اثبات ضرورت نبوت در کلام اسلامی

ضرورت نبوت به معنای ضروری بودنِ وجودِ پیامبر از طرف خدا برای تعالیم همۀ شؤون حیات بشر اعم از زندگی دنیوی و اخروی است و این ضرورت با دلایل عقلی مانند برهان لطف، برهان حکمت و هدایت قابل اثبات است.

ضرورت نبوت

ضرورت نبوت به معنای ضروری بودنِ وجودِ پیام‌آور از طرف خدا و واسطۀ بین انسان و خداست و این ضرورت نیازمند دلیل است. ضرورت نبوت و بعثت پیامبران با دلایل عقلی و نقلی مورد تاکید قرار گرفته است.

دلایل عقلی ضرورت نبوت

برخی از دلایل عقلی ضرورت نبوت عبارت‌اند از:

برهان لطف: لطف در اصطلاح متکلمان عبارت است از فعلی که مکلف به سبب آن با اختیار خویش طاعت را انجام می‌‌دهد و معصیت را ترک می‎کند و اگر آن فعل انسان را به طاعت نزدیک کند، لطف مقرب و اگر فراهم آورنده و تحصیل کنندۀ تکلیف باشد، لطف محصل است. انبیا با بیان زشتی و زیبایی افعال و احوال قیامت، بندگان را با حفظ اختیار به اطاعت خدا نزدیک و از معصیت او دور می‌‌سازند، لذا بعثت انبیا لطفی است که عقلاً بر خداوند واجب است و لطف، صفت خداوند است که با ایجاد انگیزه در مکلف باعث انجام یافتن تکلیف می‌شود. شرایط وجوب لطف عبارت است از: اولاً، قدرت بر انجام دادن تکلیف، وابسته به آن لطف نباشد، چون قدرت از شرایط تکلیف است و ثانیاً، به اجبار مکلف منتهی نشود؛ چون اختیار نیز از شرایط تکلیف است، پس بعثت پیامبران برای بیان احکامی که تأکید بر احکام عقلی است، لطف محسوب می‌شود ولی برای بیان احکامی که عقل به‌ صورت مستقل توان درک آنها را ندارد، مصداق لطف به شمار نمی‎آید و بعثت پیامبران از باب حکمت الهی، ضرورت پیدا می‎کند^[۱].
برهان حکمت: هدف از آفرینش انسان رسیدن به کمال از راه انجام دادن افعال اختیاری است، لذا مسیر زندگی بشر، دو سویه قرار داده شده تا زمینۀ انتخاب و گزینش برای وی فراهم شود و طبعاً یک راه آن هم به سوی شقاوت و عذاب خواهد بود که بالتّبع و نه بالاصاله مورد ارادۀ الهی واقع می‌‎شود و برای رسیدن به کمال نیز شناخت‎های عقلی و حسی برای تشخیص راه کمال کافی نیست، پس راهی دیگر برای رسیدن به تکامل لازم است و آن وحی و بعثت پیامبران است^[۲].
برهان هدایت: براساس برهان هدایت علاوه بر نظم و هماهنگی موجود در جهان خلقت در هر موجودی، نوعی جاذبه وجود دارد که زندگی آن را به مقصد معلوم هدایت می‎کند و این هدایت از وجود غرض و هدف در خلقت هر موجودی خبر می‎دهد و هدایت هر چیزی مناسب با تجهیزات و استعدادهای وجود اوست و چون انسان موجودی است که همچون صدف، گوهری گرانقدر را در خود جای داده است، پس هدایتی می‎طلبد که با اختیار او تناسب داشته و او را به سعادت ابدی برساند؛ زیرا به دلیل خطا‎‎پذیری عقل انسان برای تشخیص اعتقادات درست از نادرست به کسی برتر از خود نیازمند است. بنابراین خداوند موضوع فرستادن انبیا که مهم‎ترین نقش را در تکامل انسان در جنبه‎های مادی و معنوی دارند، نادیده نگرفته است^[۳].^[۴]
زندگی اجتماعی: انسان‌ها به گونه ای خلق شده‎اند که به زندگی اجتماعی نیازمندند، ولی از اجرای قوانین به دلیل غریزۀ خودخواهی و جلب منافع از حفظ جامعه ناتوانند؛ زیرا تنها خداوند متعال به تمام حقیقت انسان و اسرار و رمزهای آفرینش او آگاه است^[۵]، بنابراین باید انسانی باشد که به مرتبه ای از کمال رسیده باشد تا مورد وحی الهی واقع شود و به معجزات، توانا و به جهت پیوستگی با خدا، دانای اسرار باشد و راه سعادت در دنیا و آخرت را به بشر نشان ‎دهد^[۶].

دیدگاه ابن قبه رازی درباره ضرورت نبوت

ابن قبه رازی بعثت انبیای الهی را واجب و وجوب آن را بر اساس عقل می‌دانسته است. در این باره گزارش صریحی از ابن قبه رازی در دست نیست؛ ولی او نبوت را به حکمت الهی بازگردانده است؛ به این بیان که خداوند حکیم است و هدف از خلقت سعادت انسان‌هاست، از سوی دیگر انسان به اتکای عقل نمی‌تواند به هدایت دست یابد و در هر دوره‌ای نیازمند به انسان کامل است^[۷]؛ از این‌رو ارسال رُسل بر خداوند واجب است^[۸].

تقریر مرحوم فاضل مقداد و علامه حلّی

ادّله متکلّمین و فلاسفه اسلامی در اثبات ضرورت نبوّت عامّه و نیز وجود امام زنده در همه زمان‌ها، به یک مبنای مشترک باز می‌گردد که طیّ برهان‌های عقلی دیگر این کتاب، با تفصیل بیشتری مورد اشاره قرارگرفته. در اینجا، تنها به بیان دو متکلّم شهیر شیعه، جناب فاضل مقداد و علامه حلّی اشاره می‌گردد.

تقریر مرحوم فاضل مقداد

فاضل مقداد در اثبات حسن عقلی بعثت انبیاء الهی (ع)، سه دلیل را برمی‌شمرد. این دلایل، به هدایت عقول انسانی به عالم ملکوت و صفات آن اشاره می‌نماید: "الأولی: متعاضدة العقل فی أحکامه، کتوحید الله تعالی و قدرته و علمه، فإن تعاضد الأدلة یفید النفس طمأنینة. الثانیة: أن مالایستقل العقل بمعرفة حسنه و قبحه یعرف من النبی. الثالثة: تعریفنا کیفیات الشرع التی لاتهتدی العقول إلیها، و کذا کیفیات شکر المنعم الذی یقضی العقل بوجوبه لابکیفیته"^[۹].^[۱۰]

تقریر علامه حلّی

محقق طوسی، در اثبات ضرورت نبوت عامه می‌نویسد: "البعثة حسنة لاشتمالها علی فوائد، کمعاضدة العقل فیما یدل علیه و استفاده الحکم فیمالایدل... والإخبار بالعقاب و الثواب، فیحصل اللطف للمکلف"^[۱۱].

علامه حلّی در شرح بیان محقق طوسی، بیان مبسوطی در توضیح هریک از فقرات ایشان دارد، که عیناً در اثبات ضرورت امامت عامه نیز به کار می‌رود؛ از آن جمله می‌فرماید: "منها (من ادله حس البعثه): أن یعتضاد العقل بالنقل فیما یدل العقل علیه من الأحکام، کوحدة الصانع و غیرها، و أن یستفاد الحکم من البعثة فیما لا یدل العقل علیه، کالشرائع و غیرها من مسائل الأصول. منها: أن أشخاص البشر متفاوتة فی إدراک الکمالات و تحصیل المعارف و اقتناء الفضائل، فبعضهم مستغن عن معاون لقوة نفسه و کمال إدراکه و شدة استعداده للاتصال بالأمور العالیة و بعضهم عاجز عن ذلک بالکلیة و بعضهم متوسط الحال و تتفاوت مراتب الکمال فی هذه المرتبة بحسب قربها من أحد الطرفین و بعدها عن الآخر، و فائدة النبی تکمیل الناقص من أشخاص النوع بحسب استعداداتهم المختلفة فی الزیادة و النقصان. منها: أن الأنبیاء (ع) یعرفون الثواب و العقاب علی الطاعة و ترکها، فیحصل للمکلف اللطف ببعثتهم، فتجب بعثتهم لهذه الفوائد"^[۱۲].^[۱۳]