قلمرو دین در معارف و سیره علوی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث قلمرو دین است. قلمرو دین از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: قلمرو دین در معارف و سیره علوی - پرسش مرتبط نداردتبیین روش
هرگاه سخنی از دین دربارهٔ حوزه‌ای از حیات دنیایی به دست آید، درخواهیم یافت که آن حوزه، دستکم به همان مقدار که دین در آن سخن گفته، در قلمرو دین است. با استقرای همه حوزه‌هایی که دین در آن سخن گفته، می‌توان قلمرو دین در دنیا را به دست آورد. در این روش، مقصود اصلی هر سخن، هدایتی است که در آن حوزه ارائه می‌دهد و به دلالت تنبیه می‌فهماند که این حوزه در قلمرو دین است. دلالت تنبیه، دلالت سیاق لفظ بر معنایی است که متکلم قصد کرده، ولی در لفظ ذکر نمی‌شود[۱]؛ مانند کسی که دوست غمگین خود را ملاقات می‌کند و به او می‌گوید: «امروز غمگینی». مدلول مستقیم این لفظ، اِخبار از غمگین بودن آن دوست، و مدلول سیاقی آن، آگاهی متکلم از غم دوست، و اعلام ناگواری این غم برای او است. در گفتار حضرت امیر(ع) نیز آنگاه که در صحنه اداره، حکومت، به مالک اشتر حکمی می‌کند، مدلول مستقیم آن، خطاب به مالک، و مربوط به حکومت او است؛ ولی با توجه به ادلۀ امامت، مانند حدیث ثقلین، فهمیده می‌شود که مقصود حضرت امیر(ع) از این حکم، افزون بر اجرای دستورهای اسلام در موقعیت خاص مکانی و زمانی خود، تبیین روش اداره امور جامعه به وسیله حکومت از دیدگاه اسلام است. یا آنگاه که در دعوایی قضایی قضاوتی می‌کند، فهمیده می‌شود که افزون بر قضاوت در آن مورد خاص، آداب و روش قضاوت و رأی اسلام در آن نوع از دعوا را نیز بیان می‌کند. جامعیت علوم حضرت، نهتنها در ادعای خود او، بلکه در تمام حیاتش نمایان است. در اینجا در پی استقصای تام حوزه‌های گفتار و رفتار علوی نیستیم؛ زیرا اولاً چنین مهمی مجالی بیش از این نیاز دارد. ثانیاً مقاله‌های مستقلی در همین مجموعه، در بخش تاریخ، سیاست و اقتصاد در این موضوع تهیه شده است. اینک باید به دو اشکال پاسخ گوییم:
اشکال نخست
موضوع بخشی از سخنان امام علی(ع) در نهجالبلاغه با موضوع علوم تجربی مشترک است و می‌توان مطالب فراوانی را دربارهٔ جانورشناسی، انسان‌شناسی، ستاره‌شناسی و... یافت؛ اما اگر به این سخنان رجوع کنیم، مقصود اصلی آنها را چیزی غیر از شناساندن اصل این امور خواهیم یافت؛ به طور مثال، وقتی از شگفتیهای آفرینش خفاش[۲]سخن می‌گوید، نمی‌خواهد این پرنده را بشناساند؛ بلکه مقصود اصلی، آن یادآوری قدرت خداوند است؛ پس زبان اینگونه سخنان، غیر شناختاری است؛ در حالی که زبان علوم مربوط به آنها شناختاری است. این اشکال موجب می‌شود که همۀ علوم تجربی از دایرهٔ حوزه‌های گفتار حضرت خارج شود؛ حال آنکه سخنانی از آن امام در این باره روایت شده است.
پاسخ: آنچه درباره غرض سخنان مذکور گفته شد، در بیشتر سخنان امام درست است؛ اما این نکته باعث نمی‌شود آنها را از واقعنمایی ساقط کند؛ زیرا: اولاً منشأ این نظریه، ظاهر گفتار است، نه اینکه بر تحلیل‌های برون دینی مبتنی باشد. اگر این دیدگاه، مانند نظریات غیر شناختاری فلسفهٔ زبانی، با یک تحلیل برون‌دینی اثبات شده بود، دامنۀ آن، همه گفتار حضرت را دربر می‌گرفت؛ اما از آنجا که منشأ آن ظهور خود لفظ است، فقط درباره گفتاری صدق می‌کند که این ظهور از آن نمایان می‌شود؛ لذا این نظریه شمول تام ندارد.
ثانیاً غرضی که از آن سخنان ذکر شد، جز با شناختاری و واقعنمایی آن تحصیل نمی‌شود؛ پس لازمۀ غرض مذکور، برخلاف اشکال، واقعنما بودن گفتار است[۳]؛ برای نمونه، مطالعه‌ای اجمالی در نامه‌های گردآوری شده در نهج البلاغه[۴] به دست می‌دهد که حکومت، رابطه بین حاکم و مردم، حقوق متقابل آنان و اخلاق حکومت داری، در قلمرو دین داخل است.[۵]
اشکال دوم
در گفتار و رفتاری که از حضرت امیر(ع) درباره حکومت به ما رسیده، دو احتمال وجود دارد: احتمال نخست آنکه از شأن حکومت امام صادر شده باشد که در این صورت، آن گفتار و رفتار نه جزو دین خواهد بود و نه پیروی از الگوی آن بر ما لازم است؛ همان گونه که وی در مسائل حکومتی از معلومات عادی خود و نه از علم الهی مطالبی را فرموده است و ما نیز باید با دانش خود در این باره عمل کنیم. احتمال دوم اینکه گفتار و رفتار پیش گفته از شأن دینی حضرت صادر شده باشد که در این صورت جزو دین خواهد بود. حال که در این گونه گفتار و رفتار دو احتمال وجود دارد، دین بودن آنها ثابت نمی‌شود و پیروی از الگوی آن نیز لازم نخواهد بود.
پاسخ: در احتمال نخست که گفتار و رفتار امام را از شأن حکومتی او می‌دانیم، با توجه به نکات ذیل می‌توان دینی بودن آن را ثابت کرد:
- طبق اندیشه شیعه، حضرت علی(ع) خلیفهٔ رسول خدا(ص) است، و این، شأن دینی او به شمار می‌آید. این نکته در علم کلام به اثبات رسیده و ما آن را در اینجا در جایگاه اصل موضوعه میپذیریم. امام شئون گوناگونی چون شأن تبیین دین، خلافت، قضاوت، پدر، همسر و کشاورز داشته است. سه شأن نخست، شأن دینی به شمار می‌رود. دینیبودن شأن خلافت، به گفتار و رفتار حضرت درباره حکومت، رنگی دینی می‌دهد؛ رنگی که گفتار صادر از شأن کشاورز، از آن بهره‌ای ندارد؛ زیرا وی هرگز از سوی خداوند برای کشاورزی منصوب نشده است[۶].
- گرچه این شئون از نظر مفهوم با یکدیگر متباینند، از نظر مصداقی می‌توانند تداخل داشته باشند؛ به طور مثال، امام، دین را همراه با قضاوت تبیین می‌کند. در این صورت، گفتار و رفتار قضایی او از یک جهت قضایی و از جهت دیگر دینی است. جهاتی که در هر قضاوت به جزئیات آن مربوط می‌شود، خارج از دین، و صادر از شأن قضاوت است، و هر آنچه به قوانین و آداب قضاوت مربوط می‌شود، داخل در دین و به شأن تبیین دینِ حضرت مربوط است. دربارۀ مسائل حکومتی نیز همین مطلب صادق است. این نکته از چشم برخی پنهان مانده و تفاوت مفهومیِ حکومت و رسالت را دال بر این مطلب گرفته‌اند که حکومت، از برنامه رسالت خارج است[۷]؛ در حالی که دخول و خروج یک مسئله در برنامۀ رسالت، به محتوای رسالت مربوط است، نه مفهوم رسالت[۸].
- اگر دینی بودن شأن حکومت را برای دخول گفتار و رفتار امام در دین کافی ندانیم، و تردید ما در دینی بودن یا نبودن آن گفتار یا رفتار باقی بماند، مجال به اصولی لفظی می‌رسد که دینی بودن یا نبودن کلام را ثابت می‌کند در اینجا دو اصل لفظی وجود دارد که گفته شده است با تمسک به آنها، گفتار یا رفتار مشکوک، داخل در دین قرار میگیرد.
این اصول لفظی عبارتند از: اصل عموم یا اطلاق: خداوند متعال در آیاتی از قرآن، پیامبر را اسوه قرار داده و پیروی از او را لازم دانسته است؛ مانند آیات: ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ﴾[۹] ﴿وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا﴾[۱۰]. در این آیات، اسوه بودن و وجوب پیروی از پیامبر به مورد خاصی مقید نیست و باید به اطلاق یا عموم این ادله تمسک کرده، گفتار او را در همۀ امور اسوه و مطاع بدانیم.[۱۱] اگر تردید ما در گفتار و رفتار امامان باشد، باید افزون بر این آیات، اطلاق یا عموم ادلۀ تأسی به امامان نیز به آن ضمیمه شود، مانند: «إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي»[۱۲]؛ اما تمسک به آیات پیش گفته، با یک مشکل مواجه است و آن اینکه باید در رتبه پیشین اثبات کرد که آن سخن از شأن رسول بودن حضرت صادر است و تمسک به عام برای اثبات دخول آن در عموم، باطل است[۱۳].
اصل اطلاق مقامی: چون پیامبر برای بیان دین فرستاده شده و بیشتر روایات موجود را با همین هدف بیان کرده است، هرگاه سخنی از او شنیدیم که صلاحیت بیان دین را داشت، به دلیل همین دو نکته، در بیان دین ظهور مییابد؛ مگر اینکه قرینه‌ای برخلاف آن اقامه شود؛ یعنی عرفِ مخاطبِ پیامبر، آن سخن را بر بیان دین حمل می‌کند. به عبارت دیگر، از دیدگاه عرفِ اهل شرع و متدینان، هر سخنی که امکان بیان دین بودن را داشته باشد، بر دین حمل می‌شود. این برداشت عرفیِ مخاطبانِ دین، و (به اصطلاح اصولی) ارتکاز متشرعه[۱۴]، پیامبر و امام را بر آن می‌دارد که هر جا گفتار یا رفتاری را خارج از دین، و از جایگاه شخصی خود ابراز می‌کند، برای اینکه مردم آن را به اشتباه، دین نپندارند، به خروج آن از دین تصریح کند؛ پس هر جا چنین تصریحی را نیافتیم، خواهیم دانست که آن گفتار یا رفتار داخل دین است. اجرای این اصل که در اصطلاح اصول فقه، «اطلاق مقامی»[۱۵] خوانده می‌شود، در اینجا تام و صحیح است[۱۶].
همه اینها با قطع نظر از مسئله‌ای دیگر است؛ یعنی افزون بر اینکه می‌توان دینی بودن گفتار یا رفتار را با توجه به نکات یاد شده، اثبات کرد، مسئله دیگری نیز وجود دارد که به رغم عدم اثبات دینی بودن گفتار یا رفتار امام برای ما، پیروی از آن را بر ما لازم می‌کند. آن نکته، عصمت پیامبر و امام از خطا و نسیان است. عصمت پیامبر در مقام ابلاغ دین، بین همه فرقههای اسلام اتفاقی است. عصمت حضرت از گناهان نیز با اختلاف اندکی در آغازِ زمان عصمت یا موارد گناهان مورد اتفاق است. شیعه افزون بر این، با ادله نقلی و عقلی، عصمت در مقام خطا و نسیان را نیز برای پیامبر و امامان ثابت می‌داند[۱۷]. مقصود ما از این عصمت، صدق گوینده نیست؛ بلکه صدق گفتار است و مقصود از صدق نیز مطابقت با واقع و مصالح واقعی است. این نوع عصمت که به علم الهی آنان ارتباط دارد، باعث می‌شود همه گفتار و رفتار آنان را -چه آنها را جزو دین بدانیم یا ندانیم یا از این جهت مشکوک باشند- مطابق واقع و مصالح بدانیم و عقل، به طور مستقل حکم می‌کند از چیزی که به یقین صادقاست باید پیروی کرد؛ چه به اسم دین باشد چه نباشد.[۱۸]
منابع
پانویس
- ↑ ر.ک: مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، ج۱، ص۱۲۳.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۱۵۵.
- ↑ برای مطالعۀ بیشتر، ر.ک: علیاکبریان، حسنعلی، مقالۀ «حقیقت دنیا»؛ همو، درآمدی بر قلمرو دین.
- ↑ برای نمونه ر.ک: نهج البلاغه نامه‌های حضرت به: مالک اشتر نخعی نامه ۵۳، ص۵۶۳؛ عثمان بن حنیف انصاری، نامه ۴۵، ص۵۵۲؛ قثم بن عباس، نامه ۳۳، ص۵۳۸ و نامه ۶۷، ص۶۰۶؛ محمد بن ابیبکر، نامۀ ۲۷، ص۵۰۸؛ منذر بن جارود عبدی، نامۀ ۷۱، ص۶۱۲؛ سهل بن حنیف انصاری، نامه ۷۰، ص۶۱۲؛ عبدالله بن عباس، نامهٔ ۷۶، ص۶۱۶ و نامۀ ۱۸، ص۴۹۸؛ و زیاد، نامۀ ۲۱، ص۵۰۰.
- ↑ علی اکبریان، حسنعلی، مقاله «دین و دنیا»، دانشنامه امام علی ج۱ ص ۴۳۱.
- ↑ این نکته در شأن حکومت و قضاوت امام وجود دارد و گفتار و رفتاری که صادر از شئون دیگر او است، فقط به دلیل دو نکته دوم و سوم می‌تواند جزو دین باشد؛ بنابراین، ظهور روایات شأن قضاوت و حکومتدردین، از دیگر شئون قوی‌تر است.
- ↑ ر.ک: عبدالرزاق، علی، الاسلام و اصول الحکم، ص۱۵۰، بند ۱۲ و ص۱۴۵، بند۲.
- ↑ ر.ک: علی اکبریان، حسنعلی، درآمدی بر قلمرو دین، ص۱۰۷.
- ↑ «بی‌گمان فرستاده خداوند برای شما نمونه‌ای نیکوست، برای آن کس (از شما) که به خداوند و به روز بازپسین امید دارد و خداوند را بسیار یاد می‌کند» سوره احزاب، آیه ۲۱.
- ↑ «و آنچه پیامبر به شما می‌دهد بگیرید و از آنچه شما را از آن باز می‌دارد دست بکشید» سوره حشر، آیه ۷.
- ↑ ر.ک: شهید ثانی، تمهیدالقواعد، ص۲۳۶.
- ↑ احمد بن حنبل، المسند، ج۲، ص۲۷۲ و ۲۱۹ و ۱۹۶ و ۱۳۶؛ ج۳، ص۵۹ و ۲۶ و ۱۷ و ۱۴، ج۴، ص۳۷۱ و ۳۶۶، ج۵، ص۱۸۹ و ۱۸۲.
- ↑ ر.ک: علیاکبریان، حسنعلی، درآمدی بر قلمرو دین، ص۱۳۳.
- ↑ ارتکاز متشرعه چیزی است که در نهان اندیشه و اذهان متدینان -از آن جهت که متدین هستند- وجود دارد.
- ↑ اطلاق مقامی، در مقابل اطلاق لفظی، در جایی است که تقیید باید به صورت جملۀ مستقل باشد و به گونه‌ای است که مردم از آن قید غافلند.
- ↑ ر.ک: علی اکبریان، حسنعلی درآمدی بر قلمرو دین، ص۱۳۱. این اطلاق مقامی در اموری که ارتکاز متشرعه مذکور شدیدتر باشد، روشن‌تر است. ارتکاز مذکور در برخی امور، خیلی جدی و شدید است؛ مانند آنچه جنبه عبادی دارد، یا آنچه با آخرت ارتباط روشنتری دارد یا آنچه جنبه قانون و حکم در آن نمایان‌تر است.
- ↑ برخی در این مورد فقط به ادله نقلی تمسک می‌کنند، (ر.ک: مصباح، محمدتقی، راهنما‌شناسی، ص۱۳۸) برای مطالعه ادله عقلی و نقلی عصمت از خطا و نسیان، ر.ک: علی اکبریان، حسنعلی، درآمدی بر قلمرو دین، ص۱۷۴-۱۴۷؛ حر عاملی، التنبیه بالمعلوم فی البرهان.
- ↑ علی اکبریان، حسنعلی، مقاله «دین و دنیا»، دانشنامه امام علی ج۱ ص ۴۳۲.