افزایش علم غیب معصوم

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث علم معصوم است. "افزایش علم معصوم" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

افزایش علم معصوم در قرآن | افزایش علم معصوم در حدیث | افزایش علم معصوم در کلام اسلامی | افزایش علم معصوم در فلسفه اسلامی | افزایش علم معصوم در عرفان اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل علم معصوم (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• پیامبر و امامِ هر زمانی باید اعلم مردم آن زمان باشد هم در دین و هم در علوم دیگر و هیچ گونه جهلی نباید داشته باشد، زیرا ایشان برای هدایت مردم و بیان مصالح دنیوی و اخروی مردم هستند، لذاست که در برخی از روایات اشاره به افزایش پذیری علم امامان(ع) شده است به گونه ایی که حتی فرموده اند اگر این افزایش علم نباشد، علم ما تمام می شود.

امکان افزایش پذیری علم امامان(علیهم السلام)

• از روایات متعددی استفاده می شود، علم پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) و امامان(علیهم السلام) به منبعی اتصال دارد که پیوسته در حال ازدیاد است، علوم الهی به‌ تدریج در طول زندگی‌شان به آنان عطا می‌شده است، بنابراین علوم آنان را می‌توان افزایش‌پذیر دانست، زیرا اگر علوم آنان تام و بی‌نقص می‌بود، فراگیری دانش به شیوه‌های مختلف مثل الهام، شهود و ... معنایی نداشت و تکرار علوم پیشین می‌بود؛ درحالی‌ که این موارد شیوه‌های انتقال علوم الهی به آنان است. این افزایش پذیری به اندازه‌ای مهم است که امامان(علیهم السلام) به اصحابشان فرموده‌اند، اگر این افزایش نباشد علم ایشان پایان می‌یابد. این دانش که از جانب خداوند به آن بزرگواران افاضه می‌شود، اوّل به پیامبر(صلی الله علیه و آله) و سپس به امیرالمؤمنین(علیهم السلام) و همچنین به امام مجتبی(علیهم السلام) و امام بعد از او تا امام زمان(علیهم السلام) می‌رسد. حال این افزایش علم گاهی در شب های جمعه است، گاهی در شب قدر و یا در طول ایام سال. برخی از بزرگان دربارۀ افزایش علم امامان(علیهم السلام) گفته اند: "آنچه از اخبار زیاد به دست می‌آید این است که ائمه(علیهم السلام) در همه عوالم و نشأت، یعنی قبل از حلول ارواح در بدن های مقدس شان و بعد از حلول در آن و بعد از مفارفت از آن و عروج به عالم قدس و طهارت، دارای پیشرفت و صعود در معارف الهیه و درجات کمال هستند و پیوسته در حال عروج به قرب و وصال بوده اند و در دریای انوار معرفت غوص می‌نموده‌اند. زیرا در مدارج شناخت و معرفت خداوندی و حب و قرب او غایت و نهایتی وجود ندارد و بین درجه عبودیت و ربوبیت منازل زیاد و بی‌شماری است، بنابراین آنچه امام در اوائل امامت خود از امام سابق گرفته تنها اکتفا به آن نمی‌کند و در آن مرتبه نمی‌ماند، بلکه پیوسته اسباب قرب و پیشرفت برای او حاصل می‌شود. چگونه به این صورت نباشد در حالی که این گونه تحصیل مدارج برای دیگران هست و آن بزرگواران با آن استعداد، قابلیت بیشتری دارند".

چیستی افزایش پذیری علم امامان

• افزایش پذیری علم معصوم دو معنا دارد:
• افزایش علم امام دو معنا دارد:

