بحث:رهبری در معارف دعا و زیارات

رهبران الهی جامعه

انبیا (ع) و سایر رهبران الهی، قائد مردم هستند، نه سائق آنها؛ زیرا خودشان از جلو می‌روند و به مردم می‌گویند: شما نیز پشت سر ما بیایید، نه این که خودشان بایستند و بگویند راه این است شما بروید و مواظب باشید منحرف نشوید، ما بعداً می‌آییم.

خدای سبحان به پیامبر اکرم (ص) فرمود: ﴿قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ﴾. ﴿تَعَالَوْا﴾ جمع تعال است، تعال بدین معناست که انسان را به مکان مرتفع دعوت کنند، سپس بر هر دعوتی به هر مکانی - مرتفع باشد یا هم سطح - اطلاق شده است. هر چند راغب از برخی اهل لغت نقل کرده است که گفته‌اند: اصل «تعال» از علو است و فقط در جایی استعمال می‌شود که دعوت به مکان برتر و بالاتر باشد و به عبارت دیگر: وقتی به کار می‌رود که دعوت کننده در مکان یا مکانت برتر و بالاتری از دعوت شونده قرار داشته باشد.

لکن امروزه عرب‌ها آن را برای دعوت هم سطح نیز به کار می‌برند. در هر صورت استعمال واژه «دعوت» در جایی صحیح است که دعوت کننده حرکتی مادی یا معنوی کرده باشد و دیگران را به سوی خودش فرا بخواند اما کسی که حرکت نکرده و فقط فرمان می‌دهد که به سمت جلو یا بالا بروید، نمی‌گویند دعوت کرده است.

با این تحلیل، در تبیین معنای آیه سوره انعام می‌توان گفت: بعد از آنکه رسول خدا (ص) مسیر تکاملی را طی کرد و از مردم جلو افتاد، خدای سبحان به او فرمود: به مردم بگو به سوی من بیایید تا آنچه را که رهزن تکامل شماست و پروردگار شما آنها را تحریم کرده برای شما تلاوت کنم.... پیام ضمنی آیه این است که پیغمبر الهی قبل از آنکه مردم را به احکام خاص دعوت کند خودش به آنها عمل می‌کند و از دیگران جلو می‌افتد، نه این که بگوید: شما این گونه عمل کنید و بروید من بعداً عمل می‌کنم و به شما ملحق می‌شوم.

مقام ولایت

«وَ قَادَةَ الْأُمَمِ‌» (و درود بر شما) ای پیشوایان اهل دین، و ای سرداران سپاه اسلام. قادة - جمع قائد است، و قائد، به معنی - رئیس، پیشوا، جلودار، سردار زمامدار و فرمانروا می‌باشد. اُمَم - جمع امت، و اُمت مشتق از (ام) است که به معنی مادر و اصل هر چیز را گویند.

امت معانی گسترده‌ای دارد و با ارتباط به آیات قرآنی که در ۶۴ مورد بر مضامین گوناگون آمده است این معانی روشن می‌شود: گروهی از مردم ۔ قوم ۔ دین و ملت - پیروان یک آئین و روش (پیروان پیمبران) حین و زمان - جماعتی که در میان آنها یک‌نوع وحدت با هدف مشخصی بوده باشد. اگر در معانی وسیع امت به‌طور دقت توجھی حاصل شود خواهیم دریافت که اهمیت این فقره از زیارت تا چه حد است که زائر عرض می‌کند: سلام بر شما (ای پیشوایان امت‌ها). پیشوای کدام امت هستند؟!

خوب است در این مورد توجه خود را به آیات قرآنی معطوف داشته تا معنا کاملاً روشن و آشکار گردد. گفتیم: یکی از معانی امت، جمعیت و گروهی است که تابع یک دین و آئین و یا پیرو پیغمبری باشند، همچنان‌که خدای‌تعالی می‌فرماید: ﴿وَلِكُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ﴾ و همچنین در آیه دیگر که می‌فرماید: ﴿وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ﴾. از این معنا روشن می‌شود که تمام پیمبران امت‌هایی داشته که از آنها پیروی می‌کردند و این بحث بسیار در آیات قرآنی آمده است، حال باید دید که قر‌آن درباره امت اسلام و پیروان پیامبر اسلام چه گفته و چگونه آنها را معرفی کرده است، و آیا چه فضیلتی بر سایر امت‌ها دارند.

و در سوره آل عمران آیه ۱۰۴ می‌فرماید: ﴿وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ﴾. اشاره بر اینکه: باید از میان شما جمعی دعوت به نیکی کند و امر به‌معروف و نهی از منکر نماید.

بنابراین در امتی که در میان آنها آمر به‌معروف و ناهی از منکر باشد آن امت را به‌سوی رستگاری می‌کشاند و همچنین در آیه ۱۱۰ از همین سوره قریب به همین مضمون باز می‌فرماید: ﴿كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتَابِ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَأَكْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ﴾. و باز قرآن مجید در این رابطه اشاره‌ای دارد که می‌فرماید: ﴿وَمِمَّنْ خَلَقْنَا أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ يَعْدِلُونَ﴾.

در منابع حدیث اسلامی آمده است: از امیرالمؤمنین (ع) نقل شده که فرمود: منظور از این گروه امت محمد (ص) است. در تفسیر المیزان، در ذیل آیه شریفه چنین فرموده: که گروهی که مردم را به حق هدایت می‌کنند باید انبیاء و اوصیاء ایشان باشند، و یا آنکه مراد از امت، بعضی از افراد امت باشند و کل، به وصف بعضی توصیف شده است.

اما قابل توجه آن است که قرآن مجید در جایی امت اسلام را بر نیکوترین وجهی از نظر اعتدال و میانه‌روی توصیف کرده و می‌فرماید: ﴿وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا﴾. اشاره بر اینکه: این‌گونه شما را امت وسط (معتدل و میانه‌رو) قرار دادیم تا امت نمونه‌ای در برابر مردم باشید و پیامبر هم فرد نمونه‌ای در برابر شما، یا آنکه معنا چنین است (تا شما گواه بر مردم باشید و پیمبر هم گواه بر شما) گواه بر اینکه نه مایل به افراط و نه متوجه تفریط باشید (نه مایل به شرق و نه مایل به غرب باشید) تا در جنبه مادی و معنوی هر دو کامل و از طریق اعتدال و میانه‌روی سعادت خود را دریابید. اکنون از این بیانات چنین نتیجه گرفته می‌شود، که هر پیامبری امتی داشته و بهترین امت، امت پیامبر اسلام است؛ لذا باید دید که پیشوایی این امت‌ها به دست چه کسانی سپرده شده است.

و هیچ شکی نیست در همان روز که رسول اکرم، پیغمبر خاتم در اجتماع امت اسلام از بیان قول حق تعالی فرمود: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ...﴾. این معنا روشن شده است که زمام تمام امت‌ها و امت عظیم الشأن اسلام به دست اوصیاء آن بزرگوار ائمه هدی (ع) قرار گرفته است.

اینکه گفته می‌شود: زمام تمام امت‌ها از آن جهت است که تمام پیمبران الهی همه در مسیر توحید حرکت کرده و امت‌های خود را بر هدف واحدی هدایت می‌کردند و پس از آنکه دوران هر امتی سپری شد، و امت اسلام به وسیله وجود مقدس خاتم الانبیاء در مسیر تکامل قرار گرفت، پیشوایی و زمامداری همه امت‌ها به اوصیاء کرام و ائمه هدی (ع) سپرده شد، چون در واقع آن بزرگواران قائم مقام رسول اکرم و وارث تمام انبیاء عظام بوده و فرمانروایی آنان تا پایان امر ادامه خواهد داشت.

و از همین جهت است که در فقره مورد شرح از این زیارت آمده است، «وَ قَادَةَ الْأُمَمِ‌» و همان‌طور که گفته شد امت را به صیغه جمع آورده که معلوم می‌دارد، تمام امت‌ها در دنیا زیر پوشش زمامداری آن بزرگواران قرار دارند، و اگر امروز این معنا در ظاهر نمایان نیست ولی در باطن ثبات و برقراری این عالم در هر دوران بستگی به وجود این پیشوایان عالی‌قدر داشته که همه حجت خدا در روی زمینند، و زمانی در رسد که با ظهور قائد عظیم‌الشأن امام زمان (ع) یکتا زمامدار تمام امت‌های جهان مصداق آیه شریفه را ظاهر سازد که فرمود: ﴿لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ...﴾ و تمام ملت‌ها و حکومت‌ها و امت‌ها از شرق و غرب عالم در زیر لوای توحید به زمامداری آن بزرگوار امت واحده‌ای تشکیل دهند و در آن موقع است که این معنا ظاهر خواهد شد: ﴿إِنَّ هَذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رَبُّكُمْ فَاعْبُدُونِ﴾. اشاره بر اینکه: این است آئین شما آئین واحده و من پروردگار شما هستم تنها مرا بپرستید.

آری این خطابی عمومی است که تمامی افراد مکلف بشر را در بر می‌گیرد. بنابراین باید گفت: سلام و درود بر آن سردار و زمامداری که تمام افراد بشر را به سوی یک هدف مشخص راهنمایی کرده و تمام اختلافات را از میان هر قوم و ملت به در برده مردم جهان را در اجتماع عظیم واحده‌ای قرار می‌دهد و این است اشاره به معنای «وَ قَادَةَ الْأُمَمِ‌».

از آنچه تا کنون در این بحث مورد توجه خواننده عزیز قرار گرفت در معانی وسیع کلمه (امت) بود که ما از نظر اختیار نتوانستیم حق این معنا را ادا نماییم، اطلاق شده است. ولی موضوع قابل توجهی که بی‌ارتباط به فقره مورد شرح نیست آن است که دانسته شود، آیا منظور از آیه شریفه درباره امت غیر بشری چیست که می‌فرماید: ﴿وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُكُمْ...﴾.

در تفسیر المیزان آورده: این آیه خطابش به مردم است که خدای تعالی می‌فرماید حیوانات زمینی و هوایی همه امت‌هایی هستند مثل شما مردم، و در این مورد بحث مفصلی آورده که بیان آن از وظیفه این کتاب خارج است، ولی خلاصه چنین است که می‌گوید: تفکر عمیق در اطراف زندگی حیواناتی که ما در بسیاری از شئون حیاتی خود با آنها سر و کار داریم ما را به این نکته واقف می‌سازد که حیوانات هم مانند انسان دارای آراء و عقاید فردی و اجتماعی هستند و حرکات و سکناتی که در راه بقاء و جلوگیری از نابود شدن خودشان نشان می‌دهند همه بر مبنای آن عقاید است، همچنان‌که زیست شناسان در بسیاری از انواع حیوانات مانند مورچه و زنبور عسل به آثار عجیبی از تمدن و نازک‌کاری‌های ظریفی در طرز اداره مملکت برخورده‌اند که هر گز نظیر آن جز در بعضی از ملل متمدن دیده نشده است.

و در مورد اینکه در پایان آیه شریفه می‌فرماید: ﴿ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ﴾ در آن تفسیر می‌گوید: به‌طوری‌که از آیات بسیار دیگری استفاده می‌شود تنها انسان و حیوانات محشور نمی‌شوند، بلکه آسمان‌ها و زمین و خورشید و ماه و ستارگان و جن و بسیاری از چیزهای دیگر همه محشور خواهند شد.

اما اصل موضوع که در این مورد شاهد کلام قرار دارد، آن است که: آیا حیوانات تکالیف خود را از پیغمبری که وحی بر او نازل می‌شود می‌گیرند یا نه؟ و آیا پیغمبرانی که فرضاً هر کدام به یک نوع از انواع حیوانات مبعوث می‌شوند از افراد همان نوعند یا نه؟ گویا جواب این سؤال آن است که تا کنون بشر نتوانسته از عالم حیوانات از این جهت سر در آورد و حجاب‌هایی که در این طریق بین خود و حیوانات است پس بزند؛ لذا بحث کردن درباره این موضوع فایده‌ای ندارد چون کلام الهی هم تا آنجا که ما از ظواهر آن می‌فهمیم اشاره‌ای به این مطلب نداشته و در روایات هم چیزی که بتوان بر آن اعتماد داشت دیده نشده است ولی آنچه که مسلم است، اجتماعات حیوانی هم مانند اجتماعات بشری ماده و استعداد پذیرفتن دین الهی در فطرتشان وجود دارد همان فطرتی که در بشر سرچشمه دین الهی بوده و برای حشر و بازگشت به سوی خدا آنها را مستعد و آماده می‌سازد در حیوانات هم نیز هست!

پس در این حال نگارنده با توجه به تفسیر آیه شریفه، از مفسرین عالی‌قدر و آنهایی که به مرتبه والای مقام ولایت آشنایی دارند این پرسش را دارد: که آیا در فقره مورد شرح که ائمه هدی (ع) را «قَادَةَ الْأُمَمِ‌» خوانده است و آن بزرگواران را قائد و پیشوا بر تمام امت‌ها، گروه‌ها، جمعیت‌ها، و ملت‌ها دانسته است، با آن مقام شامخ و مراتب عالی و درجات علمی و فضائل معنوی که خدای تعالی برایشان افاضه فرموده، آیا شایستگی دارد که آن بزرگواران زمامداری و فرمانروایی امت غیر بشری را هم به عهده داشته باشند؟!!! (الله أعلم).

چند روایت در رابطه با فقره مورد شرح! در «در المنثور» از ابن ابی حاتم (از ابی جعفر (ع)) نقل کرده که در معنای ﴿كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ...﴾ فرمود: آنان اهل بیت پیغمبر (ص) می‌باشند (و به این اعتبار امت پیامبر اسلام بهترین امت‌ها هستند).

در کافی:به سند خود از عبدالله بن سنان روایت کرده، که گفت از حضرت صادق (ع) معنای آیه ﴿وَمِمَّنْ خَلَقْنَا أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ يَعْدِلُونَ﴾ پرسیدم فرمود: آن امت ائمه هستند.

در تفسیر قمی و تفسیر المیزان، در ذیل آیه شریفه: ﴿وَيَوْمَ نَبْعَثُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا﴾، از امام صادق (ع) روایتی نقل می‌کند، که فرمود: برای هر عصر و امتی شهیدی(گواهی) است و هر امتی با امامش محشور می‌شود (در ذیل کلام امام همان مضمون آیه شریفه: ﴿يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ﴾ آمده است. در تفسیر، مجمع البیان، در ذیل آیه شریفه: ﴿وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا...﴾ آورده است که امام باقر (ع) فرمود: امت وسط ماییم و همچنین گواهان خدا بر مردم و حجت او در روی زمین ما هستیم.

نگارنده گوید: همان‌طور که این بزرگواران خود بهترین امت و بالاترین افراد در مقام هدایت خلق هستند، همین آقایان هم باید پیشوا و زمامدار بهترین امت نمونه‌ای از امت خاتم الانبیاء باشند که در مرتبه اعتدال و میانه‌روی سر آمد تمام امت‌های گذشته بوده و می‌باشند. بنابراین در شرح این فقره از زیارت با توجه به تفسیر آیات قرآنی و روایات معنای «وَ قَادَةَ الْأُمَمِ‌» در شأن ائمه اطهار (ع) به‌خوبی روشن و آشکار گردید.