خوارج

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

خوارج در قرآن | خوارج در حدیث | خوارج در نهج البلاغه | خوارج در کلام اسلامی | خوارج در گفتگوهای بین‌المذاهب | خوارج در تاریخ اسلام| مقام علمی معصوم

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل خوارج (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

خوارج: به معنای یاغیان و شورشیان است. در اصطلاح تاریخی، به گروهی از سربازان از حضرت علی(ع) گفته می‌شود که پس از جنگ صفّین، از سپاه او جدا شده و از فرمان علی(ع) سر برتافتند و از بیعتِ با امام خارج شدند و در نهایت، بر ضدّ آن حضرت خروج کردند. افرادی بودند ساده‌لوح، که در جنگ صفین فریب نیرنگ معاویه را خوردند و با دیدن قرآن بر بالای نیزه‌ها، از ادامه جنگ با معاویه دست کشیده، از علی(ع) خواستند که به "حکمیّت" تن در دهد و با معاویه نجنگد. این گروه، رفته رفته به یک فرقه تبدیل شدند، با افکار و عقایدی خاصّ و به فتنه‌گری بر ضدّ حکومت امام پرداختند. چون آشوبگری آنان بالا گرفت، امیرالمؤمنین(ع) با آنان در محلّی به نام "نهروان" جنگید و بیشترشان کشته شدند، امّا تفکرات جاهلانه آنان باقی ماند و به تدریج هوادارانی پیدا کردند و به فرقه‌های دیگری همچون اباضیّه و ازارقه تقسیم شدند. حضرت علی(ع) در نهج البلاغه از آنان یاد می‌کند و نبرد خود با آنان را مبارزه با "فتنه" می‌شمارد.

مقدمه

• "خوارج" در لغت به معنای شورشیان است. کسی که از اطاعت امام و حاکم شرعی بیرون رود و سرپیچی و طغیان کند، خارجی است، یعنی از بیعت و اطاعت حاکم بیرون رفته و بر او خروج کرده است.
• خوارج، لقب کسانی از سپاه علی(ع) است که در جنگ صفین و پس از ماجرای حکمیت، از فرمان و طاعت امام سر برتافتند و علیه او شوریدند و با شعار "لَا حُكْمَ إِلَّا لِلَّهِ " که به تعبیر حضرت امیر سخن حقّی است که ارادۀ باطل از آن کرده‌اند، علم مخالفت با حکومت علوی برافراشتند. فتنه‌انگیزی‌های آنان از سوی حضرت علی(ع) تا وقتی‌که بیم خطری نبود و فسادی نکرده بودند، قابل تحمّل بود، امّا وقتی دست به جنایت زدند و آشوب به‌پا کردند، حضرت در نهروان با آنان جنگید و هلاکشان ساخت. آنان ظاهری فریبنده داشتند، پیشانی‌های پینه‌بسته از فرط سجود، اهل تلاوت قرآن و تهجّد و امر به معروف و نهی از منکر، ولی به سبب جهل و تعصّب و کوته‌فکری، حق امام را نشناختند و با امیر المؤمنین(ع) درافتادند و هلاک شدند و آخرتشان هم تباه شد. خارجی‌گری به عنوان یک فکر، پس از نابودی خوارج در نهروان ادامه یافت و کسانی را که همان اعتقادات را داشتند، هرچند خروج و شورشی هم نکرده باشند، خوارج می‌گویند. نبرد با خوارج بسیار دشوار بود، چراکه سیمای ظاهری و شعارهای فریبندۀ آنان افراد ساده و کم‌عمق را فریب می‌داد. این است که امیر المؤمنین فرمود: چشم این فتنه را من در آوردم و جز من کسی جرأت چنین کاری نداشت..