1. نوعی از علومی که دائماً به امام(علیه السلام) افزوده می‌شود، همان سیر نفس امام در عالم کلیات و تجلی اسماء کلیه الهیه است. طبق روایات در شب‌های جمعه امامان(علیهم السلام) به عرش الهی می‌روند و بازمی‌گردند و بر قلوبشان علومی خاص افاضه می‌شود؛ شاید این علوم از این دست باشد. از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمودند: «به درستی که برای ما در شبهای جمعه جایگاه ویژه ای می باشد. عرض کردم فدایت شوم، کدام جایگاه؟ فرمود به فرشتگان و پیامبران و اوصیای مرده و ارواح اوصیاء و وصی در میان شما اذن داده می شود که به آسمان عروج نمایند، پس ایشان یک هفته گرد عرش پروردگارشان می گردند و طواف می نمایند (...) سپس پشت هر ستونی دو رکعت نماز به جای می آورند. بعد همه می روند؛ پس فرشتگان پس از تلاش فراوانی که خداوند متعال قرار داده منصرف گردیده می روند، هم چنین پیامبران و اوصیا و ارواح زندگان منصرف می گردند در حالی که بسیار شگفت زده می باشند و برای خود بسیار شادامانند. به وصی و اوصیاء الهامی از علم الهام شده است، علمی بسیار و سرشار که هیچ کس از ایشان شادمان تر نیست ... .»
2. نوع دیگر از علومی که افزوده می‌شود، علم به حقائق مادی و خصوصیات عالم طبع است که به تناسب شرائط زمان و مکان از باطن امام بر ظاهر تنزل می‌کند، و امام بدان تفصیلاً و در عالم ظاهر آگاه می‌شوند. این علوم در قالب انواع گوناگونی از مکاشفات سمعی و بصری و غیرحسی برای ائمه تحقق پیدا می‌کند. از ابی بصیر نقل شده گفت: شنیدم امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: «به تحقیق به ما در شب و روز افزوده می شود، که اگر به ما افزوده نگردد هر آنچه نزد ماست به اتمام خواهد رسید.» ابو بصیر گفت: "فدایتان گردم چه کسی آن را نزد شما می آورد؟" امام فرمود: «به تحقیق از میان ما کسانی هستند که آن را می‌نگرند، و از میان ما کسانی هستند که علم در دل ایشان به شکل مفصل قرار می گیرد، و از میان ما کسانی هستند که با گوش خود می شنود مانند صدای زنجیری که به لب تشت می کشند.» به ایشان عرض کردم: "چه کسی آن علم را برای شما می آورد،" فرمود: «مخلوقی که با عظمت تر از حضرت جبرئیل و میکائیل است.»

رابطۀ علم تام امامان و افزایش پذیری علم ایشان

• مطابق روایات پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) همه چیز و همه شرایع و احکام را می‌دانست و همه را به امیرالمؤمنین(علیه السلام) آموخت، او همه را به امام حسن(علیه السلام) و همچنین هر امامی به امام بعدی آموخته است، پس اگر ایشان همه چیز را می‌دانستند چه چیز می‌ماند که در هر شب و هر روز و هر ساعت برای آن‌ها پدیدار شود؟
• در این زمینه چندین نکته گفته شده است مانند: خدا به ائمه، تفصیلات علومی را افاضه می‌کند که آن را به طور اجمال و کلی از امام قبلی آموخته‌اند و یا اینکه گفته شده این افاضات جدید براساس بداست و معلومات گذشته آن‌ها بر اثر بدا تجدید می‌شود و تغییر می‌کند و ... . به عبارتی دیگر افزوده شدن بر علم امامان(علیهم السلام)، به معنای آگاهی ایشان از تقدیرات و خلق جدید خداوند، محو و اثبات در کتاب و نیز اطلاع از بدائیات است. و چون خدای تعالی هر روز، در کار جدیدی است، امور فوق در هر زمانی ممکن است رخ دهد و علم آن در هر زمان به امام همان عصر می‌رسد.

روایات افزایش علم

• اما در مورد روایاتی که اشاره به افزایش پذیری علم امام دارند باید گفت: در کتاب کافی بابی تحت عنوان: «لولا أنّ الائمه(علیهم السلام) یزدادون لفقد ما عندهم» وجود داردکه روایات آن اشاره به افزایش علم امامان دارد، برخی از این روایات عبارتند از:

1. امام صادق(علیه السلام) در روایتی می فرمایند: «علم آن است که شب و روز زیاد می‌گردد و از جانب خداوند به ما افاضه می‌شود.»
2. زراره می‌‏گوید از امام باقر(علیه السلام) شنیدم می‌‏فرمودند: «اگر بر علوم ما اضافه نمی‌‏شد تمام می‌‏گشت.» زراره گفت: "بر علوم شما چیزی‌ اضافه می‌‏شود که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آنرا نمی‌‏دانسته؟" فرمودند: «اگر بخواهد چیز تازه‌‏ای‌ بر علوم ما اضافه شود، اولاً بر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) عرضه می‌‏شود، سپس بر امامان(علیهم السلام) یکی‌ پس از دیگری‌، تا به ما منتهی‌ شود.»
3. امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: «هیچ شب جمعه‌ای نیست مگر این‌که برای اولیاء الهی در آن سروری است، راوی گوید: عرض کردم: فدایت شوم، آن سرور چگونه است؟ حضرت فرمود: هنگامی که شب جمعه می‌شود رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و ائمه(علیهم السلام) عرش را درک می‌کنند و من هم با ایشان همراه هستم، پس جز با علمِ استفاده شده برنمی‌گردم و اگر این‌طور نبود حتماً آنچه نزد من بود تمام می‌شد.»
4. امام صادق(علیه السلام) به ابی یحیی صنعانی فرمود: «ای ابایحیی برای ما در شب‌های جمعه شأنی است از شئون؛ در این شب‌ها ارواح انبیای گذشته و ارواح اوصیای گذشته و روح امامی که زنده است را به آسمان برند تا به دور عرش خداوند هفت دور طواف کنند و نزد هر کدام از ستون‌های عرش دو رکعت نماز بخوانند و سپس آن‌ها را به بدن‌های خود برگردانند، آن گاه انبیا و اوصیا لبالب از شادی شوند و امامی که در میان شما است، انبوه فراوانی در دانش او افزوده شود.» و روایات دیگر

رابطۀ افزایش پذیری علم امام با شأنی بودن آن

• افزایش پذیر دانستن علم امام با اعتقاد به شأنی بودن آن تلازم دارد، زیرا معنای افزایش‌پذیری این است که امام، برخی از علوم را به طور کامل نداشته و در زمان‌های مختلف بر علوم او افزوده می‌شود. این معنا در شأنی بودن علم امام نیز لحاظ شده است؛ یعنی امام، بالفعل برخی از علوم را ندارد؛ اما توان آن را دارد که در مواقع خاص آن را دریافت ‌کند. بنابراین، کسی که علم امام را افزایش‌پذیر می‌داند، به شأنی بودن و عدم فعلیت بخشی از علم امام نیز اعتراف کرده است.

نتیجه گیری

• در مجموع آنچه از برخی روایات در باب افزایش علوم امامان(ع) بر می آید، باید گفت:

1. علوم امامان(ع) و حتی خود پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله)، ذاتی و مطلق نیست؛ بلکه به اذن الهی و از خزاین غیب به آنها افاضه می‌گردد و علم ذاتی مطلق، اختصاص به خداوند دارد.
2. افزایش علوم انسان کامل، نه تنها دلیل بر نقص و کاستی او نیست، بلکه نشانۀ تکامل روزافزون او است؛ زیرا بر اساس مبانی عرفانی، انسان تنها موجودی است که به اصطلاح توقف ندارد و ظرفیت وجودی او به گونه‌ای است که تا بتواند، رشد و تکامل و علم او افزایش می‌یابد و انسان کامل در این معنا سزاوارتر از همه است. از این رو، پیوسته علم و کمالات او روزافزون است.
3. از آن جا که علم و معرفت الهی و حقایق توحیدی پایان‌ناپذیر و بی‌نهایت است، انسان کامل هر اندازه کامل باشد، باز هم نسبت به وجود و کمالات وجودی بی‌نهایت خداوند، کامل نیست. از این رو، می‌تواند پیوسته در حال تکامل و درک بیشتر از حقایق الهی باشد.
4. نتیجه آنکه با توجه به پاسخ های داده شده تناقضی میان علم غیب تام امام و افزایش پذیری آن وجود ندارد چرا که متعلق آنها با هم تفاوت دارد.

• افزایش علم ائمه نه تنها کاستی محسوب نمی‌شود، بلکه دلیل بر گستردگی کمالات وجودی آنان است.

پرسش‌های وابسته

• آیا علم معصوم قابلیت افزایش دارد؟ (پرسش)
• افزایش علم معصوم به چه معناست؟ (پرسش)
• اگر معصوم علم غیب تام دارد پس افزایش دانش او به چه معناست؟ (پرسش)
• آیا علم غیب معصوم قابلیت افزایش دارد؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

• افزایش علم امام؛
• افزایش علم پیامبر؛
• افزایش علم پیامبر خاتم؛
• افزایش علم ولی؛
• افزایش علم وصی؛
• افزایش علم اهل بیت(ع)؛
• افزایش علم فاطمه زهرا(س).

منبع‌شناسی جامع علم معصوم

• کتاب‌شناسی علم معصوم؛
• مقاله‌شناسی علم معصوم؛
• پایان‌نامه‌شناسی علم معصوم.

منابع

• وکیلی، محمد حسن، علم غیب امام (تبیین دیدگاه اعتدالی و صحیح)
• غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی منتشر شده در مجموعه مقالات فارسی کنگره بین‌المللی ثقة‌الاسلام کلینی ج۴.

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: