وی را نجاشی سال ۲۷۴ یا ۲۸۰ ق ثبت کرده است.

شیخ طوسی و برقی او را در اصحاب، امام جواد و امام هادی(ع) ذکر کرده‌اند و آیت الله بروجردی وی را از طبقه هفتم راویان شمرده است.

روایت از امام رضا(ع)

آیت الله خویی و به دنبال ایشان مرحوم نمازی احمد برقی را از راویان امام رضا(ع) دانسته و به سندی از کتاب کافی استدلال کرده‌اند: "أحمد بن محمد و محمد بن يحيي عن محمد بن الحسن عن محمد بن عيسى عن أحمد بن أبي عبدالله عن أبي الحسن الرضا(ع) قال: سألته عن ذي الفقار سيف رسول الله(ص) من أين هو؟ قال:....

تحقیق: این روایت در کتب بصائر الدرجات، عیون أخبار الرضا(ع) و امالی شیخ صدوق نقل گردیده و نام راوی به جای «احمد بن أبی عبدالله»، «احمد بن عبدالله» ثبت شده و همین عنوان صحیح است، به قرینه روایت محمد بن عیسی از وی و مراد از احمد بن عبدالله، احمد بن عبدالله بن خانبة الکرخی است که از اصحاب امام رضا(ع) شمرده شده و مکاتباتی با آن حضرت(ع) داشته است.

نجاشی: "محمد بن أحمد بن عبدالله بن مهران بن خانبة الکرخي أبوجعفر؛ لوالده أحمد بن عبدالله مکاتبة إلى الرضا(ع)" بنابراین مراد از احمد بن ابی عبدالله در سند روایت، برقی نیست، بلکه احمد بن عبدالله بن خانبه است.

استادان و شاگردان راوی

روایات بسیار فراوانی از راوی در کتب حدیثی شیعه، به ویژه در کتب اربعه نقل شده و از اسناد این روایات برداشت می‌شود که وی استادان و شاگردان بسیاری داشته است؛ برای نمونه: محمد بن علی، احمد بن محمد بن ابی‌نصر، محمد بن خالد (پدرش)، عثمان بن عیسی، یحیی بن ابراهیم، محمد بن سنان، علی بن نعمان، نوح بن شعیب، حسن بن ظریف، عبدالرحمن بن ابی‌نجران، اسماعیل بن مهران، عبدالله بن محمد نهیکی، محمد بن اسماعیل بن بزیعهه، ابو جنادة حصین بن مخارق بن عبدالرحمن، ابراهیم بن محمد ثقفی، علی بن حکم، حسن بن محبوب، سعدان بن مسلم، محمد بن عیسی، عبدالرحمن بن حماد، یحیی بن ابراهیم بن ابی‌بلاد، محمد بن حسن بن شمون، جامورانی، یعقوب بن یزید، ابن فضال، جهم بن حکم مدائنی، قاسم بن عروة و ایمن بن محرز.

برخی شاگردان وی:

ابراهیم بن هاشم قمی، سعد بن عبدالله، ابوعبدالله جعفر بن محمد بجلی، علی بن ابراهیم بن هاشم، علی بن محمد بن عبدالرحمن، علی بن محمد بن عبدالله، علی بن محمد بن بندار، احمد بن القاسم، محمد بن یحیی عطار، محمد بن جعفر، عبیدالله بن موسی علوی، عبدالله بن جعفر حمیری، احمد بن ادریس اشعری، علی بن حسین سعد آبادی، محمد بن ابی قاسم، علی بن محمد بن ماجیلویه، حسن بن متیل، محمد بن حسن صفار و محمد بن علی بن محبوب.

جایگاه حدیثی راوی

رجالیان بزرگ در کتب رجالی‌شان درباره جایگاه حدیثی راوی نظر داده‌اند:

نجاشی: "كان ثقة في نفسه يروي عن الضعفاء واعتمد المراسيل".

شیخ طوسی: "كان ثقة في نفسه غير أنه أكثر الرواية عن الضعفاء واعتمد المراسيل".

ابن غضائری: "طعن القميون عليه وليس الطعن فيه. إنما الطعن في من يروي عنه فإنه كان لا يبالي عمن يأخذ على طريقة أهل الأخبار. وكان أحمد بن محمد بن عيسى أبعده عن قم ثم أعاده إليها و اعتذر إليه ؛ (و قال:) وجدت كتاباً فيه وساطة بين أحمد بن محمد بن عيسى و أحمد بن محمد بن خالد لما توفى مشى أحمد بن محمد بن عيسى في جنازته حافياً حاسراً ليبرئ نفسه مما قذفه به.

علامه حلی بعد از نقل عبارت شیخ طوسی و ابن غضائری با تعبیر "وعندي أن روايته مقبولة" به صحت روایات وی حکم داده است.

ابن داود نام راوی را سه بار ذکر کرده است: در باب ممدوحین، در باب ضعفاء و در باب "فصل فيمن قيل إنه ثقة لكنه يروى عن الضعفاء" و سرانجام، وثاقت وی را تقویت کرده و نوشته است: "ويقوى عندي ثقته".

بزرگان رجالی بعدی نیز به وثاقت وی تصریح کرده‌اند؛ مانند مجلسی، بحرانی، طریحی، کاظمی، قهپایی، اردبیلی (صاحب جامع الرواة)، مامقانی.

افزون بر این، اجلالی از روات، مانند محمد بن حسن صفار، سعد بن عبدالله اشعری، محمد بن علی بن محبوب اشعری، حسن بن متیل دقاق، علی بن ابراهیم بن هاشم، ابراهیم بن هاشم، احمد بن ادریس اشعری، محمد بن حسن بن ولید، محمد بن احمد بن یحیی اشعری و... از ایشان روایت کرده‌اند که نشانه اعتمادشان به احمد بن محمد بن خالد است.

جمله "يروي عن الضعفاء ويعتمد على المراسيل" در عبارت شیخ طوسی و نجاشی پس از تصریح به وثاقت احمد بن محمد بن خالد دیده می‌شود؛ ولی دلالت بر قدح و ذم وی ندارد؛ زیرا با تصریح به وثاقت منافات دارد، بلکه به منهج حدیثی أحمد بن محمد بن خالد در نقل روایت اشاره دارد و مقصود بزرگان از این عبارت، فهماندن این نکته است که بر اثر حسن ظن به برقی، به احادیث مرسل، یا احادیثی که وی از راویان ضعیف نقل کرده، اعتماد نکنند، بلکه با دقت و تأملی بیشتر و با احتیاط به این دسته از روایات وی بنگرند.

جستارهای وابسته

• محمد بن خالد برقی (پدر)
• فضل بن خالد برقی (عمو)
• حسن بن خالد برقی (عمو)

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۲
2. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۳