فرقه‌های خوارج

• خوارج با گذشت زمان، در تبلیغ و ترویج عقاید خویش کوشیدند و رفته و رفته انشعاباتی یافتند؛ چونان که دانشمندان ملل و نحل تا بیست فرقه برای خوارج برشمرده‌اند. از مشهورترین فرق خوارج عبارت‌اند از: ارقه، عجارده، صفریه، واقفه و اباضیه. امروزه همه گروه‌های خوارج از میان رفته‌اند مگر اباضیه که به صورتی محدود همچنان بر جای مانده است.
• خوارج دارای فرقه‌هایی چند هستند که عبارت‌اند از: ازرقیه، نجدیه، بهیسیه، عجدریه، ثعالبه، اباضیه، صفریه و واقفیه. از میان خوارج فقط فرقه اباضیه معتدل‌تر بودند که فرصت بقا یافتند و بقیه از میان رفتند.

خوارج نهروان

خوارج معاصر

• گرچه خوارج منقرض شده‌اند ولی افکار ایشان در میان مسلمانان ریشه دوانید و روح این تفکر در میان بسیاری از مقدس‌نماها وجود داشته و مزاحمی برای پیشرفت اسلام و مسلمانان بوده است. امام علی (ع) مخالف فکر خوارج بودند. شخص آنها و فکر آنها در هر زمانی که باشد مورد انتقاد علی (ع) است.
• یکی از مشخصات تفکر خوارج که در حال حاضر هم میان مسلمانان وجود دارد ظاهرگرایی و تشخیص حق و باطل به اعتبار شخصیت‌ها و چهره‌های تأثیرگذار در جامعه است. ایشان در هر قضیه‌ای ظاهر را دیده و معتقد بودند اکثریت که بزرگان صحابه هم در میان آنها هستند، ملاک حقیقت‌اند. در حالی که در اندیشه امیرمؤمنان (ع) حق و باطل مقياس شخصیت‌ها است نه اینکه اشخاص مقياس حق و باطل باشند.
• تنگ‌نظری نیز از دیگر ویژگی خوارج است که امروز در جامعه اسلامی مشاهده می‌شود. امروزه برخی خشک‌مغزان، همه مردم جهان، جز عده کمی مانند خود را، به دیده الحاد و کفر می‌نگرند و دایره اسلام و هدایت را بسیار محدود می‌پندارند. این تفکر که سایر فرق مسلمانان مخلد در عذاب هستند از خوارج به مسلمانان رسیده است.
• علی (ع) همواره با جهالت و خشکه‌مقدسی مخالف است و از شیعیان خود در هر زمانی انتظار هوشیاری و بینش دارد.
• درسی که می‌توانیم از خوارج برای این دوران بگیریم لزوم هماهنگی میان تقدس و بینش افراد است. تاریخ اسلام گواه این مطلب است که با افزایش مقدس‌های فاقد بینش و بصیرت، خطر عوام‌فریبی از سوی دشمنان بیشتر شده است. منفعت‌پرستان با زیرکی از تقوای بدون بصیرت برخی متدينان سوء استفاده کرده و حوادثی همچون بر نیزه کردن قرآن بارها رخ داده است.
• نکته دیگر اینکه بسنده کردن به کلیات بی‌نتیجه است. بدون تعیین طرز صحیح استنباط و برداشت از قرآن دعوت به پیروی از قرآن مفید نیست. خوارج گرچه دعوت به قرآن می‌کردند، ولی چون با شیوه صحیح استفاده از این منبع نورانی آشنا نبودند بیشتر گمراه می‌شدند. قرآن وجوه متعددی دارد که باعث گمراهی بیشتر افراد فاسد می‌شود. مثلاً در قرآن از حقانیت علی (ع) یا معاویه در جنگ صفین سخنی به میان نیامده است، بلکه تنها توصیه به هوشیاری در تشخیص فرقه ظالم شده است. علی (ع) می‌فرماید: عدم تطبیق کلیات به مصادیق جزئی بی‌فایده است. باید در هر زمان مصداق ظلم و عدل را به درستی تشخیص داد.

جستارهای وابسته

منابع

• محمدی، عبدالله، امیر مؤمنان علی؛ چلچراغ حکمت
• محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
• دانشنامه نهج البلاغه ج۱
• محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی

منبع‌شناسی جامع خوارج

• کتاب‌شناسی خوارج
• مقاله‌شناسی خوارج
• پایان‌نامه‌شناسی خوارج

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: