آراستگی و پیراستگی در جامعه‌شناسی اسلامی

مقدمه

آراستگی و زینت ظاهری از بارزترین جلوه‌های نمایشی فرد به هنگام حضور در جمع است. زینت به معنای هر چیز زیبایی است که وقتی منضم به چیز دیگری شود، جمالی به آن بخشیده و در نتیجه رغبت ناظران، برای توجه به آن برانگیخته می‌شود. گفتنی است زینت در لغت، زینت‌های باطنی و روحی یعنی اتصاف به مکارم و فضایل اخلاقی را نیز شامل می‌گردد. در تفاوت میان زینت و جمال نیز غالباً زینت به زیبایی عرضی و ناشی از آرایش صوری و جمال به زیبایی اصلی و طبیعی تفسیر شده است^[۱]. راغب در گونه‌شناسی زینت می‌نویسد: زینت در کوتاه سخن بر سه گونه است:

زینت و آرایش نفسانی مانند علم و اعتقادات نیکو و باورهای درست؛
زینت بدنی مانند نیرومندی و بلندی قامت؛
زینت خارجی به وسیله چیزی جدا از انسان مانند ثروت و مقام^[۲].

گفتنی است در قرآن به بخشی از زینت که عرفا و عقلا غیر لازم و زیادی تشخیص داده شود، «زخرف” اطلاق شده است. زخرف از طلا و زخرف از کلام یعنی زیاده از حد عادی و لازم^[۳].

زینت و تزئین اگرچه ظاهراً امری شخصی و فعلی فردی است، اما بعد اجتماعی آن به اعتبار واکنش‌های مثبتی که در دیگران نسبت به فرد زینت یافته بر می‌انگیزاند، و اشتیاق و رغبت مساعدی که به برقراری و استمرار تعامل با او ایجاد می‌کند؛ بسیار حائز اهمیت است. اجرای عمومی یا اکثری این ارزش می‌تواند به چرخه تعامل‌ها و ارتباطات میان‌فردی رونق بخشد. از ظاهر آیه ۳۱ سوره اعراف چنین بر می‌آید که مؤمنین باید در آراستگی و نظافت لباس، بدن و موی سر و صورت خود اهتمام ورزند. مؤمنین به هنگام حضور در مراکز عمومی به‌ویژه مراکز قدسی همچون مسجد، الزاماً باید به آراستگی ظاهر به عنوان یک وظیفه دینی و اخلاقی بذل توجه نموده تا رغبت و اشتیاق بیشتری به مصاحبت و گفت‌وگوی متقابل را زمینه‌سازی کنند. به بیان برخی اندیشمندان اسلام به اجتماعات مؤمنین اهمیت زیادی می‌دهد و به منظور انس گرفتن مؤمنین با هم دستورهای زیادی دارد و از آنجا که یکی از چیزهایی که موجب انس افراد می‌شود، ظواهر مطلوب و آراستگی و پاکیزگی ظاهری است، به‌ویژه بر تزئین مؤمنین برای یکدیگر اهتمام می‌ورزد تا از این رهگذر رغبت آنان را برای معاشرت با هم افزایش دهد^[۴]. در منابع روایی به شستشوی بدن و لباس، کوتاه کردن و شانه زدن مرتب موی سر، روغن‌مالی، استعمال عطر، چیدن ناخن‌ها، سرمه کشیدن، مسواک زدن و... توصیه‌های مؤکدی شده است^[۵].

علامه طباطبایی در ذیل آیه ۳۲ سوره اعراف می‌نویسد: آری این خدای سبحان است که به الهام و هدایت خود، انسان را از راه فطرت ملهم کرده تا انواع و اقسام زینت‌هایی که مورد پسند جامعه او و باعث مجذوب شدن دل‌ها به سوی او است ایجاد نموده و به این وسیله نفرت و تنفر مردم را از خود دور سازد؛ پس گرچه به حسب ظاهر به وجود آوردن زینت‌ها و سایر حوایج زندگی کار خود انسان است و لکن از آنجایی که به الهام خداوند بوده در حقیقت او ایجادش کرده و آن را از پنهانی به ظهور و بروز در آورده، چون می‌دانسته که این نوع محتاج به زینت است. آری، اگر انسان در دنیا به طور انفرادی زندگی می‌کرد هرگز به زینتی که خود را با آن بیاراید محتاج نمی‌شد، بلکه اصلاً به خاطرش هم خطور نمی‌کرد که چنین چیزی لازم است، لکن از آنجایی که زندگیش جز به طور اجتماعی ممکن نیست و زندگی اجتماعی هم قهراً محتاج به اراده و کراهت، حب و بغض، رضا و سخط و امثال آن است... معلم غیبی از ماورای فطرتش به او الهام کرده تا به اصلاح مفاسد خود بپردازد و معایب خود را بر طرف ساخته خود را زینت دهد. این زینت از مهم‌ترین اموری است که اجتماع بشری بر آن اعتماد می‌کند، و از آداب راسخی است که به موازات ترقی و تنزل، مدنیت انسان ترقی و تنزل می‌یابد، و از لوازمی است که هیچ وقت از هیچ جامعه‌ای منفک نمی‌گردد، به طوری که فرض نبودن آن در یک جامعه مساوی با فرض انعدام و متلاشی شدن اجزای آن جامعه است^[۶].^[۷]

آیات قرآنی مرتبط

توصیه مؤمنان به رعایت زینت و آرایش به هنگام ورود به مسجد: ﴿يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ﴾^[۸].
توصیه ضمنی و ترغیب به استفاده از زینت‌های الهی: ﴿قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ﴾^[۹].
برخی آیات نیز زنان مؤمنه را از آشکارساختن زینت‌های آرایشی خود برای نامحرمان منع کرده و جواز آن را صرفاً به محارم آنها محدود ساخته است^[۱۰]. آیاتی نیز به اصل زینت و زمینه‌های تکوینی آن توجه داده است^[۱۱].^[۱۲]

منابع

شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم

پانویس

↑ ر.ک: محمدتقی مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، ج۲، ص۲۸۸-۲۸۹.
↑ حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۳۸۹.
↑ حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، ج۴، ص۳۹۶.
↑ محمدتقی مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، ج۲، ص۲۹۹.
↑ ر. ک: محمدتقی مصباح یزدی، ره توشه، ج۲، ص۳۲-۳۴.
↑ سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۸، ص۹۹-۱۰۰؛ برای آگاهی بیشتر از دیدگاه اسلام در این خصوص، ر.ک: سید مهدی صانعی، پاکیزگی و بهداشت در اسلام، ص۱۰۳-۱۲۵.
↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۱۷۶ و ۲۱۵.
↑ «ای فرزندان آدم! در هر نمازگاهی زیور خود را بردارید» سوره اعراف، آیه ۳۱.
↑ «بگو: چه کسی زیوری را که خداوند برای بندگانش پدید آورده و (نیز) روزی‌های پاکیزه را، حرام کرده است؟» سوره اعراف، آیه ۳۲.
↑ ﴿وَقُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاء وَلا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِن زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ «و به زنان مؤمن بگو دیدگان (از نگاه حرام) فرو دارند و پاکدامنی ورزند و زیور خود را آشکار نگردانند مگر آنچه از آن، که خود پیداست و باید روسری‌هایشان را بر گریبان خویش افکنند و زیور خود را آشکار نگردانند جز بر شوهرانشان یا پدرانشان یا پدران شوهرانشان یا پسرانشان یا پسران شوهرانشان یا برادرانشان یا پسران برادرانشان یا پسران خواهرانشان یا زنان (هم آیین) شان یا کنیزهاشان یا مردان وابسته‌ای که نیاز (به زن) ندارند یا کودکانی که از شرمگاه‌های زنان آگاهی ندارند و چنان پا نکوبند که آنچه از زیورشان پوشیده می‌دارند آشکار گردد و همگان ای مؤمنان! به درگاه خداوند توبه کنید، باشد که رستگار گردید» سوره نور، آیه ۳۱.
↑ ﴿وَهُوَ الَّذِي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُوا مِنْهُ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْكَ مَوَاخِرَ فِيهِ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ «و اوست که دریا را رام (شما) کرد تا از آن گوشتی‌تر و تازه بخورید و از آن زیوری (چون مروارید) بیرون آورید که آن را می‌پوشید و کشتی‌ها را در آن می‌نگری که آب شکاف‌اند و (چنین کرد) تا از بخشش او (روزی خود را) فرا چنگ آورید و باشد که سپاس گزارید» سوره نحل، آیه ۱۴؛ ﴿وَمَا يَسْتَوِي الْبَحْرَانِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ سَائِغٌ شَرَابُهُ وَهَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَمِنْ كُلٍّ تَأْكُلُونَ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُونَ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْكَ فِيهِ مَوَاخِرَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ «و دو دریا برابر نیستند، این نوشین گواراست که نوشیدنش خوشگوار است و آن شور تلخ؛ از هر یک گوشت‌تر و تازه می‌خورید و زیوری بیرون می‌کشید که آن را می‌پوشید و کشتی‌ها را در آن می‌نگری که آب شکافند تا از بخشش او (روزی خود را) فرا چنگ آورید و باشد که سپاس گزارید» سوره فاطر، آیه ۱۲.
↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۲۱۵.

[1] ر.ک: محمدتقی مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، ج۲، ص۲۸۸-۲۸۹.

[2] حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۳۸۹.

[3] حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، ج۴، ص۳۹۶.

[4] محمدتقی مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، ج۲، ص۲۹۹.

[5] ر. ک: محمدتقی مصباح یزدی، ره توشه، ج۲، ص۳۲-۳۴.

[6] سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۸، ص۹۹-۱۰۰؛ برای آگاهی بیشتر از دیدگاه اسلام در این خصوص، ر.ک: سید مهدی صانعی، پاکیزگی و بهداشت در اسلام، ص۱۰۳-۱۲۵.

[7] شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۱۷۶ و ۲۱۵.

[8] «ای فرزندان آدم! در هر نمازگاهی زیور خود را بردارید» سوره اعراف، آیه ۳۱.

[9] «بگو: چه کسی زیوری را که خداوند برای بندگانش پدید آورده و (نیز) روزی‌های پاکیزه را، حرام کرده است؟» سوره اعراف، آیه ۳۲.

[10] ﴿وَقُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاء وَلا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِن زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ «و به زنان مؤمن بگو دیدگان (از نگاه حرام) فرو دارند و پاکدامنی ورزند و زیور خود را آشکار نگردانند مگر آنچه از آن، که خود پیداست و باید روسری‌هایشان را بر گریبان خویش افکنند و زیور خود را آشکار نگردانند جز بر شوهرانشان یا پدرانشان یا پدران شوهرانشان یا پسرانشان یا پسران شوهرانشان یا برادرانشان یا پسران برادرانشان یا پسران خواهرانشان یا زنان (هم آیین) شان یا کنیزهاشان یا مردان وابسته‌ای که نیاز (به زن) ندارند یا کودکانی که از شرمگاه‌های زنان آگاهی ندارند و چنان پا نکوبند که آنچه از زیورشان پوشیده می‌دارند آشکار گردد و همگان ای مؤمنان! به درگاه خداوند توبه کنید، باشد که رستگار گردید» سوره نور، آیه ۳۱.

[11] ﴿وَهُوَ الَّذِي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُوا مِنْهُ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْكَ مَوَاخِرَ فِيهِ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ «و اوست که دریا را رام (شما) کرد تا از آن گوشتی‌تر و تازه بخورید و از آن زیوری (چون مروارید) بیرون آورید که آن را می‌پوشید و کشتی‌ها را در آن می‌نگری که آب شکاف‌اند و (چنین کرد) تا از بخشش او (روزی خود را) فرا چنگ آورید و باشد که سپاس گزارید» سوره نحل، آیه ۱۴؛ ﴿وَمَا يَسْتَوِي الْبَحْرَانِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ سَائِغٌ شَرَابُهُ وَهَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَمِنْ كُلٍّ تَأْكُلُونَ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُونَ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْكَ فِيهِ مَوَاخِرَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ «و دو دریا برابر نیستند، این نوشین گواراست که نوشیدنش خوشگوار است و آن شور تلخ؛ از هر یک گوشت‌تر و تازه می‌خورید و زیوری بیرون می‌کشید که آن را می‌پوشید و کشتی‌ها را در آن می‌نگری که آب شکافند تا از بخشش او (روزی خود را) فرا چنگ آورید و باشد که سپاس گزارید» سوره فاطر، آیه ۱۲.

[12] شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۲۱۵.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]