افزایش علم معصوم به چه معناست؟ (پرسش)

افزایش علم معصوم به چه معناست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ علم غیب
مدخل بالاتر	علم معصوم / ویژگی علم معصوم
مدخل اصلی	افزایش علم معصوم
مدخل وابسته	علم تام / علم محدود / علم فعلی / علم شأنی

افزایش علم معصوم (ع) به چه معناست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث علم غیب معصوم است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی علم غیب مراجعه شود.

پاسخ نخست

طهرانی

آیت‌الله عباس طهرانی در مقدمه کتاب «دین و وجدان» در این‌باره گفته‌ است:

«پیغمبر هر زمانی باید به حکم وجدان، از همه مردم آن زمان اعلم باشد، هم در دین و هم در علوم دیگر، بلکه باید از گذشته و آینده و هر چه هست با خبر باشد، و هیچ‌گونه جهلی نداشته باشد (به خصوص در صورت ضرورت) زیرا پیغمبر برای این منظور به پیغمبری مبعوث شده که توده مردم را هدایت کند، و مصالح دینی و دنیوی آنها را که مربوط به زندگی این جهان و آن جهان است، بر ایشان روشن نماید بنابراین چطور ممکن است که خودش نداند، و در برابر سؤال‌ها و اشکال‌ها، پاسخی جز سکوت یا اظهار جهل یا خلاف‌گویی نداشته باشد، و با این حال ادعا کند که پیغام‌آور و پیام برم و با عوالم بالا و ملائکه ارتباط دارم، و مورد وحی الهی می‌باشم، روشن است که لازمه چنین ادعائی این است که نسبت به همه امور، علم کامل داشته باشد. به هر حال اصل این مطلب قطعی و تردید ناپذیرست، اختلافی که هست در این است که این علم به چه کیفیّتی هست، آیا به این کیفیت که همه واقعیّات، از هنگام رسالت و به‌طور همیشگی، برای پیغمبر کشف می‌شود، و علمی فعلی مانند علم خدا پیدا می‌کند، که در نتیجه هیچ چیزی در هیچ وقتی برایش مخفی نمی‌ماند؟ یا به این کیفیّت است که در هنگام حاجت، اگر بخواهد بتوسط فرشتگان یا به توسّط الهام، برایش روشن می‌شود؟ آنچه از دلیل‌های عقلی و سخنان پیشوایان دینی و تاریخ زندگی آنها استفاده می‌شود، کیفیت دوم است، که به اصطلاح: قدر متیقّن است "إن شاؤوا علموا"، و مقتضای جمع بین آیات و روایات نیز همین است، زیرا آیات و روایاتی که می‌گوید آنها علم غیب ندارند، کیفیّت اوّل را نفی می‌کند، و آیات و روایاتی که می‌گوید، آنها علم غیب دارند، کیفیت دوم را اثبات می‌کند، البّته شواهد و دلایلی هم برای این موضوع که علم غیب آنها از نوع دوّم هست، در دست است که به بعضی از آنها اشاره می‌کنیم:

1. آیه: ﴿قُل رَّبِّ زِدْنِي عِلْمًا﴾، هست. در کافی نیز روایات‌هایی موافق مضمون همین آیه هست، مانند اینکه ائمه می‌فرمودند: علم ما زیاد می‌شود و اگر زیاد نشود تمام می‌گردد و باز می‌فرمودند: که در شب‌های جمعه و شب‌های قدر به آنها افاضاتی می‌شود، که در نتیجه علم و شهود آنها بیشتر می‌گردد. اینکه می‌فرمایند اگر علم ما زیاد نشود تمام می‌گردد، دلیل بر این است که علم آنها از نوع اول، یعنی مانند علم خدا، نیست که قابل زیاد شدن نباشد و معنای اینکه اگر زیاد نشود تمام می‌گردد این است که: آنها باید علم خودشان را به همه مردم یا به خواص مردم برسانند، و در نتیجه مانند سایرین می‌شوند، از این رو لازم است که دم به دم علم آنها بیشتر بشود تا مقام بالاتر آنها محفوظ بماند؛ و در برابر مشکلات جدید و سؤال‌های تازه درمانده نگردند.
2. روایاتی است که در کافی و کتاب‌های معتبر دیگر نقل شده است، در این روایات ائمه اطهار می‌فرمایند: خداوند علم‌های مخصوصی دارد که از آنها چیزی به پیغمبران و فرشتگان نداده است، با ملاحظه این روایات نیز معلوم می‌شود که پیغمبر و اهل بیتش همه چیز را نمی‌دانند؛ و فقط آن چیزی را که اراده کنند و خدا بخواهد می‌دانند، یعنی آنها به خزینه علم الهی راه دارند و در حقیقت خزینه‌دار هستند "خُزَّانُ عِلْمِ اللَّه‏‏" - مَعَادِنُ وَحْيِ اللَّه‏. و روشن است که معنای خزینه و معدن این است که کم‌کم، و به تناسب نیازهای گوناگون، از آن برداشته می‌شود، بنابراین ائمه اطهار (ص)، که خزینه‌دارهای علم الهی و معدن وحی‌اش می‌باشند، چنینند که در مواردیکه اراده کنند و خدا بخواهد، از علم الهی بهره‌مند می‌گردند و عالم می‌شوند، و بدیه است که چنین علمی با نوع دوّم مناسب است نه با نوع اوّل که لازمه‌اش علم حضوری به همه چیز است. و معنای روایاتی که می‌گوید: "ما به آنچه بوده و هست و خواهد بود عالم هستیم، نیز همین است که ما، به خزینه و معدن علم خدا راه داریم، بطوری که هرگاه اراده کنیم که چیزی را بدانیم یا سؤالی را پاسخ گوئیم، با اذان خدا از آن استفاده می‌کنیم"
3. روایاتی است که در ضمن آن ائمه اطهار (ع) در موارد گوناگونی صریحاً می‌فرمودند: نمی‌دانیم یعنی از پیش خود نمی‌دانستند، بلکه بخاطر مصالح بخصوصی نمی‌خواستند بدانند تا به مردم بگویند، یکی از این مصالح این بود که اگر می‌خواستید بدانند تا به مردم بگویند، یکی از این مصالح این بود که اگر می‌خواستند بدانند و بگویند چه بسا که مردم درباره آنها غلو می‌کردند، و برای آنها علم غیب مستقل، مانند علم غیب خدا، قائل می‌شدند، و در نتیجه آنها را خدا یا شریک خدا می‌گرفتند، از این رو پیغمبران الهی و پیشوایان دینی گاهگاهی روی جنبه معمولی و ظاهری خویش تکیه می‌کردند و خودشان را در ردیف سایر مردم نشان می‌دادند، و جنبه آسمانی و پیوند الهی خویش استفاده‌ای نمی‌کردند تا مردم گمراه نشوند».

پاسخ‌های دیگر

۱. حجت الاسلام و المسلمین گنجی؛

حسین گنجی حجت الاسلام و المسلمین حسین گنجی در کتاب «امام‌شناسی» در این‌باره گفته‌‌اند: «معنای ازدیاد علم امام در شب جمعه چیست؟ روایت اول: اباحیی صنعانی نقل می‌کند که امام صادق (ع) به من فرمود: همانا برای ما در شب‌های جمعه منزلتی از منازل خاص است، عرض کردم: فدایت شوم چه منزلتی است که در شب‌های جمعه برای شما ایجاد می‌شود؟ حضرت فرمودند: در هر شب جمعه به ارواح طیبه همه انبیایی که از دنیا رفته‌أند و ارواح جانشینان آنها و روح آن وصی که در میان شما زندگی می‌کند (یعنی خود حضرت اجازه داده می‌شود که به آسمان رفته و در برابر عرش الهی قرار گیرند آن گاه هفت شوط طواف کرده و در کنار هر ستونی از ستون‌های عرش الهی دو رکعت نماز می‌خوانند، سپس به بدن‌های خود باز می‌گردند و وجودشان مملو از سرور و نشاط می‌گردد و آن وصی که در میان شما زندگی می‌کند بر می‌گردد در حالی که مجموعه‌ای از علوم و دانش‌ها به علم و دانش او اضافه شده است روایت دوم: امام صادق (ع) می‌فرماید: هنگامی که شب جمعه فرا می‌رسد رسول خدا (ص) تا در برابر عرش الهی قرار می‌گیرد و امامان معصوم (ع) در جوار رسول خدا (ص) قرار می‌گیرند و ما هم در جوار آنها قرار می‌گیریم. پس ارواح ما به بدن‌هایمان بر نمی‌گردد مگر با علمی جدید و اگر این علم جدید و مستفاد نبود علم ما به پایان می‌رسید پس این همه علم که اهل بیت (ع) دارند، علم کتاب و (...) چگونه به پایان می‌رسد اگر در شب‌های جمعه آن علم اضافه نشود؟ این چه علمی است؟ علامه مجلسی می‌نویسد: ممکن است منظور این باشد که بقاء همه علومی که اهل بیت دارند مشروط به آن حالتی باشد که در شب جمعه ایجاد می‌شود . این وجه صحیحی به نظر نمی‌رسد چون روایات کلمه "تزداد" را دارد نه بقاء را. ضمن این که در روایات، ارواح انبیاء هم شامل همین مطلب می‌شود، یعنی آنها هم بالا می‌روند برای ماندگاری و بقاء؟ این چنین نیست، بلکه بالا رفتن ارواح برای ازدیاد است که در روایات به آن اشاره شده است. احتمال دوم: احتمال دارد که این علم مستفاد برای آن علومی باشد که به صورت اجمالی دارند و امکان استنباط تفصیل از آن علم اجمالی را به آنها می‌دهد و ممکن نیست اظهار آن علم مجمل بدون رفتن به عرش در شب‌های جمعه. یعنی اهل بیت (ع) علم اجمالی به همه کلیات دارند اما علم به مصادیقی که در این هفته چه وقایعی و با چه کیفیاتی اتفاق می‌افتد را ندارند. و در شب‌های جمعه علم تفصیلی به آنها داده می‌شود. این حرف هم صحیح نیست؛ زیرا اگر قائل به این حرف بشویم آیا امامان معصوم (ع) که در شب جمعه به آسمان می‌روند همه علوم را به آنها می‌دهند یا قسمتی از علوم را؟ اگر بگوییم همه علوم را می‌دهند که برای شب‌های جمعه بعد چیزی باقی نمی‌ماند و اگر بگوییم قسمتی از علوم را می‌دهند که حضرات اهل بیت (ع) بسیاری از مطالب را تا روز قیامت به صورت جزئی و تفصیلی بیان کرده‌اند و بسیاری از نکته‌های ظریف و دقیق را گفته‌أند. نکته دیگر این که وقتی حضرت علی (ع) می‌فرمایند: از من بپرسید قبل از آن که از میان شما بروم آیا باید به انتظار شب جمعه بنشینند یا در همان لحظه هر چه بپرسند می‌توانند جواب دهند؟ خوب البته علامه مجلسی ظل نظر خود را نگفته‌اند بلکه تنها احتمال داده‌اند. احتمال سوم: یا بگوییم منظور از "انفدنا" علم مخصوصی است به غیر از علم به حلال و حرام که بر پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) ماه گذشته افاضه نشده است و در این زمان به امام زمان (ع) را افاضه شده است و این یا علوم و معارف ربانی است و یا از امور بدای است، چنانچه به آن اشاره شده است و احتمال اخیر امور بدایی را بسیاری از اخبار تأیید می‌کند این احتمال هم به نظر ما غلط است. اما معارف ربانی که تمام آنها به صورت کامل به اهل بیت (ع) عطا شده است، و اما امور بدائی هم چنان که بیان شده حضرات اهل بیت (ع) حقیقت لوح محفوظ، لوح محو و لوح اثبات هستند و لوح محفوظ سماوی هم از تجلیات امامان معصوم (ع) است. بنابراین معنا ندارد که در شب جمعه به امام (ع) گفته شود که در فلان مسئله بدا حاصل می‌شود آن را نگوئید و در فلان مسئله بدا حاصل نمی‌شود، آن را بگویید» .

۲. حجت الاسلام و المسلمین هاشمی؛

سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲) حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید علی هاشمی، در کتاب «ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمای امامیه» در این‌باره گفته‌ است: «نکته دیگری که توجه به آن، ما را در فهم و تحلیل سخنان علما کمک می‌کند، این است که افزایش‌پذیر دانستن علم امام با اعتقاد به شأنی بودن آن تلازم دارد؛ زیرا معنای افزایش‌پذیری این است که امام، برخی از علوم را به طور کامل نداشته و در زمان‌های مختلف بر علوم او افزوده می‌شود. این معنا در شأنی بودن علم امام نیز لحاظ شده است؛ یعنی: امام، بالفعل برخی از علوم را ندارد؛ اما توان آن را دارد که در مواقع خاص آن را دریافت ‌کند. بنابراین، کسی که علم امام را افزایش‌پذیر می‌داند، به شأنی بودن و عدم فعلیت بخشی از علم امام نیز اعتراف کرده است».

۲. حجت الاسلام و المسلمین هاشمی؛

سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲) حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید علی هاشمی، در کتاب «ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی» در این‌باره گفته‌ است: این عنوان در پی پاسخ این پرسش است که آیا علوم برگزیدگان خداوند جامع و تام است یا کاستی‌هایی دارد که آن را افزایش پذیر می‌سازد. به عبارت دیگر، دیدگاه قرآن درباره علوم پیامبران و دیگر برگزیدگان خداوند چیست؟ آیا علوم آنان را از ابتدای تولد یا هنگام نبوت یا زمان خاص دیگر، به گونه‌ای جامع و تام معرفی می‌کند که هیچ گونه دانشی پس از آن به علوم ایشان افزوده نمی‌شود یا آنکه آنان را برگزیدگانی می‌داند که علوم خود را به تدریج به شیوه‌های مختلف از خداوند دریافت می‌کنند؟ نگاهی به مباحث گذشته درباره روش‌های علم آموزی برگزیدگان خداوند، مؤید آن است که علوم الهی به تدریج در طول زندگی شان به آنان عطا می‌شده است. بنابراین علوم آنان را می‌توان افزایش پذیر دانست؛ زیرا اگر علوم آنان تام و بی‌نقص می‌بود، فراگیری دانش به شیوه‌های مختلف یادشده، تکرار علوم پیشین می‌بود؛ در حالی که ظاهر آیات و مستندات پیشین آن است که ایشان این علوم نامشخص برای نخستین بار از شیوه‌های یادشده دریافت می‌کردند. ظاهر آیات نقل شده این است که وحی، الهام، شهود، دریافت از فرشتگان، رؤیای صادقه و... شیوه‌هایی برای تکرار معلومات برگزیدگان خداوند نیست؛ بلکه شیوه‌های انتقال علوم الهی به آنان است. با پرهیز از تکرار این آیات، به آیات دیگری که افزایش پذیری علوم آنان را با صراحت بیشتری می‌رسانند، اشاره می‌کنیم. فریب خوردن حضرت آدم (ع) در برابر وسوسه شیطان، نتیجه ندانستن دروغ بودن قسم و سخنان شیطان بوده است. در این آیات به صراحت بیان شده است که شیطان به دورغ سخنانی را درباره درخت ممنوعه به آدم و حوا بیان کرد و قسم خورد که خیر خواه آنان است و آن دو فریب سخنان او را خوردند. اگر حضرت آدم (ع)، علم تام و کاملی داشت، در برابر دروغ شیطان فریب نمی‌خورد. در داستان حضرت نوح (ع) و قومش، هنگامی که آب همه جا را فراگرفت، فرزند آن حضرت، همراه با ایشان و یارانش سوار کشتی نشد و غرق شد. در این هنگام، حضرت نوح (ع) پروردگارش را خواند و گفت: «پروردگارا! به راستی پسرم از خاندان من است و حتما وعده تو (درباره نجات خانواده‌ام) حق است و تو برترین داورانی. (خداوند) فرمود: ای نوح! در حقیقت، او از خانواده تو نیست؛ [چرا]که او (دارای) کرداری غیر شایسته است. پس آنچه را هیچ علمی بدان نداری، [از من] مخواه! در واقع من به تو پند می‌دهم که [مبادا] از ناداتان باشی. (نوح) گفت: پروردگارا! به راستی من به تو پناه می‌برم که از تو آنچه را بدان هیچ علمی ندارم بخواهم؛ و اگر مرا نیامرزی و بر من رحم نکنی، از زیانکاران خواهم بود». این آیات نشان می‌دهند که حضرت نوح (ع) به آینده فرزندش آگاه نبود و نمی‌دانست که او در شمار افرادی از خاندانش که وعده نجاتشان داده شده بود، نیست. به همین دلیل، پس از غرق شدن فرزندش، از خداوند درباره وعده‌اش برای نجات خانواده‌اش سؤال کرد و پاسخ شنید. حضرت ابراهیم (ع) نیز از سرانجام دستور ذبح فرزندش آگاه نبود و به قصد ذبح او به قربانگاه رفت؛ اما خداوند گوسفندی را به جای فرزندش برای قربانی فرستاد. نمی‌توان وحی به حضرت ابراهیم (ع) را در این گونه موارد، تأکید و تکرار دانش پیشین آن حضرت دانست. حضرت ابراهیم (ع)، فرشتگانی را که برای دادن بشارت فرزند و هلاکت قوم لوط نزد ایشان آمده بودند، نشناخت. برای آنان غذایی تهیه کرد؛ اما آنان نخوردند و ابراهیم (ع) از مشاهده این رفتار نگران شد. حضرت لوط (ع) نیز این فرشتگان را نشناخت و از مشاهده آنان به دلیل رفتار قومش - بسیار نگران شد. در آیه‌ای، از گذر یکی از پیامبران بر ویرانه‌های یک روستا خبر داده شده است. با دیدن قبرها و ویرانه‌ها، این پرسش در ذهن او ایجاد شد که خداوند چگونه انسان‌ها را پس از آنکه مردند و بر حسب ظاهر نابود شدند، زنده می‌گرداند. خداوند جان او را گرفت و پس از صد سال دوباره او را زنده کرد و چگونگی معاد را به او نشان داد. پرسش آن پیامبر درباره چگونگی معاد، نشان می‌دهد که او چگونگی زنده شدن مردگان را نمی‌دانسته یا دست کم دانش او چندان قوی نبوده است که موجب اطمینان او شود. از همین روی، خداوند زنده شدن مردگان را عملا به او نشان داد. مشابه همین داستان برای حضرت ابراهیم (ع) روی داده است. او نیز از خداوند خواست که برای اطمینان قلبش، زنده شدن مردگان را به او نشان دهد. خداوند نیز به او دستور داد که چهار پرنده را بکشد و قطعه قطعه کند؛ سپس قطعه‌های در هم آمیخته را بر سر چهار کوه قرار دهد و آنگاه هریک را صدا بزند. حضرت ابراهیم (ع) چنین کردند و به اذن الهی اجزای پراکنده بدن پرندگان جمع شدند؛ دوباره جان گرفتند و نزد آن حضرت حاضر شدند. درست است که حضرت ابراهیم (ع) به معاد علم داشت، اما نکته‌ای که مرکز استدلال ماست این است که علم، اقسام و مراتب مختلفی دارد. حضرت ابراهیم (ع) یا آن پیامبر دیگر، ابتدا علمی که نتیجه مشاهده و اطمینان آنان باشد، نداشتند؛ اما پس از مشاهده (نمونه حوادث قیامت)، این نوع علم برای آنان حاصل شد. بنابراین علوم آنان افزایش پذیر است؛ زیرا آنان چنین علمی نداشتند و سپس به دست آوردند. حضرت زکریا (ع)، سرپرست حضرت مریم (ع) بود. او هر گاه به محل عبادت حضرت مریم (ع)، می‌آمد، غذایی نزد او می‌دید. یک بار از او پرسید: ای مریم! این را از کجا آورده‌ای؟! مریم (ع) پاسخ داد: این از جانب خداوند است. «خداوند به هر کس بخواهد، بی‌حساب روزی می‌دهد». پرسش حضرت زکریا نشانه این است که آن حضرت راز وجود آن غذاها را نمی‌دانست. ادامه این آیات نیز همین نکته را تأیید می‌کند. در ادامه آمده است: حضرت زکریا (ع) با مشاهده این لطف الهی به مریم (ع)، امیدوار‌تر شد و از خداوند فرزندی برای خود درخواست کرد؛ در حالی که در سن پیری به سر می‌برد. آن حضرت، در سن پیری فرزندی از خداوند درخواست کرد؛ اما نمی‌دانست که این درخواست اجابت می‌شود یا خیر. به همین دلیل، وقتی فرشتگان تولد پسری به نام یحیی (ع) را به او بشارت دادند، تعجب کرد و پرسید: پروردگارا! چگونه برای من پسری خواهد بود؛ در حالی که به یقین پیری به سراغ من آمده و زنم نازاست؟! و پاسخ شنید: «این گونه خدا هرچه را شایسته بداند و بخواهد، انجام می‌دهد». حضرت یعقوب (ع) از نقشه فرزندانش درباره یوسف (ع) آگاه نبود و می‌ترسید که در حال بازی و غفلت فرزندانش، گرگ یوسف را بخورد. در ادامه نیز آن حضرت از سرنوشت فرزندش، یوسف (ع) (به طور دقیق) آگاه نبود و به همین دلیل پیوسته در فراق او می‌گریست تا اینکه چشمانش نابینا شد. آن حضرت، همچنین نمی‌دانست که عزیز مصر همان فرزند اوست و فرزندان خود را به جست وجوی برادرشان یوسف (ع) به مصر فرستاد. در داستان حضرت موسی (ع)، آن حضرت به هنگام درگیری با فرد قبطی، قصد کشتن او را نداشت و نمی‌دانست که با ضربه او، آن فرد کشته خواهد شد. پس از آن حادثه، او از نتیجه این برخورد آگاه نبود؛ به همین دلیل، با ترس در شهر می‌گشت که دوباره با همان کسی که از دوستانش به شمار می‌آمد، برخورد کرد؛ در حالی که هنوز هم از نتیجه یاری رسانی خود آگاه نبود. وقتی به قصد یاری به سوی او رفت، آن مرد راز قتل فرد قبطی را افشا کرد. آن حضرت پس از افشا شدن رازش، از سرنوشت خود آگاه نبود. به همین دلیل، به توصیه یکی از خیرخواهانش، با حالت ترس از شهر خارج شد. حضرت موسی (ع)، پس از سال‌ها زندگی در شهر مدین، وقتی با خانواده‌اش به سوی مصر باز گشت، شب هنگام نوری دید که نمی‌دانست از چیست. از همین روی، برای خبر آوردن یا فراهم کردن آتش، به سوی آن نور رفت و به وادی مقدس «طوی» گام نهاد و به پیامبری برگزیده شد. آن حضرت با دیدن عصایش که به شکل ماری در آمده بود، ترسید و خداوند به او آرامش داد. او از رفتار آینده فرعون با خودش آگاه نبود و از آن بیم داشت که او را بکشد. همچنین آن حضرت، از سرانجام کار ساحران آگاه نبود. به همین دلیل، هنگامی که ساحران در برابر دیدگان فرعون و مردم به کار سحر خود پرداختند، از گمراهی مردم در پی آن سحر فریبنده ترسید. حضرت موسی (ع) هنگام مناجات با خداوند در کوه طور، از فتنه سامری خبر نداشت و خداوند از این فتنه و گمراهی پیروانش به او خبر داد. در آن فتنه، آن حضرت ابتدا از بی‌گناه بودن برادر خود حضرت هارون آگاه نبود و از همین روی با او تندی کرد. در سوره کهف، داستان همراهی حضرت موسی با حضرت خضر (ع) نقل شده است. از آنجا که او علم حضرت خضر را نداشت، نتوانست در برابر کارهای خارق‌العاده او سکوت کند و همراهی با او را از دست داد. این داستان نیز به صراحت نشان می‌دهد که علم پیامبرانی مانند حضرت موسی (ع) تام و کامل نبوده است. حضرت یونس (ع) نیز از سرانجام کار و کوتاهی خود در انجام مأموریتش آگاه نبود؛ از همین روی برای این ترک اولی، مجازات شد. در دو آیه، گزارشی از داوری حضرت داوود و سلیمان (ع) ارائه شده است: «و (یاد کن) داوود و سلیمان را هنگامی که درباره کشتزاری داوری کردند؛ آن گاه که گوسفندان مردم، [بدون چوپان] شبانگاه در آن چریده [و آن را تباه کرده] بودند، و (ما) بر داوری آنان گواه بودیم. و آن (داوری) را به سلیمان فهماندیم و به هر کدام، حکم و علم دادیم.»... مطابق این آیه کریمه، راه حلی که حضرت سلیمان (ع) پیشنهاد کرد، بهتر و مناسب‌تر بود. این آیه به صراحت می‌رساند که خداوند داوری بهتری را به حضرت سلیمان (ع) فهماند که به حضرت داوودع داده نشده بود. تعبیر ﴿فَهَّمْنَاهَا سُلَيْمَانَ﴾، نشان می‌دهد که این دانش در این مناسبت به آن حضرت عطا شد. نا آگاهی حضرت داوود (ع) از این حکم، تأییدی بر همین نکته است که علوم پیامبران تام و کامل نیست و خداوند به آنان در هر زمان و به هر اندازه که بخواهد و صلاح بداند، از علوم خود عطا می‌کند. حضرت سلیمان (ع) از دلیل غیبت هذهد و حوادث سرزمین سبأ آگاه نبود و این دانش از طریق پرنده‌ای به او داده شد. در آیه‌ای، از سختی‌ها و امتحانات امت‌های گذشته خبر داده شده است. این امتحان‌ها به اندازهای دشوار بود که پیامبر آنان و امتش می‌گفتند: یاری خدا کی می‌رسد؟ چنین پرسشی که به پیامبر و آن قوم نسبت داده شده است، نشان می‌دهد علوم آن پیامبر تام و کامل نبوده و زمان رسیدن یاری خداوند را نمی‌دانسته است. در آیه‌ای، خداوند متعال پس از بیان نزول کتاب و حکمت بر پیامبر اعظم (ص) به عنوان فضل خود بر ایشان، یادآوری می‌کند که به آن حضرت علومی آموخته که پیش از آن نمی‌دانسته است: ﴿وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ﴾. در آیه‌ای دیگر بیان شده است که رسول خدا (ص) پیش از نزول وحی الهی، به معارف الهی (آن گونه که پس از آن آشنا شد) علم نداشت. این آیه به صراحت افزایش علم آن حضرت را با نزول وحی بیان می‌کند. در آیه‌‎ای دیگر، خداوند متعال به پیامبرش فرموده است: ﴿وَقُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا﴾. این آیه کریمه نیز به روشنی نشان می‌دهد که علم رسول خدا (ص) افزایش پذیر است. خداوند متعال در آیه‌ای خطاب به رسول خدا (ص) می‌فرماید: «و از اطرافیان شما، برخی عرب‌های صحرانشین منافق‌اند و برخی ساکنان مدینه (نیز) به دورویی خو گرفته و سرکشی کرده‌اند؛ در حالی که (تو) آنان را نمی‌شناسی؛ (ولی) ما آنان را می‌شناسیم. به زودی آنان را دو بار عذاب می‌کنیم. سپس به سوی عذاب بزرگی بازگردانده می‌شوند». تعبیر ﴿لَا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ﴾ صراحت دارد که پیامبر (ص) آن منافقان را نمی‌شناخت و فقط خداوند آنان را می‌شناخت. بنابر این علم آن حضرت، تام و کامل نیست. آیات یادشده، به خوبی نشان می‌دهند که علوم پیامبران الهی و حتی پیامبر اکرم (ص) تام و کامل نبود و به مرور بر دانش ایشان افزوده می‌شد. این تکامل و افزایش پذیری علمی - چنان که از شأن نزول آیات یادشده پیداست - در طول دوران پیامبری آنان ادامه داشته است. بنابراین نمی‌توان گفت که علوم آنان از ابتدای تولد یا آغاز نبوتشان کامل و تام بوده است؛ بلکه ایشان در طول دوران نبوت خود، معارف بسیاری را فراگرفته‌اند. حتی دلیلی نیست که علوم آنان در پایان دوران نبوت ایشان کامل شده باشد، بلکه ممکن است از برتری برخی پیامبران بر برخی دیگر، تفاوت در مراتب علمی آنان، حتی در پایان دوران نبوتشان، برداشت شود. البته از ظاهر برخی آیات ممکن است تام بودن علوم پیامبران استنباط شود؛ مثلا خداوند، علم الاسماء را به حضرت آدم (ع) آموخت. خداوند در آیات ۳۰ تا ۳۳ سوره مبارکه بقره، داستان آفرینش حضرت آدم و آموختن علم الاسماء به او را بیان می‌کند. بنا بر این آیات، دلیل شایستگی انسان‌ها برای خلافت خداوند در زمین و برتری آنان بر فرشتگان، توان آموختن علم الاسماء است. بنا بر برخی تفاسیر، مراد از علم الاسماء، علم به اسمای حسنای خداوند است. فرشتگان، اگرچه با برخی از اسمای الهی آشنا بودند و خداوند را با آن نام‌ها می‌خواندند، به همه آنها آگاهی نداشتند؛ ولی خداوند تمام آن نام‌های مقدس را به حضرت آدم (ع) آموخت: ﴿وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا﴾. فراگیری این دانش، آگاهی به همه حقایق هستی، مجرد و مادی را در بردارد؛ زیرا تمام حقایق هستی، پرتوهایی از اسما و صفات خداوند، و مصادیقی از نام علیم و برخی صفات دیگر خداوندند. بنابراین از این گونه آیات ممکن است برای اثبات تام بودن علوم برخی پیامبران، مانند حضرت آدم (ع)، استفاده شود. شواهد یادشده، از جمله خطای حضرت آدم (ع) در حادثه خوردن میوه ممنوع، نشان می‌دهد که حتی اگر تفسیر یاد شده از علم الأسماء را بپذیریم - چنین دانشی به معنای علم تام و تفصیلی به همه حوادث جهان نیست و باید آن را به گونه‌ای توجیه کرد. به نظر می‌رسد دانشی مانند علم الاسماء، دانشی کلی و حضوری بوده که در عالم ملکوت فراگرفته شده است. از همین روی، تطبیق این دانش بر امور مادی، حضرت آدم (ع) را به وحی و شیوه‌های دیگر علم آموزی نیازمند می‌ساخته است. «علم الکتاب» نیز ممکن است دانشی جامع و تام تفسیر شود که برگزیدگان دست یافته به آن، همه علوم را دارا می‌شوند. مطابق آیه‌ای که درباره علم الکتاب است، صاحب این علم، پس از خداوند متعال شاهد و گواهی بر درستی رسالت رسول اعظم (ص) معرفی شده است. بنا بر برخی تفاسیر، مقصود از «الکتاب» در این آیه، قرآن کریم است و بنا بر روایات، قرآن تمام علوم جهان را در بر دارد. بنابراین کسی که به علم الکتاب یا به تمام دانش قرآن کریم دست یابد، همه حقایق جهان را می‌داند و علوم او تام است. با توجه به شواهد قرآنی یاد شده که نشان می‌دادند حتی پیامبر اکرم (ص) از برخی مطالب آگاه نبوده‌اند، چنین تفاسیری، بر فرض درستی، باید به گونه‌ای توجیه شوند. به نظر می‌رسد این آیات و روایات مؤید آن، تام بودن بالفعل تمام دانش قرآن یا «الکتاب» را نمی‌رسانند. این دانش جامع، ممکن است شأنی باشد که به تدریج کسب می‌شود. از روایات به دست می‌آید که علوم ائمه (ع)، در قلمرو احکام دینی – دست‌کم پس از رسیدن به مقام امامت - اقتضای آن را دارد که کامل باشد. به نظر می‌رسد برخی روایاتی که علوم کاملی را به ائمه (ع) نسبت می‌دهند، با توجه به این نکته، مربوط به علوم دینی‌اند. مثلاً در روایتی از محمد بن مسلم، از آن حضرت نقل شده است: «إِنَّ عِنْدَنَا صَحِيفَةً مِنْ كُتُبِ عَلِيٍّ طُولُهَا سَبْعُونَ ذِرَاعاً فَنَحْنُ نَتَّبِعُ مَا فِيهَا لَا نَعْدُوهَا»؛ «نزد ما صحیفه‌ای از کتاب‌های علی (ع) است که طول آن هفتاد ذراع است و ما از محتوای آن پیروی می‌کنیم و از آن تجاوز نمی‌کنیم». محمد بن مسلم می‌گوید: سپس از میراث علمی ائمه (ع) پرسیدم که آیا علومی کلی است یا تفسیر هر چیز در آن آمده است؛ مانند طلاق و میراثی که مردم از آن سخن می‌گویند. امام (ع) فرمود: «إِنَّ عَلِيّاً كَتَبَ الْعِلْمَ كُلَّهُ الْقَضَاءَ وَ الْفَرَائِضَ فَلَوْ ظَهَرَ أَمْرُنَا لَمْ يَكُنْ شَيْ‌ءٌ إِلَّا فِيهِ نُمْضِيهَا»؛ «همانا علی (ع) تمام علم را نوشت؛ قضاوت و میراث را. اگر امر ما آشکار شود (حکومت به ما برسد)، چیزی نیست مگر آنکه در آن است و ما آن را اجرا می‌کنیم». شاهد بر نکته‌ای که گفتیم، مثال بیان شده در این روایت است؛ یعنی مباحث قضاوت و فرایض (میراث)، که مربوط به امور دینی‌اند؛ زیرا در غیر این صورت، جمع کردن تمام حوادث و علوم جهان به طور جزئی در یک کتاب، به طور عادی ممکن نیست. در روایتی دیگر بیان شده است که افزایش علوم ائمه (ع) نسبت به امام پیشین، در غیر موضوع حلال و حرام است. در این روایت آمده است که راوی از امام صادق (ع) از محتوای علومی که برای ایشان افزوده می‌شود، پرسید. آن حضرت به صراحت بیان کرده‌اند که خداوند حلال و حرام را به طور کامل بر پیامبرش نازل کرده است و در این حوزه چیزی بر دانش امام افزوده نمی‌شود. بنا بر این روایت، امام به سؤال راوی از موضوع دانشی که بر علوم ائمه افزوده می‌شود، به طور کلی و مبهم پاسخ دادند و فرمودند: (این افزایش) در امور دیگر، غیر از حلال و حرام است. در روایتی، مصداق افزایش در علم ائمه (ع)، علم به منایا و بلایا و فصل الخطاب معرفی شده است احتمال دیگر در بحث افزایش‌پذیری علوم ائمه (ع) آن است که این افزایش در معارف معنوی و کمالی باشد؛ زیرا اهل بیت (ع) اگر چه به درجاتی از معرفت خداوند رسیده‌اند که غیر آنان نرسیده‌اند، اما از آنجا که کمالات الهی نامتناهی است، معارف مرتبط با آن نیز نامتناهی است. از همین روست که حتی رسول خدا (ص) که از بالاترین درجات تقرب به خداوند برخوردار است، می‌فرمایند: ﴿رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا﴾. روشن است که نمی‌توان معتقد شد اعمال ائمه (ع) در تقرب آنان به خداوند تأثیری ندارند و آنان در طول عمر شریفشان درجاتی از کمال را طی نمی‌کنند. تفاوت مراتب معنوی پیامبر اکرم (ص) و ائمه (ع) با یکدیگر، مؤید همین مطلب است. پیامبر اکرم (ص) به نزدیک‌ترین مقام به خداوند متعال باریافتند که دیگران، حتی امیرالمؤمنین (ع) به آن مقام نرسیدند. خداوند درباره پیامبر (ص) می‌فرماید: ﴿ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّى * فَكَانَ قَابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنَى﴾. امیرالمؤمنین (ع) هم که شاگرد آن حضرت است، خود را این گونه توصیف می‌کند: «إِنَّمَا أَنَا عَبْدٌ مِنْ عَبِيدِ مُحَمَّدٍ (ص)». از همین روی، در روایاتی که از تساوی علمی ائمه (ع) سخن به میان آمده، تذکر داده شده است که پیامبر اکرم (ص) و امیرالمؤمنین (ع) برتری ویژه خود را دارند. این مراتب از کمال، علوم حضوری و شهودی متناسب خود را می‌طلبند و دانش ائمه (ع) در مراتب بالای چنین علومی با هم متفاوت است؛ هر چند در مراتبی از این علوم با یکدیگر مساوی‌اند و تمام نیازهای مردم برای هدایت یافتن، در این مرتبه مشترک قرار دارد؛ زیرا در روایات بیان شده است که آنان در حلال و حرام و تفسیر قرآن با هم مساوی‌اند و سؤالی از آنان پرسیده نمی‌شود که پاسخ آن را ندانند. استغفار ائمه (ع) نیز بنا بر همین وجه توجیه می‌شود؛ زیرا آنان خود را در مراتب کمال، ناقص می‌بینند. بنابراین بخشی از دانشی که پیوسته بر اهل بیت (ع) افزوده می‌شود و بنا بر برخی روایات، برترین قسم دانش آنان است، علوم و معارف کمالی‌اند که در نهایت قداست و نورانیت‌اند. این دانش، مربوط به احکام و... نیست. بنابراین می‌توان گفت روایاتی که به افزایش پذیری علوم ائمه (ع) دلالت دارند، افزایش یادشده را در این دو قلمرو اثبات می‌کنند. با توجه به این گونه روایات، احتمال دارد روایاتی که از تحول و افزایش علوم ائمه (ع) سخن می‌گویند، ناظر به امور متغیر و علوم کمال آفرین باشند و روایاتی که از تمامیت علوم ائمه (ع) سخن می‌گویند، ناظر به علوم ثابت مانند علوم حلال و حرام و آگاهی اجمالی از حوادث جهان باشند. این تفسیر، با فرض اول که مدعی اجمالی بودن علوم افزایش پذیر است، قابل جمع به نظر می‌رسد؛ زیرا امام اگر چه به حوادث جهان و امور کمالی به اجمال آگاه است، به تفصیل از آنها آگاهی ندارد؛ چون حوادث پیوسته در حال تغییرند و خداوند علوم جدید را به شیوه‌های مختلف در اختیار ایشان قرار می‌دهد. تفسیر یاد شده، با تبیین دوم نیز سازگار است. در این تبیین، علوم ائمه (ع) از نظر شأنی بودن، افزایش پذیر دانسته شد. در این فرض، امام اگر چه می‌تواند به این امور حادث آگاه شود، اما دانش او به این امور بالفعل نیست. چنان که دیده می‌شود، سه فرضیه یادشده، یکدیگر را کامل می‌کنند و با هم مخالفتی ندارند. بنابراین می‌توان گفت روایاتی که بر تمامیت علوم ائمه (ع) دلالت دارند، به علوم اجمالی، شأنی یا علوم ثابت ائمه (ع) نظر دارند؛ و روایاتی که افزایش پذیری علوم آنان را بیان می‌کنند، از تفصیل و فعلیت علوم ایشان در بخشی که تحول و تکامل پذیر است، خبر می‌دهند. روایات بر فراگیری علوم توسط ائمه (ع) به روش‌های مختلف دلالت دارند و مؤید کامل نبودن و افزایش‌پذیری علوم ائمه‌اند؛ زیرا در صورت تام بودن علوم آنان، تأکید بر فراگیری علوم توسط ائمه (ع) از پیامبر (ص)، دریافت الهام، تأیید به روح القدس، تحدیث فرشتگان، همراه داشتن و مطالعه کتاب‌های ویژه و...، تکرار دانشی موجود نزد آنان خواهد بود که گرچه در برخی موارد فوایدی دارد و مطلوب است، تکرار پیوسته آنها در طول زندگی مطلوب نیست. ظاهر روایات نیز جدید بودن علوم عطاشده به آنان و ناآگاهی پیشین ائمه (ع) به آن علوم را می‌رساند. در روایات یادشده، به صراحت از آموزش علوم توسط پیامبر (ص) به امیرالمؤمنین (ع) سخن به میان آمده است. ظاهر این روایات این است که امیرالمؤمنین (ع) این علوم را نمی‌دانستند و پیامبر (ص) به ایشان آموختند؛ نه آنکه امیرالمؤمنین (ع) می‌دانستند و پیامبر آن را برای ایشان تکرار کرده باشند. دست برداشتن از ظاهر این روایات، بسیار دشوار است. تعابیری مانند:«علم رسول الله‌(ص) عليا (ع)، أَمَرَهُ أَنْ يُعَلِّمَهُ عَلِيّاً (ع)، أَسَرَّهُ مُحَمَّدٌ (ص) إِلَى عَلِيٍّ، عَلَّمَنِيهِ وَ حَفِظْتُهُ وَ...» که پیش‌تر بیان شد، ظهور روشنی در همین مطلب دارد. روایات دیگری نیز که نشان می‌دهند امیرالمؤمنین (ع) برخی مطالب را نمی‌دانستند و پیامبر (ص) به ایشان آموختند، مؤید افزایش‌پذیری علم ایشان است. در روایتی از امیرالمؤمنین (ع) نقل شده است که آن حضرت همراه پیامبر (ص)، به پیرمردی برخوردند که آن حضرت او را نشناخت و پیامبر (ص) آن فرد را حضرت خضر (ع) معرفی کردند. در روایتی خبر داده شده است که امام علی (ع) شیطان را دید که نزد رسول خدا (ص) آمده بود و از ایشان برای بخشایش خود دعا می‌طلبد. بنابراین نقل، آن حضرت ابتدا او را نشناخت و پیامبر (ص) شیطان را به او شناساندند. سوده دختر عماره، قصه دادخواهی خود را از یکی از کارگزاران امیرالمؤمنین (ع) چنین برای معاویه گزارش داد که وقتی برای شکایت نزد امام علی (ع) رفته بود، آن حضرت مشغول نماز بودند که با آگاهی از حضور او نماز خود را کوتاه کردند و درخواست وی را جویا شدند. سوده شکایت خود را مطرح کرد. امیرالمؤمنین (ع) به گریه افتادند و فرمودند: خدایا تو بر من و آنها شاهدی که من به آنان دستور نداده‌ام به بندگان تو ظلم کنند و حق تو را ترک کنند. آن گاه حضرت دستور عزل آن مسئول را صادر کردند. این نقل نیز نشان می‌دهد که علم آن حضرت به کارهای کارگزارانش، تام و بالفعل نبوده است. در روایتی نقل شده است که امام حسین (ع) درباره سوره قدر از امیرالمؤمنین (ع) مطلبی پرسید. آن حضرت فرمودند: من درباره آن چیزی می‌دانم که تو نمی‌دانی. سپس مطالبی را درباره آن بیان فرمودند. این تعبیر به صراحت بر تام نبودن علم امام حسین (ع) دلالت دارد. در مقابل این روایات که بر ناتمام بودن دانش ائمه (ع) دلالت دارند، روایاتی بر تمامیت علوم ایشان صحه می‌گذارند. در روایتی از امیرالمؤمنین (ع) نقل شده است: «هیچ چیز را که خداوند به او (پیامبر (ص)) آموخته بود از حلال و حرام، امر و نهی، خبرهای گذشته و آینده، تعالیم نازل شده بر پیشینیان (اعم از) اطاعت یا معصیت، فروگذار نکرد و (همه آنها را) به من آموخت». در روایاتی دیگر، آن حضرت وارث علم پیامبر (ص) و علوم تمام پیامبران و اوصیای آنان معرفی شده است. در روایتی نبوی نیز بر مضمون همین حدیث این‌گونه تأکید شده که خداوند تمام علوم فرشتگان و پیامبران را به پیامبر اکرم (ص) و آن حضرت تمام علوم خود را به امیرالمؤمنین (ع) آموخته است. از این‌گونه روایات ممکن است تام بودن علوم امیرالمؤمنین (ع) استنباط شود. در روایاتی مستفیض، از امیرالمؤمنین (ع) نقل شده است که فرمودند: «سَلُونِي قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِي‌»؛ «از من بپرسید، پیش از آنکه مرا از دست بدهید». گویا این سخن، بارها از امیرالمؤمنین (ع) صادر شده است. در برخی از این نقل‌ها آمده است: «از من بپرسید، پیش از آنکه مرا نیابید. آیا نمی‌پرسید از کسی که علم مرگ‌ها، بلاها و نسب‌ها نزد اوست؟!» در نقلی دیگر از این مجموعه آمده است: «از من بپرسید، پیش از آنکه مرا نیابید. قسم به خدایی که جانم در دست اوست، درباره چیزی از این زمان تا قیامت نمی‌پرسید، مگر آنکه شما را از آن خبر می‌دهم و از هیچ گروهی که صد نفر را هدایت یا گمراه می‌کند (نمی‌پرسید)، مگر آنکه شما را از فراخواننده آنان، رهبر و حرکت دهنده آنان و محل سوار شدن و فرود آمدن آنان خبر می‌دهم». البته اگر این روایات تام و کامل بودن علوم ائمه (ع) را اثبات کنند، تام بودن علوم آنان را از ابتدای تولد نمی‌رسانند؛ زیرا در برخی از همین روایات بر فراگیری این علوم از پیامبر اکرم (ص) تصریح شده که با توجه به ظواهر این روایات، این فراگیری در طول حیات آن حضرت بوده است، نه در عالَمی پیش از این جهان. در برخی از این روایات آمده است که امیرالمؤمنین (ع) هر روز و شب نزد پیامبر (ص) می‌رفتند و آن حضرت به ایشان علومی را می‌آموختند. این روایات چنان که گفته شد، ظهور در آن دارند که آن حضرت این علوم را نمی‌دانستند و از پیامبر (ص) فراگرفته است. گفته شد که امام حسن، امام حسین و امام سجاد (ع)، از طریق فراگیری از پیامبر (ص) و امامان پیشین مطالبی را دریافتند. همچنین شیوه‌های دیگری که برای دریافت علوم توسط آنان بیان شد، مؤید آن است که علوم آنان افزایش‌پذیر بوده است. روایاتی هم که نشان می‌دهند ایشان برخی از مطالب را نمی‌دانستند و با راهنمایی پیامبر یا امام پیشین یاد گرفته‌اند، ظهور روشنی در افزایش‌پذیری علوم آنان دارد. در روایتی از امام حسین (ع) نقل شده است که به همراه امام مجتبی (ع) نزد پیامبر (ص) رفتند؛ در حالی که جبرئیل (ع) به شکل دحیة بن خلیفه کلبی نزد آن حضرت بود. آنان جبرئیل (ع) را نشناختند و گمان کردند که دحیه کلبی از سفر شام برگشته است و منتظر سوغات او بودند. روایات دیگری نیز بر تام نبودن علوم آنان دلالت دارد. در نقلی آمده است که در روز عاشورا، امام حسین (ع) در آخرین لحظات برای خداحافظی به بالین امام زین العابدین (ع) که به شدت بیمار بود، آمدند. امام زین العابدین (ع) از سرانجام گفت‌و‌گوهای آن حضرت با سپاه عمر بن سعد پرسیدند. هنگامی که از وقوع جنگ آگاهی یافتند، از حال یکایک اصحاب و مردان بنی هاشم سؤال کردند و امام حسین (ع) خبر شهادت آنان را به ایشان دادند. امام زین العابدین (ع) پس از شنیدن این خبرها به شدت گریستند. این پرسش‌ها و گریه آن حضرت پس از شنیدن آن خبرها، به طور روشن دلالت بر آن دارد که علم آن حضرت درباره این امور کامل نبوده است و ظاهر تعابیر و تغییر حال ایشان به خوبی حکایت از آن دارد که آن حضرت علم به این حوادث را از زبان مبارک پدر بزرگوارشان امام حسین (ع) شنیدند. روایات دیگری نیز درباره آن حضرت نشان دهنده تام نبودن علم ایشان است. روایتی از این امامان که بر تام بودن علم امام دلالت کند، یافت نشد. روایات این دو امام بزرگوار در این موضوع، حجم قابل توجهی دارند. به همین دلیل، این روایات را در دو دسته به بحث می‌گذاریم: دسته اول، روایاتی‌اند که از آنها این‌گونه برداشت می‌شود که ائمه (ع) به تمام حقایقی که علم به آنها ممکن است، آگاه‌اند؛ دسته دوم روایات و شواهدی‌اند که بر افزایش‌پذیری دانش آنان دلالت دارند. ابتدا شواهد مؤید هر دیدگاه را نقل می‌کنیم؛ سپس به جمع‌بندی آنها می‌پردازیم: پیش از این، در روایات این دو امام نقل شد که علوم الهی دو گونه‌اند: علومی که مختص ذات مقدس خداوندند؛ و علومی که خداوند به پیامبران و فرشتگان خود آموخته است. تمام علوم نوع دوم در اختیار ائمه (ع) قرار گرفته است. روایاتی که ائمه (ع) را وارث علوم پیامبران (ع) و پیامبر اعظم (ص) معرفی می‌کنند نیز همین مطلب را می‌رسانند. همچنین روایاتی از آن دو امام، به ویژه امام صادق (ع) نقل شده که ائمه (ع) به گذشته، آینده، آسمان‌ها، زمین، بهشت و جهنم، و خلاصه تمام امور - غیر از علومی که مختص ذات خداوند است - علم دارند. روایات مشاهده ملکوت آسمان‌ها و زمین توسط ائمه (ع) - که از امام باقر و امام صادق (ع) نیز نقل شده است- از دیگر مزیدات این دیدگاه است. از ظاهر این دسته از روایات، ممکن است تام بودن علوم ائمه (ع) استنباط شود. روایات متعددی نیز از این دو امام این مطلب را می‌رسانند که هیچ پرسشی نیست که از امام پرسیده شود و امام در پاسخ به آن اظهار عجز کند. توجیهی که در این روایات برای این توان علمی امام آمده این است که خداوند حکیم‌تر و کریم‌تر از آن است که فردی را حجت خود بر مردم معرفی کند؛ آن‌گاه او را به خود واگذارد و درهای علوم را بر او ببندد. در یکی از این روایات، این دلیل از زبان امام صادق (ع) این‌گونه نقل شده است: خداوند بزرگ‌تر، عزیزتر و گرامی‌تر از آن است که اطاعت بنده‌ای را واجب گرداند که علم آسمان و زمینش را از او مخفی می‌کند. سپس فرمودند: (این علوم را) از او مخفی نمی‌کند. در روایتی دیگر، آن حضرت در برابر فردی که مالی از آن حضرت را تلف کرده و در برابر پرسش امام، منکر کار خود بود، به دو نفر از اصحابش فرمودند: اگر شما (هم) امنای خداوند و جانشینان خداوند در زمین و حجت او بر بندگانش بودید، بر شما پنهان نمی‌ماند که او با آن مال چه کرده است. آن فرد در ادامه اعتراف کرد و سخن امام را تأیید نمود در مقابل این دسته از روایات، روایاتی دیگر دلالت بر آن دارند که علوم اهل بیت (ع) یکباره نزد آنان نبوده، بلکه به تدریج به آنان عطا شده است. چنان که گفته شد، تمام روایاتی که در بحث روش‌های علم‌آموزی ائمه (ع) بیان شدند، ظهور در آن دارند که ائمه (ع) این علوم را به روش‌های یادشده فراگرفته‌اند. مرور بر روایات فراگیری دانش از حجت پیشین، دریافت از روح القدس، الهام و... به روشنی ظهور در این مطلب دارند که ائمه (ع) این علوم را نمی‌دانستند و فراگرفته‌اند؛ نه آنکه می‌دانستند و برای آنان تکرار شده است. برخی روایات صراحت بیشتری در افزایش‌پذیری علوم ائمه (ع) دارند. در روایات متعددی از امام باقر و امام صادق (ع) نقل شده است: «‌لَوْ لَا أَنَّا نَزْدَادُ لَأَنْفَدْنَا»؛ «اگر بر (علم) ما افزوده نشود، پایان می‌پذیرد». در برخی از این روایات تأکید شده است که هر روز و هر شب، بر علم آنان افزوده می‌شود. در روایتی از امام باقر (ع) نقل شده است که عالم ما غیب نمی‌داند و اگر خداوند عالم ما را به خودش واگذارد، مانند برخی از شما خواهد بود، ولی به او لحظه به لحظه آموخته می‌شود. در روایتی دیگر از امام کاظم (ع) نقل شده است که «كَانَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ (ع) يَقُولُ لَوْ لَا أَنَّا نَزْدَادُ لَأَنْفَدْنَا»؛«ابوجعفر (امام باقر (ع)) پیوسته می‌گفت: اگر بر (علوم) ما افزوده نشود، (علم ما) پایان می‌پذیرد». در نقلی دیگر از زراره، همان جمله از امام باقر (ع) نقل شده است: «لَوْ لَا أَنَّا نَزْدَادُ لَأَنْفَدْنَا»؛ «اگر به (علم) ما افزوده نشود، تمام می‌شود». چنان که می‌بینیم، این روایات به صراحت از افزایش‌پذیری و تمامیت نداشتن علوم ائمه (ع) سخن می‌گویند. سند این روایات نیز معتبر است. در برخی از این روایات آمده است که هر شب جمعه علومی بر دانش ائمه (ع) افزوده می‌شود. بنابراین روایات، روح امام هر شب جمعه به سوی عرش عروج کرده، عرش الهی را طواف می‌کند و در حالی باز می‌گردد که بر علومش بسیار افزوده شده است. در برخی از این روایات تأکید شده که بر دانش امام در این شب به مقدار زیادی افزوده می‌شود. در تعدادی از این روایات آمده است که اگر بر این علوم افزوده نمی‌شد، علم امام پایان می‌پذیرفت: «وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَأَنْفَدْنَا». همچنین در روایات متعدد از امام باقر و امام صادق (ع) نقل شده است که در شب قدر، خبر حوادث آن سال تا شب قدر سال بعد، به امام گفته می‌شود. این علم، شامل تمام خیر و شرهایی است که به بندگان می‌رسد؛ مرگ یا زندگی، فقر یا ثروت، توفیق زیارت خانه خداوند متعال، و خلاصه تمام مقدرات بندگان تا شب قدر سال آینده، بر امام عرضه می‌شود. در برخی از این روایات تصریح شده است که اگر این علوم نبود، امام نمی‌دانست که در آن سال چه چیز محقق خواهد شد. به طور طبیعی، از این روایات این‌گونه به دست می‌آید که در هر شب قدر بر دانش امام افزوده می‌شود. روایاتی دلالت بر آن دارند که هرگاه امامی به امامت می‌رسد، امام پیشین هر آنچه نزد اوست، به امام پس از خود تحویل می‌دهد. در یکی از این روایات، به صراحت بیان شده است که امام هر زمان، در آخرین لحظه عمر امام پیشین، علوم او را دریافت می‌کند. این روایات نشان می‌دهند که علم امام، پیش از تحویل گرفتن مقام امامت کامل نیست. در روایات دیگری از امام صادق (ع) نقل شده است: «هر امامی که از دنیا می‌رود، به امام پس از او دانشی همانند دانش امام پیشین عطا می‌شود و افزایشی در پنج جزء نیز خواهد داشت». این روایات، درباره محتوای این دانش افزوده شده سخن نگفته‌اند. احتمال دارد که این افزایش مربوط به امور جاری جهان یا مقدرات تغییر پذیر باشد. از این رو، علم به این امور، در حال تغییر است؛ و بنابراین امام بعدی از تحولات جهان آگاه می‌شود ممکن است برخی روایات این دو امام بزرگوار، شاهدی بر تام بودن علوم ائمه (ع) دانسته شوند. در روایتی نقل شده است که در دوران امامت امام صادق (ع)، امام کاظم (ع) انجیل را برای یکی از علمای مسیحی تلاوت کردند؛ به گونه‌ای که آن عالم آرزوی شاگردی ایشان را کرد. این روایت نشان می‌دهد که امام حتی پیش از دوره امامتش به بسیاری از علوم ویژه و موهبتی آگاه است؛ هر چند بر تام بودن علم ایشان دلالت ندارد. در پایان روایت یادشده آمده است که امام صادق (ع) پس از آگاه شدن از این قضیه فرمودند: «خداوند کسی را در زمین حجت خود قرار نمی‌دهد که از او سؤالی بپرسند و او بگوید نمی‌دانم». در روایت دیگری از امام کاظم (ع) پرسیده شده است: آیا ممکن است که از امام سؤالی درباره حلال و حرام بپرسند و او نداند. آن حضرت فرمودند: خیر (چنین حالتی رخ نمی‌دهد)؛ ولی گاهی از امام می‌پرسند و او پاسخ آن را می‌داند، ولی (به اختیار خود و برای رعایت مصالحی) پاسخ نمی‌دهد. در روایات دیگری نیز بر این مطلب تأکید شده که از ویژگی‌های امام و حجت خدا آن است که اگر از او سوالی بپرسند، پاسخ می‌دهد و از پاسخ هیچ پرسشی ناتوان نیست. از امام کاظم (ع) نقل شده است که خداوند دینش را کامل کرد و قرآن را که بیان کننده هر چیزی است، فرو فرستاد که در آن حلال و حرام، حدود و تمام چیزهایی که مردم به آن نیاز دارند، بیان شده است و این علوم پس از پیامبر (ص) در نسل او از امامان معصوم قرار گرفته است. این محتوا با بیانی دیگر نیز از آن امام نقل شده است که پیامبر (ص) تمام چیزهایی را که مردم به آن نیازمندند، به امیرالمؤمنین (ع) آموختند. بنا بر روایتی دیگر، آن حضرت از پیامبر اکرم (ص) نقل کردند که بال پرنده‌ای در آسمان حرکت نمی‌کند، مگر آنکه ما به آن آگاهیم. روایات یادشده می‌توانند از مؤیدات تام بودن علوم ائمه (ع) به شمار آیند. در مقابل این دسته از روایات، از برخی نقل‌ها ممکن است برداشت شود که علوم ائمه (ع) کامل نیست. در روایتی آمده است که سندی بن شاهک، خرماهایی مسموم را برای امام کاظم (ع) آورد و آن حضرت از آن خرماها خوردند. سپس اثر سم را در بدن خود حس کردند: فأکل منه فاحس بالسم. از امام رضا (ع) پرسیده شده است که آیا امام کاظم (ع) می‌دانستند آن خرماها مسموم‌اند و از آنها خوردند یا نمی‌دانستند؟ امام پاسخ دادند: محدِّث - که فرشته‌ای است- از او غایب شد؛ یعنی به او خبر نداد که خرماها مسموم است. از این رو، امام بدون علم به مسموم بودن، از آنها خوردند. بنا بر روایتی دیگر، امام رضا (ع) در پاسخ این پرسش فرمودند: خداوند فراموشی را بر ایشان مسلط کرد تا امر (مقدر شده) درباره او انجام شود. به هر حال، این روایات نشان می‌دهند که در آن لحظه، امام از مسموم بودن آن خرماها آگاهی نداشتند. در گزارشی دیگر آمده است که امام کاظم (ع) هنگامی که در زندان هارون بودند، دعا کردند خداوند او را از آن زندان نجات دهد. فرستاده هارون وارد زندان شد و آن حضرت را نزد هارون فراخواند. مطابق این نقل، امام کاظم (ع) از علت احضارش خبر نداشتند و ترسیدند در آن هنگامه شب، شری از هارون به ایشان برسد. به این دلیل با ناامیدی، اندوه و ترس به نزد هارون رفتند. اما هارون در همان شب دستور آزادی امام را صادر کرد. این گزارش، حالاتی را به امام نسبت می‌دهد که نشان دهنده عدم علم امام به آینده و سرنوشتش می‌باشد. در روایتی از امام رضا (ع) نقل شده است که پدر بزرگوارشان امام کاظم (ع)، با اینکه عقلشان قابل مقایسه با دیگران نبود، گاهی با سیاه‌ترین غلامانش مشورت می‌کرد. به ایشان گفته می‌شد: شما با مانند این (غلام) مشورت می‌کنید؟ می‌فرمودند: گاهی خداوند تبارک و تعالی، (گرهی) را با زبان او می‌گشاید. از همین روی، گاهی غلامانش درباره زمین‌ها و امور کشاورزی نظری می‌دادند و ایشان به آن عمل می‌کردند. در روایتی دیگر آمده است که امام رضا (ع) به قبض و بسط علم امام اشاره کردند و فرمودند: «يَبْسُطُهُ فَيَعْلَمُ وَ يُقْبَضُ عَنْهُ فَلَا يَعْلَمُ»؛ «علم برای او گسترده می‌شود، پس می‌داند؛ و جمع می‌شود، پس نمی‌داند».

۳. حجت الاسلام و المسلمین وکیلی؛

محمد حسن وکیلی حجت الاسلام و المسلمین وکیلی در دو مقاله «علم غیب امام» و «غیب امام (تبیین دیدگاه اعتدالی و صحیح)» در این باره گفته است: «افزایش علم امام (ع) دو معنا دارد: ۱. نوعی از علومی که دائماً به امام (ع) افزوده می‌شود، همان سیر نفس امام (ع) در عالم کلیات و تجلی اسماء کلیه الهیه است، که همواره و پی‌در‌پی تحقق می‌پذیرد و این تجلیات اسمائی و صفاتی مافوق عالم حس و خیال و عقل می‌باشد. از این نوع تجلیات به سفر دوم از اسفار اربعه یعنی سیر فی‌الحق و فی‌الله تعبیر می‌کنند که پایان ناپذیر است. طبق روایات در شب‌های جمعه ائمه (ع) به عرش الهی می‌روند و بازمی‌گردند و بر قلوبشان علومی خاص افاضه می‌شود؛ شاید این علوم از این دست باشد:«عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ قَالَ: إِنَّ لَنَا فِي لَيَالِي الْجُمُعَةِ لَشَأْناً مِنَ الشَّأْنِ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ أَيَّ شَأْنٍ قَالَ يُؤْذَنُ لِلْمَلَائِكَةِ وَ النَّبِيِّينَ وَ الْأَوْصِيَاءِ الْمَوْتَى وَ الْأَرْوَاحِ الْأَوْصِيَاءِ وَ الْوَصِيِّ الَّذِي بَيْنَ ظَهْرَانَيْكُمْ يُعْرَجُ بِهَا إِلَى السَّمَاءِ فَيَطُوفُونَ بِعَرْشِ رَبِّهَا أُسْبُوعاً وَ هُمْ يَقُولُونَ سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلَائِكَةِ وَ الرُّوحِ حَتَّى إِذَا فَرَغُوا صَلَّوْا خَلْفَ كُلِّ قَائِمَةٍ لَهُ رَكْعَتَيْنِ ثُمَّ يَنْصَرِفُونَ فَتَنْصَرِفُ الْمَلَائِكَةُ بِمَا وَضَعَ اللَّهُ فِيهَا مِنَ الِاجْتِهَادِ شديد [شَدِيداً] إِعْظَامُهُمْ لِمَا رَأَوْا وَ قَدْ زِيدَ فِي اجْتِهَادِهِمْ وَ خَوْفِهِمْ مِثْلُهُ وَ يَنْصَرِفُ النَّبِيُّونَ وَ الْأَوْصِيَاءُ وَ أَرْوَاحُ الْأَحْيَاءِ شَدِيداً عَجَبُهُمْ وَ قَدْ فَرِحُوا أَشَدَّ الْفَرَحِ لِأَنْفُسِهِمْ وَ يُصْبِحُ الْوَصِيُّ وَ الْأَوْصِيَاءُ قَدْ أُلْهِمُوا إِلْهَاماً مِنَ الْعِلْمِ عِلْماً مِثْلَ جَمِّ الْغَفِيرِ لَيْسَ شَيْ‌ءٌ أَشَدَّ سُرُوراً مِنْهُمْ اكْتُمْ فَوَ اللَّهِ لَهَذَا أَعَزُّ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ كَذَا وَ كَذَا عِنْدَكَ حِصَنَةً قَالَ يَا مَحْبُورُ وَ اللَّهِ مَا يُلْهَمُ الْإِقْرَارُ بِمَا تَرَى إِلَّا الصَّالِحُونَ قُلْتُ وَ اللَّهِ مَا عِنْدِي‌ كَثِيرُ صَلَاحٍ قَالَ لَا تَكْذِبْ عَلَى اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ سَمَّاكَ صَالِحاً حَيْثُ يَقُولُ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِينَ يَعْنِي الَّذِينَ آمَنُوا بِنَا وَ بِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ وَ مَلَائِكَتِهِ وَ أَنْبِيَائِهِ وَ جَمِيعِ حُجَجِهِ عَلَيْهِ وَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِّبِينَ الطَّاهِرِينَ الْأَخْيَارِ الْأَبْرَارِ السَّلَامُ». ۲. نوع دیگر از علومی که افزوده می‌شود، علم به‌همین حقائق مادی و خصوصیات عالم طبع است که به تناسب شرائط زمان و مکان از باطن امام بر ظاهر تنزل می‌کند، و امام بدان تفصیلاً و در عالم ظاهر آگاه می‌شوند. این علوم در قالب انواع گوناگونی از مکاشفات سمعی و بصری و غیرحسی برای ائمه تحقق پیدا می‌کند:«عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ إِنَّا لَنُزَادُ فِي اللَّيْلِ وَ النَّهَارِ وَ لَوْ لَمْ نُزَدْ لَنَفِدَ مَا عِنْدَنَا قَالَ أَبُو بَصِيرٍ جُعِلْتُ فِدَاكَ مَنْ يَأْتِيكُمْ بِهِ قَالَ إِنَّ مِنَّا مَنْ يُعَايِنُ وَ إِنَّ مِنَّا لَمَنْ يُنْقَرُ فِي قَلْبِهِ كَيْتَ وَ كَيْتَ وَ إِنَّ مِنَّا لَمَنْ يَسْمَعُ بِأُذُنِهِ وَقْعاً كَوَقْعِ السِّلْسِلَةِ فِي الطَّسْتِ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ مَنِ الَّذِي يَأْتِيكُمْ بِذَلِكَ قَالَ خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِيلَ وَ مِيكَائِيل». روایاتی که از عرضه اعمال بر امام (ع) در زمان‌هائی خاص سخن می‌گوید از همین باب است، که امام (ع) در ایام خاصی توجه تفصیلی به اعمال شیعیان می‌نمایند. پس علومِ در حال ازدیاد اختصاصی به علوم ملکوتی ندارد.

۴. حجت الاسلام و المسلمین اوجاقی؛

ناصرالدین اوجاقی حجت الاسلام و المسلمین ناصرالدین اوجاقی در کتاب «علم امام از دیدگاه کلام امامیه» در این‌باره گفته‌ است: «همانطور که ملاحظه شد یک نوع از علم امام حادث بود روایات دیگری نیز حادث را به عنوان عجیب‌ترین و کامل‌ترین علم به ائمه نسبت داده‌اند. مرحوم کلینی در این مورد سه روایت نقل می‌کند: روایت اول را مفضل بن عمر از امام صادق (ع) روایت می‌کند و دو روایت دیگر را ابوبصیر. در روایت مفضل بعد از اینکه امام بیان می‌کند ائمه (ع) وارث علم انبیاء هستند و کتب پیشینان در نزد ائمه است؛ راوی می‌پرسد آیا این همان علم است؟ پاسخ حضرت منفی است و بعد می‌فرمایند: "علم کامل آن است که روز به روز و ساعت به ساعت حادث می‌شود". روایت دوم شبیه روایت اول است. ولی در اینجا که ابوبصیر است که سؤال را مطرح می‌کند و امام پاسخ می‌دهند: "علم کامل آن است که شب و روز و ساعت به ساعت حادث می‌شود". در روایت سوم راوی از صحت حدیث "الف باب" سؤال می‌کند و سپس در ادامه امام در مورد صحیفه و جفر و جامعه و مصحف فاطمه توضیح می‌دهند و محتوای آنها را بیان می‌کنند بعد از بیان هرکدام راوی می‌پرسد آیا این همان علم است؟ حضرت جواب می‌دهند که این علم است ولی آن علم نیست. سپس امام می‌فرمایند «ان عندنا علم ماکان و ما هو کائن الی لن تقوم الساعة» راوی می‌گوید: «والله هو العالم»؛ امام می‌فرماید:«انه لعلم و لیس بذلک» بعد امام می‌فرماید: «العلم ما یحدث باللیل و النهار الأمر بعد الأمر و الشيء بعد الشيء إلی یوم القیامة». علاوه بر اینها در اصول کافی روایات دیگری نیز وجود دارد که مبین آن است که علم ائمه افزایش می یابد و اگر این افزایش نباشد علم ایشان پایان خواهد یافت. سه روایت در مورد افزایش علم در شب جمعه است. متن یکی از روایات چنین است: "ابویحیی گوید امام صادق به من فرمود برای ما در شب‌های جمعه شأن بزرگی است. عرض کردم آن شأن چیست؟ فرمود به ارواح پیامبران و اوصیاء در گذشته و روح و وصی که در میان شماست اجازه داده می‌شود که به آسمان بالا بروند تا به عرش پروردگارشان برسند در آنجا هفت دور طواف کنند و نزد هر رکنی از ارکان عرش دو رکعت نماز گزارند پس به کالبدهای پیشین خود برگردند چون صبح شود آن وصی که در میان شماست مقدار زیادی به علمش افزوده شده باشد". (...) محمد صالح مازندرانی در تفسیر این روایات مطالبی را بیان کرده که شاید مراد وی برطرف کردن تعارض بوده باشد. وی می‌گوید: "علم خداوند سه نوع است؛ علمی که مستأثر است و اختصاص به خدا دارد، علمی که محتوم است و همه انبیا و اولیا از آن باخبرند و علم سوم علمی غیر محتوم است. این علم هرگاه محتوم شود ائمه از آن آگاهی می یابند و این معنای افزایش علم امام است"».

۵. آقایان دکتر کرباسی‌زاده و رضایی.

علی کرباسی‌زاده آقای دکتر علی کرباسی‌زاده و آقای محمد جعفر رضایی در مقاله «علم امام در اندیشه علمای معاصر حوزه اصفهان» در این‌باره گفته‌اند: «صحیح است که امام بگوید من عالم به ما کان و ما یکون هستم؛ به این معنا که می‌توانم با رجوع به جفر، جامعه، صحیفه فاطمه یا با الهام از خداوند به تفصیل این امور را بدانم. همچنین صحیح است که ائمه: بگویند علمشان هر شب جمعه یا هر روز زیاد می‌شود؛ بدین معنا که با عروج ارواح آنها به عرش و آگاهی از لوح محفوظ یا اعلام از سوی خداوند به تفصیل به این امور آگاه می‌شوند. میرزا یحیی بیدآبادی مدعی است در صورت افزوده نشدن علم ائمه (ع) علومی که نزد ایشان هست نیز از بین خواهد رفت. وی توضیح بیشتری در این رابطه نمی‌دهد اما شاید بتوان منظورش را با یک مثال تبیین کرد. کسی که از ملکۀ اجتهاد برخوردار است، اگر مدتی به اجتهاد نپردازد و مسائل فقه را به تفصیل بررسی نکند، چه بسا این توانایی را از دست بدهد. همینطور ائمه: نیز در صورت زیاد نشدن علوم آنها در هر شب جمعه به تدریج این ملکه را از دست خواهند داد. البته شاید نیز منظور او آن است که ائمه: در صورت زیاد نشدن علومشان در هر شب جمعه، علم تفصیلی شان به امور عالم حاصل نخواهد شد و این به معنای از میان رفتن علم آنها به ماکان و مایکون خواهد بود».

پرسش‌های وابسته

1. قلمرو علم معصوم تا چه حدی است؟ (پرسش)
2. آیا علم تام معصوم امکان عقلی دارد؟ (پرسش)
3. آیا علم تام معصوم با اختیار وی منافات ندارد؟ (پرسش)
4. آیا اعتقاد به علم تام معصوم شرک نیست؟ (پرسش)
5. آیا اعتقاد به تام علم معصوم امام غلو نیست؟ (پرسش)
6. آیا عدم اعتقاد به علم تام معصوم امام آسیبی به ایمان وارد می‌کند؟ (پرسش)
7. آیا معصوم به تمام موارد قرآن علم دارد؟ (پرسش)
8. آیا قول به محدودیت علم معصوم مانع عقلی یا شرعی دارد؟ (پرسش)
9. چگونه می‌شود معصوم را انسان کامل دانست اما علم او را محدود شمرد؟ (پرسش)
10. آیا معصوم باید علم تام داشته باشد؟ (پرسش)
11. آیا علم تام معصوم ضرورت عقلی دارد؟ (پرسش)
12. آیا علم تام معصوم ضرورت شرعی دارد؟ (پرسش)
13. آیا آگاهی معصوم به نحو تام شرطی از شروط امامت است؟ (پرسش)
14. اگر معصوم علم تام دارد پس چه نیازی به وحی است؟ (پرسش)
15. آیا نمونه‌هایی از علم تام معصوم در قرآن موجود است؟ (پرسش)
16. آیا نمونه‌هایی از علم تام معصوم در حدیث موجود است؟ (پرسش)
17. آیاتی که مخالفان علم تام معصوم به آنها استدلال می‌کنند کدام‌اند؟ (پرسش)
18. با وجود آیاتی که علم تام معصوم را نفی می‌کنند چگونه این علم اثبات می‌شود؟ (پرسش)
19. آیاتی که موافقان علم تام معصوم به آنها استدلال می‌کنند کدام‌اند؟ (پرسش)
20. چگونه آیات نافی علم تام معصوم از غیر خدا با آیات مثبت علم تام معصوم برای غیر او قابل جمع هستند؟ (پرسش)
21. آیاتی که مخالفان علم تام معصوم پیامبر خاتم به آنها استدلال می‌کنند کدام‌اند؟ (پرسش)
22. آیا روایاتی وجود دارند که علم تام معصوم را نفی می‌کنند؟ (پرسش)
23. چگونه آیات نافی علم تام معصوم با روایات مثبت علم تام معصوم قابل جمع هستند؟ (پرسش)
24. چگونه روایات نافی علم تام معصوم با روایات مثبت علم تام معصوم قابل جمع هستند؟ (پرسش)
25. دلیل عقلی علم تام پیامبران چیست؟ (پرسش)
26. دلیل قرآنی علم تام پیامبران چیست؟ (پرسش)
27. دلیل حدیثی علم تام پیامبران چیست؟ (پرسش)
28. آیا شاهد تاریخی بر علم تام پیامبران وجود دارد؟ (پرسش)
29. بر فرض اثبات علم تام پیامبران علم تام امامان چگونه ثابت می‌شود؟ (پرسش)
30. دلیل عقلی علم تام امامان چیست؟ (پرسش)
31. دلیل قرآنی علم تام امامان چیست؟ (پرسش)
32. دلیل حدیثی علم تام امامان چیست؟ (پرسش)
33. آیا شاهد تاریخی بر علم تام امامان وجود دارد؟ (پرسش)
34. چرا امامان علم تام معصوم خود را انکار می‌کردند؟ (پرسش)
35. آيا علم تام معصوم تکلیف‌آور است و معصوم را به عمل بر اساس آن موظف می‌کند؟ (پرسش)
36. آیا معصوم از علم تام خود بهره می‌برد؟ (پرسش)
    1. _{آیا معصوم از علم تام خود برای از بین بردن دشمنان خود استفاده نمی‌کند؟ (پرسش)}
    2. _{اگر معصومان علم تام داشتند چرا نوآوری یا اختراعی در علوم تجربی یا ساخت دارو و غیره نداشته‌اند؟ (پرسش)}
37. اگر معصوم از علم تام خود بهره نمی‌برد پس فایده‌اش چیست؟ (پرسش)
38. آیا علم محدود معصوم ضرورت عقلی دارد؟ (پرسش)
39. آیا علم محدود معصوم ضرورت شرعی دارد؟ (پرسش)
40. مهم‌ترین مصادیق علم ویژه معصوم کدام‌اند؟ (پرسش)
41. علم به چه مواردی تنها نزد خداست؟ (پرسش)
42. آیا علم معصوم قابلیت افزایش دارد؟ (پرسش)
43. رابطه علم ویژه معصوم با معجزه و کرامت چیست؟ (پرسش)
44. آیا معجزه به واسطه علم معصوم است؟ (پرسش)
45. دیدگاه‌های دانشمندان مسلمان در باره قلمرو علم معصوم چیست؟ (پرسش)
    1. _{دیدگاه‌های دانشمندان عرفان اسلامی در باره قلمرو علم معصوم چیست؟ (پرسش)}
    2. _{دیدگاه‌های دانشمندان فلسفه و حکمت اسلامی در باره قلمرو علم معصوم چیست؟ (پرسش)}
    3. _{دیدگاه‌های دانشمندان تفسیر در باره قلمرو علم معصوم چیست؟ (پرسش)}
    4. _{دیدگاه‌های دانشمندان حدیث در باره قلمرو علم معصوم چیست؟ (پرسش)}
    5. _{دیدگاه دانشمندان اصول دین مکتب امامیه در باره قلمرو علم معصوم چیست؟ (پرسش)}
    6. _{دیدگاه دانشمندان اصول دین مکتب معتزله در باره قلمرو علم معصوم چیست؟ (پرسش)}
    7. _{دیدگاه دانشمندان اصول دین مکتب اشعریه در باره قلمرو علم معصوم چیست؟ (پرسش)}
    8. _{دیدگاه دانشمندان اصول دین مکتب اباضیه در باره قلمرو علم معصوم چیست؟ (پرسش)}
    9. _{دیدگاه فرقه وهابیت در باره قلمرو علم معصوم چیست؟ (پرسش)}