بحث:آیا اعتقاد به علم غیب معصوم شرک نیست؟ (پرسش)

پاسخ اجمالی

معناشناسی غیب و شرک

غیب هر آن چیزی است که در دایرۀ محسوسات نباشد و شرک در مقابل توحید، در لغت به معنای شریک و مشارکت آمده است و "مشرک" به کسی گفته می‌‌شود که نسبت به خدا کفر ورزیده و برای او شریکی قائل شود و در اصطلاح به معنای همتا قرار دادن برای خداوند است که این همتایی ممکن است در صفات، افعال و یا ذات او باشد.

شبهه شرک انگاری اعتقاد به آگاهی معصوم از غیب

از دیدگاه وهابیت هر عملی که در آن به غیر خدا بها داده شده، شرک و صاحب آن عمل، مشرک است. به باور وهابیت اعتقاد به وجود برخی صفات الهی برای غیر خدا همچون علم غیب، از آنجا که منجر به مشارکت غیرخدا با خدا در صفات مختص خدا می‌‌شود، شرک شمرده می‌‌شود. لذا در نگاه ایشان اموری همچون: تبرک جستن به غیرخدا به واسطه ساخت قبور انبیا و اولیاء الله، زیارت، بوسیدن و مس نمودن قبور ایشان، توسل، شفاعت خواهی از ایشان و قسم خوردن به غیر خدا شرک بوده و همه کسانی که به این امور معتقد یا ملتزم شوند، مشرک هستند.

بر این اساس دیدگاه وهابیت آگاهی معصومین از علم غیب را نیز بدان دلیل که اطلاع از غیب را از صفات مختص الهی می‌دانند، شرک و حتی در ردیف کفر می دانند. آنها بر این باورند که علم غیب منحصراً از آن خداوند است و او نیز گوشه ای از این علم را از طریق وحی به برخی از انبیای خود داده است و به همین جهت غیر از انبیاء احدی از علم غیب برخوردار نیست، لذا نسبت دادن آن به غیر خدا و پیامبرانی که او از علمش به آنها داده، از آنجا که موجب تساوی خداوند و غیر اوست، شرک محسوب می‌شود.

به عنوان نمونه محمد بن عبدالوهاب می گوید: "کسی که ادعای ذره‌ای از علم غیب داشته باشد طاغوت است به دلیل آیۀ ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ﴾. در حالی که دانشمندان و مفسرین اهل سنت همانند قرطبی، فخر رازی و زمخشری خلاف این مطلب را از این آیه استفاده کرده‌اند. مثلا زمخشری در ذیل آیه فوق می‌‌نویسد: "خداوند متعال از میان افرادی که مورد رضایت اوست، رسولان را برای آگاهی از غیب انتخاب نموده است".

شورای مفتیان وهابیت نیز گفته اند: "کسی که معتقد باشد به اینکه افراد صالح علم غیب دارند کافر است زیرا خدای متعال فرموده است: ﴿قُلْ لَا يَعْلَمُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ الْغَيْبَ إِلَّا اللَّهُ﴾..

پاسخ به شبهه فوق

پاسخ به این شبهه را از سه جهت بررسی می‌نماییم:

1. اگر مراد از غیب آن دسته از علوم ذاتی و غیراکتسابی و غیرتعلیمی باشد که از دیگری فراگیری نشده است، در این صورت علم به غیب تنها مختص به خداوند است و علوم مستفادِ اولیای الهی هرچند برای دیگران غیب باشد اما با توجه به این معنا غیب شمرده نمی‌شود. طبق این معنا که مطابق با دیدگاه مشهور متکلمین هم هست، برخورداری معصومین از غیبشرک شمرده می‌شود.
2. اگر مراد از غیب را براساس معنای آنها در فرهنگ قرآن و روایات، آن دسته از علومی بدانیم که تنها به خدای متعال اختصاص داشته و او نیز احدی را از آن علوم مطلع نساخته است مگر برخی از برگزیدگان مورد رضایت خویش را، در این صورت مراد از علم غیب، علم مستأثر یا مکنون الهی است که بر مبنای رایج و روایی، امام ابتدا از آن آگاهی ندارد. ادعای آگاهی معصوم از غیب حتی به این معنا نیز شرک شمرده نمی‌شود چراکه گفته شد براساس برخی آیات مانند: ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ﴾، امکان آگاه ساختن معصوم از بخشی از این علم توسط خداوند متعال وجود دارد.
3. اگر مراد از غیب همان معنای لغوی آن، یعنی هر آن چیزی که خارج از دایره محسوسات است باشد در این صورت علم به غیب، به مطلق علوم فراطبیعی و فراحسی اطلاق می‌شود. براین اساس ادعای آگاهی معصومین از این غیب نه تنها شرک نیست بلکه هیچ محذور عقلی و نقلی نیر ندارد.

گذشته از اینها قول به شرک بودن اعتقاد به آگاهی معصومین از غیب به دو دلیل نادرست است:

1. آنچه از علم غیب که صرفا به خدای متعال اختصاص دارد، بالذات و بالاصاله است و اوست که مقداری از آن را به غیر خود تعلیم می‌دهد. در این صورت، این قسم، علم غیب تبعی یا تعلیمی محسوب می‌شود و از این جهت با علم غیب خداوندی تفاوت دارد. به عبارت دیگر علم همۀ مخلوقات نسبت به غیب و نسبت به امور مشهود، فقط به واسطه تعلیم خداوند به آنها حاصل می‌شود و اگر تعلیم خداوند نباشد، دیگران هم نسبت به هیچ یک از امور مشهود و غیبی علم پیدا نمی‌کنند، روشن است که این اعتقاد، شرک به خداوند سبحان نیست.
2. میان علم خدا و علم معصوم تفاوت‌هایی وجود دارد از جمله اینکه:
   1. علمِ غیبِ ذاتی ـ بدون آنکه مقید به کم و کیف باشد ـ منحصر به فرد، استقلالی و مخصوص پروردگار است، زیرا غیر از خدا هر آنچه در عالم آفرینش وجود دارد، فقیر بالذّات بوده و دانش و توانایی خودشان را از خدا می‌گیرند.
   2. علم خدا به زمان و مکان و حالت خاصی منحصر نمی‌شود، زیرا علم او ذاتی است و نه اکتسابی و ذات خدا زمان و مکان نداشته و با تغییر حالت‌ها و رویدادها تغییر نمی‌کند.
   3. علم خدا ازلی و ابدی است، یعنی از ابتدا بوده و تا ابد نیز خواهد بود.
   4. علم غیب خدا بی نهایت است و اندازه معینی ندارد.
   5. علم غیب خداوند مطلق بوده و او به تمام اشیاء علم دارد و برای آن حد و مرزی نیست. خداوند متعال جهان و آنچه در آن روی داده و روی خواهد داد را می‌داند، خواه جزئی باشد یا کلی، مادی باشد یا معنوی، به خلاف علم غیر خدا که اولا ذاتی و استقلالی نیست بلکه عرضی، اکتسابی و تعلیمی است، ثانیا ازلی و ابدی نیست، ثالثا محدود به تعلیم الهی است و نه نامحدود، رابعا مطلق نیست و دارای حد و مرز است. در این صورت اعتقاد به برخورداری غیرخدا، پیامبر باشد یا امام از غیب، با توجه به آنچه گفته شد مستلزم شرک نخواهد بود.

نتیجه گیری

شرک دانستن علم غیب معصوم، ناشی از عدم تفکیک میان معانی آن در اصطلاح قرآن و روایات، کلام و لغت و نیز عدم توجه به تفاوت‌های میان علم خدا و علم معصوم و برداشت نادرست از برخی آیات و روایات است و چنین نیست که این اعتقاد از هر جهت شرک باشد.