صلوات در قرآن

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث صلوات است. "صلوات" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

صلوات در قرآن | صلوات در حدیث | صلوات در کلام اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصلواتقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل صلوات (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

این عنوان اهمیت ویژه‌ای در تعظیم شعائر دینی و توجه به تلاش پیامبر دارد. بدین‌جهت سلام و صلوات از نقاط برجسته فرهنگ دینی و شعاری مسلمانان محسوب می‌شود و نوعی ابراز وجود و کسب هویت و نشان دادن پیوند با پیامبر ختمی مرتبت و الگو قرار دادن او است. صلوات با دو تعبیر آمده، یکی سلام خدا یا به صورت کلی به همه انبیای مرسل است: ﴿وَسَلَامٌ عَلَى الْمُرْسَلِينَ﴾ و گاهی سلام به نبی خاص مانند یحیی و عیسی است: ﴿وَسَلَامٌ عَلَيْهِ يَوْمَ وُلِدَ وَيَوْمَ يَمُوتُ﴾ و گاهی این سلام خاص به پیامبر اسلام است: ﴿سَلَامٌ عَلَى إِلْ يَاسِينَ﴾. و گاهی صلوات. این صلوات به جز سلام است: ﴿إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ﴾ و تنها درود خدا نیست، درود خدا و ملائکه و درخواست از مؤمنین است و گاهی خدا دستور می‌دهد که به هنگام کار خوب انسان‌ها و به ویژه دادن صدقه بر آنها صلوات و درود و دعا بفرستد: ﴿وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ﴾ که صلوات پیامبر برای آنان مایه آرامش است. از این‌رو فلسفه صلوات، بیان یک فرهنگ و ادب و شیوه دعا و تربیت معنوی و شعائر دینی و تعیین مسیر و نشاط دینی است.

1. ﴿إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾. نکته: خداوند و فرشتگانش بر پیامبر رحمت و درود می‌فرستند ﴿إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ﴾ این پیام را می‌‌دهدکه مقام پیامبر(ص) آن قدر والا است که آفریدگار عالم هستی و تمام فرشتگانی که تدبیر این جهان به فرمان حق بر عهده آنها گذارده شده است بر او درود می‌فرستند، اکنون که چنین است شما نیز با این پیام جهان هستی هماهنگ شوید، “ای کسانی که ایمان آورده‌اید بر او درود بفرستید و سلام بگوئید و در برابر فرمان او تسلیم باشید ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾ او یک گوهر گرانقدر عالم آفرینش است، و اگر به لطف الهی در دسترس شما قرار گرفته مبادا ارزانش بشمرید، مبادا ارج و مقام او را در پیشگاه پروردگار و در نزد فرشتگان همه آسمان‌ها فراموش کنید، او یک انسان است و از میان شما برخاسته ولی نه یک انسان عادی، کسی است که یک جهان در وجودش خلاصه شده است. علامه طباطبایی می‌نویسد کلمه “صلاة” در اصل به معنای انعطاف بوده، و صلات خدا بر پیغمبر به معنای انعطاف او به وی است، به وسیله رحمتش، البته انعطافی مطلق، چون در آیه شریفه‌ صلات را مقید به قیدی نکرده، و همچنین صلات ملائکه او بر آن جناب، انعطاف ایشان است بر وی، به اینکه او را تزکیه نموده و برایش استغفار کنند، و صلات مؤمنین بر او انعطاف ایشان است به وسیله درخواست رحمت برای او. و در اینکه قبل از امر به مؤمنین که بر او صلوات بفرستید، نخست صلات خود و ملائکه خود را ذکر کرده، دلالتی هست بر اینکه صلوات مؤمنین بر آن جناب به پیروی خدای سبحان، و متابعت ملائکه اوست، از طریق شیعه و سنی هم روایت بسیار زیاد رسیده، در اینکه طریق صلوات فرستادن مؤمنین بر آن جناب، این است که از خدا بخواهند بر او و آل او صلوات بفرستد.
2. ﴿وَمِنَ الْأَعْرَابِ مَنْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَيَتَّخِذُ مَا يُنْفِقُ قُرُبَاتٍ عِنْدَ اللَّهِ وَصَلَوَاتِ الرَّسُولِ أَلَا إِنَّهَا قُرْبَةٌ لَهُمْ سَيُدْخِلُهُمُ اللَّهُ فِي رَحْمَتِهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾.
3. ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾.
4. ﴿أُولَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ﴾.
5. ﴿هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَمَلَائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا﴾.

