استدراج

استدراج از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: استدراج در قرآن - استدراج در علوم قرآنی - استدراج در فقه سیاسی - استدراج در کلام اسلامی - استدراج در معارف دعا و زیارات - استدراج در معارف و سیره علوی - استدراج در معارف و سیره سجادی - پرسش مرتبط ندارد

استدراج یا "اِمْلاء" و یا "اِمْهال"، به معنای آرام آرام نزدیک ساختن و به یکباره سرنگون ساختن، عبارت است از نزدیک ساختن تدریجیِ گنهکاران غافل به عذاب الهی، در پوشش برخورداری از نعمت‌های پی‌درپی دنیوی. این واژه به عنوان سنتی الهی در آیات و روایات مورد تاکید قرار گرفته و اهل بیت (ع)، مؤمنان را آن برحذر داشته‌اند.

تکذیب آیات الهی؛ استهزای رسولان و غفلت از پیام‌های الهی از عوامل گرفتاری به استدراج بوده و از علائم آن برخورداری از نعمت بعد از گناه و عدم شکر آن است. یکی از مهمترین آثار توجه به سنت استدراج، جلوگیری از غرور بی‌جا نسبت به نعمت‌های الهی است.

مقدمه

استدراج از جمله موضوعاتی است که در علوم مختلف مورد بحث قرار گرفته است؛ در قرآن و روایات در موارد متعددی به کار رفته و در منابع کلامی ذیل افعال الهی، عدل، عقاب و ثواب و خوارق عادات مورد بحث واقع شده و در متون اخلاقی نیز به تناسب بحث از استغفار و پاداش اعمال، از آن بحث به میان آمده است.

معناشناسی

معنای لغوی

استدراج مصدر باب استفعال از ریشه دَرَجَ در لغت به معنای آرام آرام نزدیک ساختن، پله پله بالا بردن و به یکباره سرنگون ساختن، فریفتن و اندک اندک گرفتن و پیچیدن به کار رفته است.

معنای اصطلاحی

در فرهنگ اصطلاحات علم کلام، استدراج یعنی نزدیک ساختن گام به گام و تدریجیِ گنهکاران غافل و لجوج به عذاب الهی، در پوشش برخورداری از نعمت‌های پی‌درپی دنیوی است. چنان که علامه طباطبایی می‌‌فرماید: "استدراج، دادن نعمت دنبال نعمت برای مشرکان است، تا درجه درجه پایین بیایند و به ورطه هلاکت نزدیک شوند. استدراج یکی از سنن اجتماعی الهی است که تغییری در آن صورت نمی‌گیرد.

گاهی استدراج را به امر خارق‌العاده‌ای معنا کرده‌اند که از سوی کافران، فاسقان و اهل هوا، مطابق با ادعای آنان تحقق می‌‌یابد، البته می‌‌توان این معنا را از مصادیق مفهوم استدراج دانست؛ به این صورت که خارق عادت نوعی نعمت از سوی خدا به آنان است، تا معلوم شود آنان توبه کرده و برمی‌گردند، یا هم چنان به راه خود ادامه می‌‌دهند. کارهای خارق‌العاده راهبان و مرتاضان را نیز می‌‌توان از مصادیق استدراج دانست که خداوند در قبال تحمل ریاضت‌ها و سختی‌ها به آنان عطا می‌‌کند

استدراج، دو حالت ظاهری و باطنی دارد که دو روی یک سکه‌اند؛ حالت ظاهری آن تنعّم، آسایش و احساس عزت و اقتدار است، اما حالت باطنی و واقعی آن فرو رفتن آرام در باتلاق هلاکت و ابتلای تدریجی به عذاب الهی را نمایش می‌دهد.

استدراج در قرآن

واژه استدارج دو بار در قرآن کریم به کار رفته است

این اصطلاح در قرآن با نام‌های دیگری همچون مکر: ﴿وَمَكَرُوا وَمَكَرَ اللَّهُ﴾، کید: ﴿إِنَّ كَيْدِي مَتِينٌ﴾، خدعه: ﴿يُخَادِعُونَ اللَّهَ وَهُوَ خَادِعُهُمْ﴾، املاء (مهلت دادن): ﴿إِنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدَادُوا إِثْمًا﴾ و اهلاک: ﴿حَتَّى إِذَا فَرِحُوا بِمَا أُوتُوا أَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً﴾ به کار رفته است. وجه مشترک این اسامی با استدراج در این است که اولاً، همانند استدراج امر مخفی است، ثانیاً، ظاهرشان احسان و باطنشان خذلان است.

از مجموع آیات استدراج استفاده می‌شود خداوند، گنهکاران و طغیان‌گران جسور را طبق یک سنت ثابت، بلافاصله گرفتار هلاک و مجازات نمی‌کند، بلکه ابتدا درهای نعمت را به روی ایشان می‌گشاید و هرچه در مسیر طغیان، بیشتر گام برمی دارند، نعمت‌ها هم فزونی می‌یابد، که در این صورت از دو حال خارج نیست:

1. خطاکاران متنبه می‌شوند، که در این حالت، هدایت الهی رخ می‌نماید.
2. بر غرور و معاصی ایشان افزوده می‌شود که مضمون استدراج و حرکت تدریجی به سوی هلاک و مجازات دردناک‌تری است، زیرا هنگامی که غرق در انواع نعمت‌ها می‌شوند، خداوند همه آنها را از ایشان می‌گیرد و طومار زندگی‌شان را درهم می‌پیچد.

در تاریخ بشر نمونه‌های فراوانی برای این سنت الهی مضبوط است و اختصاص به جامعه، گروه، نسل و عصر خاصی ندارد، بلکه همه جوامع و اعصار و اعقاب را در بر می‌گیرد که چندین نمونه بارز آن در گزارش‌های صریح قصص قرآن انعکاس یافته است از جمله: داستان‌های قوم عاد و ثمود، قوم سبأ، قوم فرعون، بلعم باعورا، قارون و....

استدراج در روایات

1. امام صادق (ع) درباره آیه استدراج می‌فرماید: «زمانی که خداوند خیر بنده‌ای را بخواهد به هنگامی که گناهی انجام می‌دهد او را به نقمتی مبتلا می‌سازد تا به یاد استغفار بیفتد و هنگامی که شر بنده‌ای را بخواهد موقعی که گناهی می‌کند نعمتی به او می‌بخشد تا استغفار را فراموش کند و به آن ادامه دهد، و این همان است که خداوند فرمود: ﴿سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُونَ﴾»
2. همچنین درباره آیه ﴿وَالَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُونَ﴾ فرمودند: "منظور از آن، بنده گناهکاری است که پس از ارتکاب گناه، خداوند او را مشمول نعمت مجدد می‌کند اما آن نعمت وی را سرگرم کرده و در نتیجه از استغفار گناهان غافل می‌سازد".
3. در تحف العقول از امام حسین (ع) چنین گزارش شده است: "استدراج از خداوند سبحان آن است که نعمت بنده را فراوان کند و توفیق شکر را از او سلب نماید".
4. و امام سجاد (ع) در دعای روز عرفه از خدای متعال می‌خواهد که او را دچار استدراج نکند: «وَ لَا تَسْتَدْرِجْنِي‏ بِإِمْلَائِكَ‏ لِي‏...»؛ «خداوندا مرا با مهلت دادنت کم‌کم سزاوار مجازات مفرما، کیفر تدریجی کسی که مرا از خیراتی که نزدش است بازداشته و در رسیدن نعمتش به من شریک تو نبوده است»

اقسام استدراج

استدراج به دو قسم فردی و اجتماعی تقسیم شده است:

1. استدراج فردی: فردی که مشمول سنت استدراج می‌شود کسی است که در گناه غرق شده و طغیان و نافرمانی را به مرحله نهایی رسانده است؛ به گونه‌ای که هیچ بیدارباشی در مورد او مؤثر واقع نمی‌شود؛ گناهکاری که قابل اصلاح نیست، طبق سنت آفرینش و اصل اختیار به حال خود واگذار می‌شود تا به آخرین مرحله سقوط برسد و مستحق حداکثر مجازات شود و این امر، همان مجازات استدراجی است.
2. استدراج اجتماعی: براساس آیات قرآن همان‌طور که کافران و گناهکاران گرفتار سنت استدراج می‌شوند، جامعه نیز ممکن است گرفتار این نوع از عذاب شود. از جمله شواهدی که برای استدراج اجتماعی ذکر شده است، آیه ۴۸ سوره حج است: ﴿وَكَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ أَمْلَيْتُ لَهَا وَهِيَ ظَالِمَةٌ ثُمَّ أَخَذْتُهَا وَإِلَيَّ الْمَصِيرُ﴾

عوامل استدراج

عذاب استدراج به دنبال برخی از گناهان دامنگیر شخص یا جامعه می‌‌شود؛ از جمله آنها عبارت‌ند از:

1. تکذیب آیات الهی: چنان که خداوند فرمود: "آنان که آیات ما را تکذیب کردند به زودی آنها را به عذاب و هلاکت می‌‌افکنیم از جایی که نمی‌دانند": ﴿وَالَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُونَ﴾؛
2. استهزای رسولان: به طوری که در قرآن آمده است: "پیامبران پیش از تو را استهزا می‌‌کردند، پس کسانی را که کافر بودند مهلت دادم و آنگاه مؤاخذه کردم و دیدی عذاب من چه سخت بود": ﴿وَلَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِكَ فَأَمْلَيْتُ لِلَّذِينَ كَفَرُوا ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَكَيْفَ كَانَ عِقَابِ﴾؛
3. فراموشی و غفلت از پیام‌های الهی: چنان که قرآن می‌‌فرماید: :پس وقتی عذاب ما را به کلی از یاد بردند درهای همه لذایذ مادی را به رویشان گشودیم و زمانی که به آن سرگرم و شادمان شدند ناگهان آنها را گرفتار ساختیم و خوار و مأیوس شدند": ﴿فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِّرُوا بِهِ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ أَبْوَابَ كُلِّ شَيْءٍ حَتَّى إِذَا فَرِحُوا بِمَا أُوتُوا أَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً فَإِذَا هُمْ مُبْلِسُونَ﴾

علائم استدراج

برای استدراج، نشانه‌هایی بیان شده است؛ مانند:

1. شخص یا جامعۀ گناهکار پس از هر گناهی نعمتی دریافت کند: امام علی (ع) فرمود: "هرگاه دیدی با وجود معصیت، غرق در نعمت هستی بدان گرفتار استدراج شده‌ای".
2. برآورده شدن خواسته‌های گناهکار: چنان که خداوند به حضرت عیسی (ع) خطاب فرمود: "درخواست ستم‌پیشگان را اجابت می‌‌کنم و این، مایه دوری آنان از رحمت من و سبب استدراج آنهاست".
3. شکر نکردن در برابر نعمت‌های الهی نیز از نشانه‌های دیگر استدراج است" چنان که امام حسین (ع) فرمود: استدراج خدای سبحان این گونه است که به بنده‌اش نعمت دهد، ولی توفیق شکر را از او باز ستاند.
4. برخی نیز تخیل پذیرفته شدن عبادات مردود را از نشانه‌های استدراج دانسته‌اند .

آثار استدراج

یکی از مهم‌ترین آثار و نتایج سنت استدراج در جامعه، این است که از غرور بی‌جا جلوگیری می‌کند، زیرا داشتن ثروت زیاد و قدرت فراوان و... تنها نشانه آن نیست که خداوند ما را دوست دارد، بلکه ممکن است استدراج و مقدمه مجازات باشد. از پیامبر اسلام (ص) نقل شده است که: "خداوند به داوود وحی کرد که ای داوود، در هر حال از من بترس و از هر حالی بیشتر، آن زمانی بترس که نعمت‌هایم از هر دری به سویت سرازیر می‌شود. مبادا کاری کنی که به زمینت زنم و دیگر به نظر رحمت به تو نظر نکنم". همچنین در آیات ﴿أَيَحْسَبُونَ أَنَّمَا نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مَالٍ وَبَنِينَ﴾، ﴿نُسَارِعُ لَهُمْ فِي الْخَيْرَاتِ بَلْ لَا يَشْعُرُونَ﴾ خداوند کسانی را که اشتباهی داشته‌اند متنبه نموده و می‌فرماید: "اگر ما در مال و اولاد به ایشان توسعه دادیم، خیال نکنند که خواسته‌ایم خیرات ایشان را زودتر به ایشان برسانیم؛ چون اگر چنین بود، توانگران و مترفین ایشان را به عذاب خود دچار نمی‌کردیم، بلکه این عمل ما برای بیشتر عذاب کردن است.

یکی دیگر از آثار و نتایج سنت استدراج، تبیین چگونگی ثروت زیاد و رفاه و... در دست کافران و انسان‌های گنه‌کار و عصیان‌گر است. بنابراین خداوند خواهان گمراهی و عذاب بندگان خود نیست، بلکه این بندگان هستند که به محض دستیابی به ثروت و قدرت، اوامر الهی را به فراموشی سپرده و گرفتار سنت استدراج می‌شوند.

جستارهای وابسته

• ایمنی از مکر خدا
• فراموشی استغفار
• فعل خارق العاده الهی
• آیات استدراج

منابع

1. محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام
2. نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم
3. شیرزاد، امیر، مقاله «استدراج»، دانشنامه صحیفه سجادیه
4. سرمدی، محمود، مقاله «آیه استدراج»، دانشنامه معاصر قرآن کریم
5. لطیفی و شجاعی، مقاله «استدراج»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱
6. معموری، علی، بررسی سنت استدراج در قرآن و میراث تفسیری، مطالعات قرآن و حدیث، ش۱، ۱۳۸۶ش.
7. پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، فرهنگ شیعه