سامری

سامری از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سامری در قرآن - سامری در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

درباره عربی یا دخیل بودن واژه "سامری" اختلاف است: منابع مهم متقدم لغوی و تفسیری به ریشه "سامری" نپرداخته‌اند. با این حال، از قرن پنجم و ششم هجری به ویژه دوران معاصر دو دیدگاه کلی در این‌باره مطرح‌اند. دیدگاه مشهور، آن را واژه‌ای دخیل می‌داند. نپرداختن منابع کهن به واژه‌شناسی "سامری" می‌تواند مؤید احتمالی این دیدگاه از نظر آنان باشد. طرفداران این دیدگاه تقریر یکسانی از آن ندارند: عده‌ای آن را منسوب به سامره از قبایل بنی‌اسرائیل دانسته‌اند که پاره‌ای تفاوت‌های دینی با دیگر قبایل بنی‌اسرائیل داشتند. در همین راستا برخی، سامریان را نه از بنی‌اسرائیل، بلکه از آشوریان دانسته‌اند که به یهودیت گرویدند و نسخه‌ای متفاوت از دیگر نسخه‌های تورات را در اختیار داشتند. گروه دوم آن را منسوب به سامره، نام یکی از شهرها و آبادی‌های مصر یا فلسطین دانسته‌اند. برخی انتساب به شهر سامره فلسطین را با شواهد تاریخی ناسازگار دانسته و گفته‌اند که شهر سامره سال‌ها پس از حضرت موسی (ع) و به دست یکی از پادشاهان بنی‌اسرائیل ساخته شد. برخی دیگر ضمن پذیرش منسوب بودن سامری به شهر سامره، احتمال داده‌اند که ارتداد سامریان از دین یهود سبب شده باشد که واژه "سامری" به مرور از علمیت خارج شده و به معنای مرتد به کار رود. در این صورت، کاربرد قرآنی سامری در مفهوم مرتدّ و لقب سازنده گوساله است. براساس دیدگاه سوم، سامری در اصل "شِمْری" منسوب به "شِمْرون" از نوادگان حضرت یعقوب (ع) است. نکته مهم این است که با توجه به معاصر بودن سامری با حضرت موسی (ع)، انتساب آن به مکان، قبیله یا شخصیتی که پس از موسی (ع) پدید آمده باشد درست نیست.

در مقابل دیدگاه مشهور، یکی از واژه‌پژوهان معاصر قرآنی آن را عربی و برگرفته از "سامَرَ" (جمود و تحجّر در عقیده نشان داد) دانسته و سبب نامگذاری مرد اسرائیلی به آن را پافشاری متحجّرانه وی بر عقیده پیشین خود در گوساله‌پرستی و نداشتن ادراکی گسترده، ذوقی دقیق و فهمی نورانی می‌داند. سامری نام مردی از بزرگان بنی‌اسرائیل و از اصحاب حضرت موسی (ع) است. او پس از رفتن موسی (ع) به میقات با ساختن تندیس زرین گوساله و دعوت بنی‌اسرائیل به پرستش آن باعث گمراهی آنان شد ﴿قَالَ فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَكَ مِن بَعْدِكَ وَأَضَلَّهُمُ السَّامِرِيُّ فَرَجَعَ مُوسَى إِلَى قَوْمِهِ غَضْبَانَ أَسِفًا قَالَ يَا قَوْمِ أَلَمْ يَعِدْكُمْ رَبُّكُمْ وَعْدًا حَسَنًا أَفَطَالَ عَلَيْكُمُ الْعَهْدُ أَمْ أَرَدتُّمْ أَن يَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبٌ مِّن رَّبِّكُمْ فَأَخْلَفْتُم مَّوْعِدِي قَالُوا مَا أَخْلَفْنَا مَوْعِدَكَ بِمَلْكِنَا وَلَكِنَّا حُمِّلْنَا أَوْزَارًا مِّن زِينَةِ الْقَوْمِ فَقَذَفْنَاهَا فَكَذَلِكَ أَلْقَى السَّامِرِيُّ فَأَخْرَجَ لَهُمْ عِجْلا جَسَدًا لَهُ خُوَارٌ فَقَالُوا هَذَا إِلَهُكُمْ وَإِلَهُ مُوسَى فَنَسِيَ ﴾. قرآن کریم ضمن گزارش این فتنه سامری، سه بار از او نام برده است. ﴿قَالَ فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَكَ مِن بَعْدِكَ وَأَضَلَّهُمُ السَّامِرِيُّ فَرَجَعَ مُوسَى إِلَى قَوْمِهِ غَضْبَانَ أَسِفًا قَالَ يَا قَوْمِ أَلَمْ يَعِدْكُمْ رَبُّكُمْ وَعْدًا حَسَنًا أَفَطَالَ عَلَيْكُمُ الْعَهْدُ أَمْ أَرَدتُّمْ أَن يَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبٌ مِّن رَّبِّكُمْ فَأَخْلَفْتُم مَّوْعِدِي قَالُوا مَا أَخْلَفْنَا مَوْعِدَكَ بِمَلْكِنَا وَلَكِنَّا حُمِّلْنَا أَوْزَارًا مِّن زِينَةِ الْقَوْمِ فَقَذَفْنَاهَا فَكَذَلِكَ أَلْقَى السَّامِرِيُّ فَأَخْرَجَ لَهُمْ عِجْلا جَسَدًا لَهُ خُوَارٌ فَقَالُوا هَذَا إِلَهُكُمْ وَإِلَهُ مُوسَى فَنَسِيَ أَفَلا يَرَوْنَ أَلاَّ يَرْجِعُ إِلَيْهِمْ قَوْلا وَلا يَمْلِكُ لَهُمْ ضَرًّا وَلا نَفْعًا وَلَقَدْ قَالَ لَهُمْ هَارُونُ مِن قَبْلُ يَا قَوْمِ إِنَّمَا فُتِنتُم بِهِ وَإِنَّ رَبَّكُمُ الرَّحْمَنُ فَاتَّبِعُونِي وَأَطِيعُوا أَمْرِي قَالُوا لَن نَّبْرَحَ عَلَيْهِ عَاكِفِينَ حَتَّى يَرْجِعَ إِلَيْنَا مُوسَى قَالَ يَا هَارُونُ مَا مَنَعَكَ إِذْ رَأَيْتَهُمْ ضَلُّوا أَلاَّ تَتَّبِعَنِ أَفَعَصَيْتَ أَمْرِي قَالَ يَا ابْنَ أُمَّ لا تَأْخُذْ بِلِحْيَتِي وَلا بِرَأْسِي إِنِّي خَشِيتُ أَن تَقُولَ فَرَّقْتَ بَيْنَ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَلَمْ تَرْقُبْ قَوْلِي قَالَ فَمَا خَطْبُكَ يَا سَامِرِيُّ ﴾ در این آیات بدون پرداختن به جزئیاتی مانند هویت و نسب سامری، گمراه‌سازی بنی‌اسرائیل به دست وی در زمان حضور موسی (ع) در کوه طور، توبیخ شدید او از سوی موسی (ع) و سرانجامش گزارش شده است. در آیه ﴿وَاتَّخَذَ قَوْمُ مُوسَى مِنْ بَعْدِهِ مِنْ حُلِيِّهِمْ عِجْلًا جَسَدًا لَهُ خُوَارٌ أَلَمْ يَرَوْا أَنَّهُ لَا يُكَلِّمُهُمْ وَلَا يَهْدِيهِمْ سَبِيلًا اتَّخَذُوهُ وَكَانُوا ظَالِمِينَ﴾ نیز در پی آیاتی که ویژگی متکبران مبنی بر نپیمودن راه حق و برگزیدن گمراهی با وجود دیدن آیات الهی را بیان می‌کنند، به سامری و پیروانش اشاره شده است که با وجود ناتوانی گوساله از سخن گفتن و راهنمایی آنان، آن را پرستیده‌اند.

دسته‌ای دیگر از آیات به موضوع گوساله‌پرستی بنی‌اسرائیل و کیفر آن پرداخته‌اند. ﴿وَإِذْ وَاعَدْنَا مُوسَى أَرْبَعِينَ لَيْلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَنْتُمْ ظَالِمُونَ﴾، ﴿وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ يَا قَوْمِ إِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَكُمْ بِاتِّخَاذِكُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلَى بَارِئِكُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ عِنْدَ بَارِئِكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾، ﴿وَلَقَدْ جَاءَكُمْ مُوسَى بِالْبَيِّنَاتِ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَنْتُمْ ظَالِمُونَ﴾، ﴿وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ وَرَفَعْنَا فَوْقَكُمُ الطُّورَ خُذُوا مَا آتَيْنَاكُمْ بِقُوَّةٍ وَاسْمَعُوا قَالُوا سَمِعْنَا وَعَصَيْنَا وَأُشْرِبُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِكُفْرِهِمْ قُلْ بِئْسَمَا يَأْمُرُكُمْ بِهِ إِيمَانُكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾، ﴿وَلَوْ أَنَّا كَتَبْنَا عَلَيْهِمْ أَنِ اقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ أَوِ اخْرُجُوا مِنْ دِيَارِكُمْ مَا فَعَلُوهُ إِلَّا قَلِيلٌ مِنْهُمْ وَلَوْ أَنَّهُمْ فَعَلُوا مَا يُوعَظُونَ بِهِ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ وَأَشَدَّ تَثْبِيتًا﴾، ﴿يَسْأَلُكَ أَهْلُ الْكِتَابِ أَنْ تُنَزِّلَ عَلَيْهِمْ كِتَابًا مِنَ السَّمَاءِ فَقَدْ سَأَلُوا مُوسَى أَكْبَرَ مِنْ ذَلِكَ فَقَالُوا أَرِنَا اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ ثُمَّ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ فَعَفَوْنَا عَنْ ذَلِكَ وَآتَيْنَا مُوسَى سُلْطَانًا مُبِينًا﴾ مفسران در تفسیر این آیات نیز ماجرای سامری و پیروی بنی‌اسرائیل از وی را گزارش کرده‌اند. مفسران در تفسیر آیات یادشده به بررسی نسب و شخصیت سامری، چگونگی ساختن گوساله و گمراه‌سازی بنی‌اسرائیل و نیز سرانجام سامری پرداخته‌اند. قرآن‌پژوهان غیر مسلمان نیز در این باره دیدگاه‌هایی را ارائه کرده‌اند. برخی مفسران، دعوت به شناخت خداوند با ادله روشن و دوری از تقلید جاهلانه را پیام داستان سامری دانسته‌اند.

منابع

• ملک‌محمدی و کریمانی، مقاله «سامری»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۵