انس بن مالک انصاری در تراجم و رجال

این مدخل زیرشاخهٔ بحث انس بن مالک انصاری است. انس بن مالک انصاری از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: انس بن مالک انصاری در نهج البلاغه - انس بن مالک انصاری در تاریخ اسلامی - انس بن مالک انصاری در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد

انس بن مالک در رجال تفسیری

انس بن مالک، در پنجاه سند روایت تفسیر کنز الدقائق و به گزارش از تفسیر العیاشی، علل الشرائع، الأمالی (طوسی)، الارشاد، مجمع البیان، حلیة الأولیاء و... واقع شده است؛ برای نمونه:

«اِبْنُ عَبَّاسٍ وَ أَنَسٌ عَنِ اَلنَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ قَالَ: إِذَا كَانَ يَوْمُ اَلْقِيَامَةِ وَ نُصِبَ اَلصِّرَاطُ عَلَى جَهَنَّمَ لَمْ يَجُزْ عَلَيْهِ إِلاَّ مَنْ مَعَهُ جَوَازٌ فِيهِ وَلاَيَةُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَى ﴿وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئُولُونَ﴾ يَعْنِي عَنْ وَلاَيَةِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ» .

شرح حال راوی

مقصود از راوی ابو حمزة انس بن مالک صحابی و خدمتگزار پیامبر گرامی اسلام(ص) است و با القاب «الأنصاری»، «الخزرجی»، «النجاری» و «المدنی» از وی یاد می‌شود، چون از انصار و قبیله خزرج بوده و نسبش به عدی بن النجار می‌رسد.

وی در مدینه زندگی می‌کرده و در غزواتی همچون خندق، احد، تبوک و خیبر حضور داشته و آخرین صحابه‌ای بوده که از دنیا رفته است.

به گفته اَنس زمانی که پیامبر(ص) از مکه به مدینه هجرت کرد و وارد مدینه شد، او هشت ساله بوده که مادرش وی را خدمت پیامبر(ص) آورده و عرضه داشته که مردان انصار و زنانشان هدایایی برای شما آوردند؛ ولی من چیزی نداشتم تا اهدا کنم جز این فرزند پسرم؛ از شما می‌خواهم او را به رسم هدیه از من بپذیرید، تا خدمتکار شما باشد و آن حضرت تقاضای مادر انس را پذیرفت و او ده سال خادم پیامبر(ص) بود و در این مدت آن حضرت وی را کتک نزده، ناسزا نگفته و به رویش اخم نکرده است، بلکه برای طول عمر، افزایش مال و فرزندانش دعا کرده و بر اثر دعای آن حضرت، ثروت انس بسیار شده و از نسلش صد و شش فرزند و نوه مانده است.

انس بن مالک از راویان حدیث ثقلین و حدیث الطیر است؛ ولی حدیث غدیر خم را کتمان کرد و با وجود ادراک پنج امام معصوم(ع) یک روایت هم از ایشان نقل نکرد!.

طبقه راوی

اَنس بن مالک ده سال قبل از هجرت به دنیا آمده و در سال ۹۱ یا ۹۲ یا ۹۳ هجری قمری از دنیا رفته است.

شیخ طوسی او را در زمره اصحاب رسول خدا(ص) نام برده و آیت الله بروجردی وی را در طبقه اول راویان یعنی صحابه رسول اکرم(ص) ذکر کرده است.

استادان و شاگردان راوی

اَنس در اسناد روایات از کسانی همچون زید بن أسلم، أبان، ثابت البنانی، محمد بن شهاب الزهری، قتادة، مسمع بن أبی سیار، عبدالعزیز بن صهیب، حمید الطویل، أبو قلابة الجرمی، الحسن البصری، محمد بن سیرین، إسحاق بن عبدالله بن أبی طلحه، محمد المنکدر، عبدالله بن عبدالرحمن أبو طواله، عبدالرحمن بن أبی لیلی، عامر الشعبی، أبو مالک الأشجعی، إسماعیل بن عبیدالله بن أبی المهاجر، مکحول الفقیه، سعید بن خالد بن طویل حدیث نقل کرده و گروه بسیاری از مدینه، کوفه و شام نیز از او روایت کرده‌اند.

اَنس از رسول خدا(ص)، حضرت فاطمه زهرا(س)، أبو بکر، عمر، عثمان، عبدالله بن مسعود، حذیفة بن الیمان، ابوذر، معاذ بن جبل، عبادة بن الصامت و أبو الدرداء و راویان بسیار دیگری روایت کرده است.

مذهب راوی

اَنس بن مالک از جهت اعتقادی و گرایش فکری، به مکتب خلفا گرایش داشته و با اینکه خدمتگزار پیامبر(ص) بوده و بارها شاهد رفتار احترام آمیز آن حضرت با علی(ع) بوده، بلکه نقل کننده بعضی از روایات فضائل حضرت علی(ع) بوده که از زبان رسول خدا(ص) شنیده است؛ اما عوامل نفسانی مانع از پذیرش حق و سبب انحراف وی در مسئله امامت و انکار رخداد غدیر از سوی اَنس بن مالک شده است. بر این اساس، او را باید از راویان سنّی به شمار آورد.

به دیده بعضی، ۲۲۸۶ حدیث از اَنس بن مالک نقل شده که در کتاب‌های نُه گانه حدیثی اهل سنت ذکر شده‌اند؛ ولی یک روایت از حضرت علی(ع) نقل نکرده است!.

جایگاه حدیثی راوی

مشهور رجالیان سنّی، أنس بن مالک را ستایش کرده‌اند؛ برای نمونه: ابن حبان نام اَنس را در الثقات عنوان کرده که به راویان ثقه اختصاص دارد. ابن حجر عسقلانی: "إنه صحابي مشهور".

در مقابل، از ابو حنیفه نقل شده که همه صحابه عادل هستند، جز عده‌ای از آنها که أنس بن مالک یکی از ایشان است. رجالیان شیعه نیز تنها به ذکر نام وی در اصحاب رسول خدا(ص) بسنده کردند و او را توثیق نکردند، به چند دلیل:

1. جلوگیری اَنس بن مالک از ورود حضرت علی(ع) بر پیامبر(ص) در قضیه طیر مشویّ.
2. انکار حادثه غدیر خم، پس از آنکه حضرت علی(ع) او را به گواهی‌ طلبید:
   1. شیخ مفید: «رَوَاهُ إِسْمَاعِيلُ بْنُ عَمْرٍو قَالَ حَدَّثَنَا مِسْعَرُ بْنُ كِدَامٍ قَالَ حَدَّثَنَا طَلْحَةُ بْنُ عَمِيرَةَ قَالَ: نَشَدَ عَلِيٌّ عَلَيْهِ السَّلاَمُ اَلنَّاسَ فِي قَوْلِ اَلنَّبِيِّ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ مَنْ كُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِيٌّ مَوْلاَهُ فَشَهِدَ اِثْنَا عَشَرَ رَجُلاً مِنَ اَلْأَنْصَارِ وَ أَنَسُ بْنُ مَالِكٍ فِي اَلْقَوْمِ لَمْ يَشْهَدْ فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ اَلْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ يَا أَنَسُ قَالَ لَبَّيْكَ قَالَ مَا يَمْنَعُكَ أَنْ تَشْهَدَ وَ قَدْ سَمِعْتَ مَا سَمِعُوا فَقَالَ يَا أَمِيرَ اَلْمُؤْمِنِينَ كَبِرْتُ وَ نَسِيتُ فَقَالَ أَمِيرُ اَلْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ اَللَّهُمَّ إِنْ كَانَ كَاذِباً فَاضْرِبْهُ بِبَيَاضٍ أَوْ بِوَضَحٍ لاَ تُوَارِيهِ اَلْعِمَامَةُ قَالَ طَلْحَةُ بْنُ عَمِيرَةَ فَأَشْهَدُ بِاللَّهِ لَقَدْ رَأَيْتُهَا بَيْضَاءَ بَيْنَ عَيْنَيْهِ».
   2. کشی: «عَبْدُ اَللَّهِ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِي مَرْيَمَ اَلْأَنْصَارِيِّ عَنِ اَلْمِنْهَالِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ زِرِّ بْنِ حُبَيْشٍ قَالَ: خَرَجَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ مِنَ اَلْقَصْرِ فَاسْتَقْبَلَهُ رُكْبَانٌ مُتَقَلِّدُونَ بِالسُّيُوفِ عَلَيْهِمُ اَلْعَمَائِمُ فَقَالُوا اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا أَمِيرَ اَلْمُؤْمِنِينَ وَ رَحْمَةُ اَللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا مَوْلاَنَا فَقَالَ عَلِيٌّ عَلَيْهِ السَّلاَمُ مَنْ هَاهُنَا مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فَقَامَ خَالِدُ بْنُ زَيْدٍ أَبُو أَيُّوبَ وَ خُزَيْمَةُ بْنُ ثَابِتٍ ذُو اَلشَّهَادَتَيْنِ وَ قَيْسُ بْنُ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ وَ عَبْدُ اَللَّهِ بْنُ بُدَيْلِ بْنِ وَرْقَاءَ فَشَهِدُوا جَمِيعاً أَنَّهُمْ سَمِعُوا رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ يَقُولُ يَوْمَ غَدِيرِ خُمٍّ مَنْ كُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِيٌّ مَوْلاَهُ فَقَالَ عَلِيٌّ عَلَيْهِ السَّلاَمُ لِأَنَسِ بْنِ مَالِكٍ وَ اَلْبَرَاءِ بْنِ عَازِبٍ مَا مَنَعَكُمَا أَنْ تَقُومَا فَتَشْهَدَا فَقَدْ سَمِعْتُمَا كَمَا سَمِعَ اَلْقَوْمُ ثُمَّ قَالَ اَللَّهُمَّ إِنْ كَانَا كَتَمَاهَا مُعَانَدَةً فَابْتَلِهِمَا فَعَمِيَ اَلْبَرَاءُ بْنُ عَازِبٍ وَ بَرِصَ قَدَمَا أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ فَأَمَّا أَنَسٌ فَحَلَفَ أَنْ لاَ يَكْتُمَ مَنْقَبَةً لِعَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ وَ لاَ فَضْلاً أَبَداً وَ أَمَّا اَلْبَرَاءُ بْنُ عَازِبٍ فَكَانَ يُسْأَلُ عَنْ مَنْزِلِهِ فَيُقَالُ هُوَ فِي مَوْضِعِ كَذَا وَ كَذَا فَيَقُولُ كَيْفَ يَرْشُدُ مَنْ أَصَابَتْهُ اَلدَّعْوَةُ».
3. عدم نقل روایت از حضرت علی، امام حسن، امام حسین، امام سجاد و امام باقر(ع)، با اینکه همه این بزرگواران را ادراک کرده است.

گفتنی است که خدمتکاری اَنس برای پیامبر(ص) و اینکه آن حضرت هیچ‌گاه با وی تندی نکرد و از اشتباهش چشم می‌پوشید و هیچگاه او را سرزنش نکرد، بزرگواری و مکارم اخلاق پیامبر اکرم(ص) را می‌رساند؛ نه حسن سلوک اَنس بن مالک را تا ستایش وی به شمار آید!

علامه شوشتری: "وأما رواية أسد الغابة عنه أن اُمه أتت به إلى النبي(ص) وقالت له: هذا غلام كاتب؛ قال: فخدمته تسع سنين فما قال لشيء صنعته: أسأت أو بئس ما صنعت فهو دليل غاية مكارم أخلاق النبي(ص) لا حسن صنيعه، فاحتمل منه ما كره؛ فمر في ذاك الخبر: أنه لما رد أمير المؤمنين(ع) ثلاث مرات و قال له النبي(ص): ما حملك علي هذا؟ فقال له: أحببت أن يكون دعائك في رجال من قومي، لم يقل(ص) له شيئا.

همچنین دعای پیامبر اکرم(ص) درباره أنس بن مالک که خدا مال و فرزندانش را افزون گرداند و عمر طولانی به او دهد، دلیل بر فضیلت وی نیست، بلکه چه بسا به زیان وی باشد. علامه شوشتری: "قلت: هذا الدعاء (اللهم ارزقه مالا و ولدا و اطل عمره) الاعلان لم يكن دعاء له بل عليه، فانه(ص) دعا لمن أعطاه من لبن غنمه بالرزق الكفاف، و لمن منعه بالمال الكثير"؛ وقد قال - تعالى -: ﴿فَلَا تُعْجِبْكَ أَمْوَالُهُمْ وَلَا أَوْلَادُهُمْ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ بِهَا﴾.

برخی احادیث أنس بن مالک:

1. «عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ قَالَ: اِسْتَأْذَنَ مَلَكُ اَلْمَطَرِ أَنْ يَأْتِيَ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فَأَذِنَ لَهُ فَقَالَ لِأُمِّ سَلَمَةَ اِحْفَظِي عَلَيْنَا اَلْبَابَ لاَ يَدْخُلُ أَحَدٌ فَجَاءَ اَلْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيٍّ عَلَيْهِ السَّلاَمُ فَوَثَبَ حَتَّى دَخَلَ فَجَعَلَ يَقَعُ عَلَى مَنْكِبِ اَلنَّبِيِّ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فَقَالَ اَلْمَلَكُ أَ تُحِبُّهُ فَقَالَ اَلنَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ نَعَمْ قَالَ فَإِنَّ أُمَّتَكَ سَتَقْتُلُهُ وَ إِنْ شِئْتَ أَرَيْتُكَ اَلْمَكَانَ اَلَّذِي يُقْتَلُ فِيهِ قَالَ فَضَرَبَ يَدَهُ فَأَرَاهُ تُرَاباً أَحْمَرَ فَأَخَذَتْهُ أُمُّ سَلَمَةَ فَصَيَّرَتْهُ فِي طَرَفِ ثَوْبِهَا فَكُنَّا نَسْمَعُ أَنْ يُقْتَلَ بِكَرْبَلاَءَ».
2. «هِشَامُ بْنُ زَيْدٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو اَلْمُفَضَّلِ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اَللَّهِ رَضِيَ اَللَّهُ عَنْهُ قَالَ: حَدَّثَنَا رَجَاءُ بْنُ يَحْيَى أَبُو اَلْحَسَنِ اَلْعَبَرْتَائِيُّ اَلْكَاتِبُ قَالَ: حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ خَلاَّدٍ بِسُرَّمَنْرَأَى قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو بَكْرٍ اَلْبَاهِلِيُّ قَالَ: حَدَّثَنَا مُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ قَالَ: حَدَّثَنَا اِبْنُ عَوْنٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ زَيْدٍ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ قَالَ: سَأَلْتُ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ عَنْ حَوَارِيِّ عِيسَى صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فَقَالَ: كَانُوا مِنْ صَفْوَتِهِ وَ خِيَرَتِهِ وَ كَانُوا اِثْنَيْ عَشَرَ مُجَرَّدِينَ مكمثين [مُكَمِّشِينَ] فِي نُصْرَةِ اَللَّهِ وَ رَسُولِهِ لاَ وَهْنَ فِيهِمْ وَ لاَ ضَعْفَ وَ لاَ شَكَّ؛ كَانُوا يَنْصُرُونَهُ عَلَى بَصِيرَةٍ وَ نَفَاذٍ وَ جِدٍّ وَ عَنَاءٍ، قُلْتُ: فَمَنْ حَوَارِيُّكَ يَا رَسُولَ اَللَّهِ ؟ فَقَالَ: اَلْأَئِمَّةُ بَعْدِي اِثْنَا عَشَرَ عَلِيٌّ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ وَ فَاطِمَةُ ، هُمْ حَوَارِيَّ وَ أَنْصَارُ دِينِي عَلَيْهِمْ مِنَ اَللَّهِ اَلتَّحِيَّةُ وَ اَلسَّلاَمُ».

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۴
2. محمدی، رمضان، مقاله «انس بن مالک بن نضر انصاری نجاری»، دانشنامه سیره نبوی ج۲