دحوالارض

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ذی‌قعده است. دحوالارض از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: دحوالارض در قرآن - دحوالارض در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

دحوالارض به‌معنای گستردن و آفرینش زمین است و در اصطلاحِ روایات عبارت است از گستردن زمین از زیر کعبه. در آیات متعددی به واقعه دحوالارض اشاره شده و به معانی گسترش زمین و آماده کردن آن برای زندگی، حرکت و آفرینش زمین آمده است.

مقدمه

روز بیست و پنجم ذیقعده که یکی از ماه‌های حرام محسوب می‌شود روز «دحوالارض» و یکی از چهار روزی است که در تمام سال به فضیلت روزه ممتاز است. در این روز بخش‌هایی از کرۀ زمین که سراسر از آب بود، شروع به خشک شدن کرد تا کم‌کم به شکل ربع مسکون امروزین درآید. مطابق روایات، اولین نقطه‌ای که از زیر آب سر برآورد، مکان کعبۀ شریف و بیت الحرام بود. حضرت ابراهیم(ع) و حضرت عیسی(ع) در این روز متولد شده‌اند.

معنای «دحوالارض» آن است همۀ این برکات، نعمت‌ها و ویژگی‌های شگفت‌انگیز که در این کرۀ اسرارآمیز دیده و کشف می‌شود، خود پرتوی از انوار اسرارآمیز این سرزمین مقدس است که در دل آن حجم محدودش، کرۀ زمین با این عظمت را پرورانده و به عرصۀ وجود آورده است.

معناشناسی

دحو به معانی گستردن، آماده کردن، کشیدن، پرتاب کردن، غلطاندن و ارض به معنای زمین است و ترکیب دحوالارض به‌معنای گستردن، آماده کردن، حرکت، آفرینش زمین و جابه جا کردن آن از جای خود است. در اصطلاحِ روایات، "دحوالارض" گستردن زمین از زیر کعبه است.

دحوالارض در قرآن

در قرآن دو مرتبه ماده "د ـ ح ـ و" و "ط ـ ح ـ و" به معنای گستردن به کار رفته است: ﴿وَالْأَرْضَ بَعْدَ ذَلِكَ دَحَاهَا﴾؛ ﴿وَالْأَرْضِ وَمَا طَحَاهَا﴾ و اصطلاح دحوالارض از آیه ﴿وَالْأَرْضَ بَعْدَ ذَلِكَ دَحَاهَا﴾ گرفته شده است.

مفسران، ذیل آیات ﴿وَالْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَأَلْقَيْنَا فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنْبَتْنَا فِيهَا مِنْ كُلِّ شَيْءٍ مَوْزُونٍ﴾.، ﴿وَالْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَأَلْقَيْنَا فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنْبَتْنَا فِيهَا مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ﴾.، ﴿وَهُوَ الَّذِي مَدَّ الْأَرْضَ وَجَعَلَ فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنْهَارًا وَمِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ جَعَلَ فِيهَا زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾.، ﴿إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِلْعَالَمِينَ﴾.، ﴿وَهَذَا كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ مُصَدِّقُ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَلِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَهُمْ عَلَى صَلَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ﴾.، ﴿وَالْأَرْضَ فَرَشْنَاهَا فَنِعْمَ الْمَاهِدُونَ﴾. و... از دحو الارض سخن گفته و آنها را با دحوالارض مرتبط دانسته‌اند.

معانی دحوالارض در تفاسیر

در تفاسیر، ذیل آیات، برای دحو الارض، سه معنا یاد شده است:

گسترش زمین و آماده کردن آن برای زندگی

آیات ﴿ أَأَنتُمْ أَشَدُّ خَلْقًا أَمِ السَّمَاء بَنَاهَا رَفَعَ سَمْكَهَا فَسَوَّاهَا وَأَغْطَشَ لَيْلَهَا وَأَخْرَجَ ضُحَاهَا وَالأَرْضَ بَعْدَ ذَلِكَ دَحَاهَا أَخْرَجَ مِنْهَا مَاءَهَا وَمَرْعَاهَا وَالْجِبَالَ أَرْسَاهَا مَتَاعًا لَّكُمْ وَلِأَنْعَامِكُمْ﴾ خطاب به منکران معاد با اشاره به عظمت آفرینش آسمان و زمین و آسان بودن زنده کردن مرده‌ها در سنجش با آفرینش آسمان و زمین، از گسترش زمین پس از آسمان‌ها خبر می‌دهد: ﴿وَالْأَرْضَ بَعْدَ ذَلِكَ دَحَاهَا﴾.

آیات ﴿أَخْرَجَ مِنْهَا مَاءَهَا وَمَرْعَاهَا وَالْجِبَالَ أَرْسَاهَا مَتَاعًا لَّكُمْ وَلِأَنْعَامِكُمْ ﴾ درباره بیرون آوردن چشمه‌سارها، چراگاه حیوانات (رویاندن گیاهان) و استوار کردن زمین و کوه‌ها برای زندگی جانداران هستند و به گسترش و آماده شدن زمین برای زندگی اشاره دارند. از آیاتی نیز که از فرش گسترده بودن زمین: ﴿وَاللَّهُ جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ بِسَاطًا﴾ و هموار بودن آن: ﴿وَإِلَى الْأَرْضِ كَيْفَ سُطِحَتْ﴾ سخن می‌گویند، گسترش و آماده شدن زمین برای زندگی برداشت شده است. گفتنی است آماده شدن زمین برای زندگی، فرع بر گسترش آن است، از همین رو برخی تفاسیر، گسترش و آماده شدن را با هم ذکر کرده‌اند.

حرکت

برخی به استناد پیشرفت علوم و با مقدماتی، از آیه ﴿وَالْأَرْضِ وَمَا طَحَاهَا﴾، افزون بر گسترش زمین، حرکت وضعی و انتقالی آن را نیز به اجمال برداشت کرده‌اند، بدین گونه که از ابهام و تعبیر خاص آیه ﴿وَالْأَرْضِ وَمَا طَحَاهَا﴾ به دست می‌آید زمین نخست فشرده و پیوسته بود و سپس با نیروی مبهمی ـ که از "ما"یِ موصول فهم‌پذیر است‌ ـ از خاستگاه اصلی‌اش جدا و رانده شده است و لازمۀ جدا شدن زمین از جسم اوّلی، حرکت وضعی است و لازمۀ قرار گرفتن زمین میان دو نیروی جذب و دفع، حرکت انتقالی است و لازمۀ واقع شدن میان دو قدرت جاذبه و دافعه، گسترش تدریجی آن است.

آفرینش زمین

بعضی با استدلال به کروی بودن زمین، خلق و گسترش آن را همزمان دانسته و دحو الارض را در آیه ﴿وَالْأَرْضَ بَعْدَ ذَلِكَ دَحَاهَا﴾ به معنای آفرینش زمین خوانده‌اند؛ همچنین با توجه به صراحت تعبیر ﴿بَعْدَ ذَلِكَ﴾ در این آیه، آفرینش زمین را پس از خلق آسمان دانسته و ﴿ثُمَّ﴾ را در آیه ﴿هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾ به معنای تأخر در بیان خبر گرفته‌اند؛ نه تحقق و وجود.

شبهات دحو الارض

پیشی گرفتن آفرینش زمین بر آسمان

بر اساس برخی آیات، آفرینش زمین پیش از خلقت آسمان بوده است: ﴿هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾؛ ﴿قُلْ أَئِنَّكُمْ لَتَكْفُرُونَ بِالَّذِي خَلَقَ الأَرْضَ فِي يَوْمَيْنِ وَتَجْعَلُونَ لَهُ أَندَادًا ذَلِكَ رَبُّ الْعَالَمِينَ وَجَعَلَ فِيهَا رَوَاسِيَ مِن فَوْقِهَا وَبَارَكَ فِيهَا وَقَدَّرَ فِيهَا أَقْوَاتَهَا فِي أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ سَوَاء لِّلسَّائِلِينَ ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاء وَهِيَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ اِئْتِيَا طَوْعًا أَوْ كَرْهًا قَالَتَا أَتَيْنَا طَائِعِينَ﴾ در مقابل، پاره‌ای از آیات آفرینش آسمان را قبل از خلقت زمین می‌دانند: ﴿أَأَنتُمْ أَشَدُّ خَلْقًا أَمِ السَّمَاء بَنَاهَا رَفَعَ سَمْكَهَا فَسَوَّاهَا ﴾، ﴿وَالْأَرْضَ بَعْدَ ذَلِكَ دَحَاهَا﴾. مفسران برای حل تعارض ظاهری میان آیات، دیدگاه‌هایی بیان کرده‌اند: به باور بیشتر آنان، با اینکه آفرینش زمین پیش از آسمان بوده، گسترش آن پس از خلقت آسمان بوده است و آیه نیز بر این مطلب تصریح دارد؛ نه بر خلقت زمین، بنابراین دحوالارض به معنای گستراندن و آماده کردن زمین برای سکونت و آبادی است. این مرحله، پس از آفرینش آسمان و زمین بوده است.

بلندترین مکان زمین

برخی در پاسخ این شبهه که "اگر کعبه نخستین بخشی از زمین باشد که از زیر آب بیرون آمده، باید بلندترین نقطه زمین باشد، در حالی که چنین نیست" گفته‌اند: دحو الارض میلیون‌ها سال پیش رخ داده و در این مدت به دیده زمین‌شناسان، دگرگونی‌های بسیار پیش آمده و قله‌ها به قعر دریا و قعر دریاها به قله‌ها تبدیل شده‌اند.

دحو الارض

در آغاز آفرینش، سطح زمین را آب‌های حاصل از باران‌های سیلابی فراگرفته بود؛ چنان که چیزی از زمین نمایان نبود. سپس اندک اندک آب‌ها در زمین جای گرفتند و خشکی‌ها پدید آمدند و روز به روز بیش‌تر شدند. شاید مراد آیاتی که در قرآن درباره «دحو الارض» آمده‌اند، همین باشد. در نهج البلاغه آمده است: «وَ سَكَنَتِ الْأَرْضُ مَدْحُوَّةً فِي لُجَّةِ تَيَّارِهِ»؛ «زمین به گونه‌ای گسترده در دریایی مواج و روان، آرام گرفت». امیرمؤمنان(ع) افزون بر مباحث خلقت زمین، به مباحثی دیگر نیز درباره اجزا و بخش‌های زمین اشارت برده است؛ مثلاً می‌فرماید که: کوه‌ها زمین را استوار کرده و از اضطراب بازداشته‌اند و نیز فرموده است که کوه‌ها مانعی در پیش طوفان و سیلند و سراشیبی آنها موجب می‌شود آب به مزارع و مراتع راه یابد و نهرها پدید آید و باد پیام آور رحمت الهی و سبب تلقیح ابرها و نباتات است و می‌فرماید: «حتى انشأ لها ناشئة السحاب تحيي مواتها و ستخرج نباتها». در خطبه نخست نیز می‌خوانیم: سپس خدای متعال فضاهای شکافته و کرانه‌های کافته و هوای به آسمان و زمین راه یافته را پدید آورد و در آن آبی روان کرد.... سپس بادی نازا آفرید تا پیاپی و سخت بوزید، از برخاستنگاهی دور و ناپدید.

بدین‌سان، حکمت آفرینش ابرها و کوه‌ها و کشتی و دریا را می‌توان در خطبه‌های امام بازیافت، بحث‌های توحیدی درباره آفرینش موجودات زمین از دیگر محورهای گفتار حضرت علی(ع) است. آن حضرت پای می‌فشارد که مردم از این مخلوقات و شگفتی‌ها باید به وجود خالق و صفات او راه یابند و می‌فرماید: «انْظُرُوا إِلَى النَّمْلَةِ فِي صِغَرِ جُثَّتِهَا». و نیز می‌فرماید: «فَاطِرَ النَّمْلَةِ هُوَ فَاطِرُ النَّحْلَةِ». در اینجا امام از وحدت صنع بر توحید دلیل می‌آورد. در جایی دیگر می‌فرماید: «فَانْظُرْ إِلَى الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ وَ النَّبَاتِ وَ الشَّجَرِ وَ الْمَاءِ وَ الْحَجَرِ»؛ همچنین می‌فرماید: «وَ إِنْ شِئْتَ قُلْتَ فِي الْجَرَادَةِ...»؛ «فَالطَّيْرُ مُسَخَّرَةٌ لِأَمْرِهِ أَحْصَى عَدَدَ الرِّيشِ».

منابع

1. گودرزی، محمود، مقاله «دحوالارض»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲
2. عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی ج۲