نکات

درآیات فوق این محورها مطرح گردیده است:

1. تأیید خداوند از عمل گروهی از عرب‌های بادیه‌نشین که ایمان به خدا و روز رستاخیز دارند ﴿وَمِنَ الْأَعْرَابِ مَنْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ﴾ به همین دلیل هیچگاه انفاق در راه خدا را غرامت و زیان، نمی‌دانند، بلکه با توجه به پاداش‌های وسیع الهی در این جهان و سرای دیگر، این کار را وسیله نزدیکی به خدا ﴿وَيَتَّخِذُ مَا يُنْفِقُ قُرُبَاتٍ عِنْدَ اللَّهِ﴾ و مایه توجه و دعای پیامبر(ص) که افتخار و برکت بزرگی است می‌دانند ﴿وَصَلَوَاتِ الرَّسُولِ﴾ و انفاق در راه خدا و توابع آن را - که همان درود و دعای رسول خدا(ص) به خیر و برکت است - همه را وسیله‌های تقرب به پروردگار می‌دانند. و خداوند این طرز فکر آنها را با تأکید فراوان تصدیق می‌کند و می‌گوید: آگاه باشید که این انفاق‌ها به طور قطع مایه تقرب آنها در پیشگاه خداوند است ﴿أَلَا إِنَّهَا قُرْبَةٌ لَهُمْ﴾ و به همین دلیل خدا آنان را به زودی در رحمت خود فرو می‌برد ﴿سَيُدْخِلُهُمُ اللَّهُ فِي رَحْمَتِهِ﴾
2. خداوند به رسول گرامی‌اش دستور می‌‌دهد که حتی در برابر انجام وظائف واجب باید از مردم تشکر و تقدیر کرد، و به آنها دعا کرد ﴿وَصَلِّ عَلَيْهِمْ﴾ و مخصوصاً از طریق معنوی و روانی آنها را تشویق نمود، و کلمه - صَلِّ - از - صَلاة - و به معنای دعا است، و از سیاق استفاده می‌شود که مقصود از این دعا، دعای خیر به جان و مال ایشان است، همچنان که از سنت چنین به یادگار رسیده که آن جناب در برابر کسی که زکات می‌داده چنین دعا می‌کرده که: خدا به مالت خیر و برکت مرحمت فرماید. و در جمله ﴿إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ﴾ کلمه “سکن” به معنای چیزی است که دل را راحتی و آرامش بخشد، و منظور این است که نفوس ایشان به دعای تو سکونت و آرامش می‌یابد و این خود نوعی تشکر از مساعی ایشان است، همچنان که جمله ﴿وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ مایه آرامشی است که دل‌های مکلفینی که این آیه را می‌شنوند و یا می‌خوانند به ‌وسیله آن سکونت می‌یابد. این آیه شریفه متضمن حکم زکات مالی است، که خود یکی از ارکان شریعت و ملت اسلام است، هم ظاهر آیه این معنا را می‌رساند و هم اخبار بسیاری که از طرق امامان اهل بیت(ع) و از غیر ایشان نقل شده است. جالب این که مأموران وصول مالیات موظف شده‌اند از مردم تشکر کنند، و این دستور به عنوان یک حکم مستحبّ در برنامه‌های اسلامی روشنگر عمق جنبه‌های انسانی در این دستورها است.
3. لطف و رحمت عمومی خدای متعال شامل همه افراد می‌شود، ولی درود و صلوات و رحمت خاص خدا برای شکیبایان و صابران است. ﴿أُولَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ﴾ خدا صابران را غرق در رحمت ویژه خود می‌کند و تشویق صابران از طرف خدا به ما این نکته تربیتی را می‌آموزد که در جامعه اسلامی، احترام خاصی برای افراد صابر و مقاوم قایل شویم.
4. خداوند بر شما درود وصلوات، رحمت می‌فرستد، و فرشتگان او نیز - برای شما تقاضای رحمت می‌کنند- ﴿هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَمَلَائِكَتُهُ﴾ تا شما را از ظلمات -جهل و شرک و کفر - بیرون آورد و به سوی نور - ایمان و علم و تقوا - رهنمون شود ﴿لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ﴾ چرا که او نسبت به مؤمنان رحیم و مهربان است ﴿وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا﴾ و به همین دلیل هدایت و رهبری آنها را بر عهده گرفته و فرشتگانش را نیز مأمور امداد آنها نموده است. (آری این آیه بشارتی است بزرگ برای همه سالکان راه حق و به آنها نوید می‌دهد که از جانب معشوق کششی نیرومند است، تا کوشش عاشق بیچاره به جایی برسد! آری! این رحمت خاص خداست که مؤمنان را از ظلمات اوهام و شهوات و وساوس شیطانی بیرون می‌آورد و به نور یقین و اطمینان و تسلط بر نفس رهنمون می‌گردد که اگر رحمت او نبود این راه پرپیچ و خم هرگز پیموده نمی‌شد. و علامه طباطبائی ذیل آیه می‌‌نویسند معنای جامع کلمه “صلاة” - به طوری که از موارد استعمال آن فهمیده می‌شود - انعطاف است، چیزی که هست این معنای جامع به خاطر اختلاف مواردی که به آن نسبت داده می‌شود مختلف می‌شود، و به همین جهت بعضی گفته‌اند: صلات از خدا به معنای رحمت، و از ملائکه به معنای استغفار، و از مردم دعا است، لیکن این را نیز باید دانست که هر چند صلات از خدا به معنای رحمت است، اما نه هر رحمت، بلکه رحمت خاصی که ذخیره آخرت برای خصوص مؤمنین است، و سعادت آخرتی آنان و فلاح ابدیشان، مترتب بر آن می‌شود، و بدین جهت است که به دنبال جمله مورد بحث علت صلوات فرستادن خدای تعالی را چنین بیان کرده: ﴿لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا﴾ صلوات می‌فرستد، تا شما را از تاریکی‌ها به سوی نور بیرون آورد، چون او همواره نسبت به مؤمنین رحیم است.

رابطه سلام و صلوات

• سلام و درود ادبی انسانی به دیگران است. اما در جامعه دینی نوعی ارتباط و ایجاد پیوند است، به ویژه اگر با صلوات همراه باشد، که نوعی اقامه شعائر و حکایت از پیوند شخص با پیامبر را می‌کند. در این باره قرآن افزون بر آیاتی که دستور به سلام می‌دهد، مانند: ﴿وَإِذَا جَاءَكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِنَا فَقُلْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ﴾ ﴿وَنَادَوْا أَصْحَابَ الْجَنَّةِ أَنْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ﴾ ﴿وَتَحِيَّتُهُمْ فِيهَا سَلَامٌ وَآخِرُ دَعْوَاهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ ﴿سَلَامٌ عَلَيْكُمْ بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ﴾؛ ﴿وَسَلَامٌ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِينَ اصْطَفَى آللَّهُ خَيْرٌ أَمَّا يُشْرِكُونَ﴾ اما صلوات معنایی دیگر دارد و جایگاه و اهمیت ویژه‌ای برای نشان دادن پیوند و همراهی دارد که به این دستور خاص اشاره شده است.

1. ﴿إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾
2. ﴿وَمِنَ الْأَعْرَابِ مَنْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَيَتَّخِذُ مَا يُنْفِقُ قُرُبَاتٍ عِنْدَ اللَّهِ وَصَلَوَاتِ الرَّسُولِ أَلَا إِنَّهَا قُرْبَةٌ لَهُمْ سَيُدْخِلُهُمُ اللَّهُ فِي رَحْمَتِهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾

نکات

درود بر پیامبرهدف مشخصی دارد برای اینکه درود تکریم و اجلال وتعظیم است وآن درود وصلوتی که در آیه: ﴿هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَمَلَائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا﴾ آمده است درود و صلوات مغفرت وتطهیر و اخراج مردم از ظلمات به سوی نور است، پس دو صلات و درود به یک معنی نیستند ". (الرسول الاعظم قرانیاً، ص ۳۱) اما در حقیقت فلسفه و غایت صلوات بر پیامبر و مؤمنین با شعار درود بر پیامبر اعلام همبستگی است و در آیه صلوات بر پیامبر و مؤمنین است از صیغه جمع - عَلَیکمْ - وَ کٰانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً - استفاده می‌شود..

جستارهای وابسته

• تحیت
• سلام

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: