سازگاری خانوادگی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث سازگاری است. "سازگاری" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

سازگاری خانوادگی در قرآن - سازگاری خانوادگی در حدیث - سازگاری خانوادگی در معارف و سیره نبوی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل سیره خانوادگی معصومان (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

مدارا و سازگاری در زندگی خانوادگی به مفهوم نرمش‌پذیری، عدم سرسختی، و انعطاف‌پذیری از قواعد مهم و اساسی است که بدون آن زندگی پیوسته در کشاکش و اصطکاک طی خواهد شد. زندگی خانوادگی ملازم مجموعه‌ای سازگاری‌هاست و دو فرد که با دو فرهنگ و دوگونه عادات و سلوک در کنار هم قرار می‌گیرند لازم است با مدارا و سازگاری مناسب تغییرات پیش‌آمده را پذیرا شوند و در برابر خواسته‌ها و انتظارات معقول و حقوق یکدیگر سرسختی نشان ندهند و هنگام بروز مشکلات با انعطاف‌های خردمندانه زندگی را پرآرامش و بانشاط سازند و اجازه ندهند که خشک‌سری و بی‌انعطافی زندگی خانوادگی را از سلامتی و همدلی و همراهی بیرون برد.

قرآن کریم سازگاری را تا آنجا ضروری معرفی کرده که حتی اگر به سبب برخی امور میان زن و شوهر ناخواهی و بی‌میلی پیش آید، با مدارا و سازگاری مناسب آن را از سر بگذرانند و با بروز این امور نظام خانواده را آسیب نزنند و سرسختانه رفتار نکنند. ﴿فَعَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَيَجْعَلَ اللَّهُ فِيهِ خَيْرًا كَثِيرًا﴾.

این آیه گذشته از آن‌که بیانگر واقعیتی در زندگی خانوادگی است و اینکه زندگی مشترک می‌تواند دستخوش مشکلاتی شود و لازم است آن مشکلات با مدارا و سازگاری حل گردد، نویدی اساسی داده است که در پی این مدارا و سازگاری، نعمت‌ها و برکت‌هایی برای چنین کسان از جانب خداست. قرآن می‌آموزد که اگر مردان از همسران خود رضایت کامل نداشته باشند و به سبب اموری، ناخوشایندی و ناخواهی در آنان پیش‌آمد، به سوی جدایی میل نکنند و بدرفتاری ننمایند، بلکه مدارا و سازگاری پیش گیرند تا روابط اصلاح شود و برکات خدا شاملشان گردد؛ به ویژه آنکه بسیاری از مشکلات و اختلافات، معلول بد فهمیدن‌ها و سوءظن‌های بی‌دلیل، و حب و بغض‌های بی‌جهت است و قضاوت‌هایی که در این شرایط صورت می‌گیرد، غالباً نادرست می‌باشد، به‌گونه‌ای که خوبی‌ها در نظرشان بدی و بدی‌ها در دیده‌شان خوبی جلوه می‌کند، و آنچه نجات‌بخش و راهگشاست مدارا و سازگاری است که در پرتو آن با گذشت زمان حقایق آشکار می‌شود و روابط به سوی سلامت مجرا می‌یابد. این انتظار که زندگی خانوادگی، خالی از اختلاف‌نظر و سلیقه، و به دور از مشکل و گرفتاری باشد، انتظاری خلاف واقع است، و آن‌چه مهم است رویارویی صحیح با اختلافات و مشکلات است، و از قواعد مهم برای این رویارویی و دامن نزدن به اختلافات و مشکلات و کاستن آنها و زدودنشان، مدارا و سازگاری است که این‌گونه رفتار کردن زمینه‌ساز خوشبختی خانوادگی است، چنان‌که در حدیث نبوی آمده است: «أَرْبَعَةٌ مِنْ سَعَادَةِ الْمَرْءِ الْخُلَطَاءُ الصَّالِحُونَ‏ وَ الْوَلَدُ الْبَارُّ وَ الْمَرْأَةُ الْمُؤَاتِيَةُ وَ أَنْ تَكُونَ مَعِيشَتُهُ فِي بَلَدِهِ».

همین معنا در حدیث امام صادق(ع) چنین آمده است: «ثَلَاثَةٌ هِيَ مِنَ السَّعَادَةِ الزَّوْجَةُ الْمُؤَاتِيَةُ وَ الْوَلَدُ الْبَارُّ وَ الرِّزْقُ‏ يُرْزَقُ‏ مَعِيشَةً يَغْدُو عَلَى صَلَاحِهَا وَ يَرُوحُ عَلَى عِيَالِهِ».

هرچه مدارا و سازگاری خردمندانه زن و مرد پررنگ‌تر باشد، خیر و برکت زندگی خانوادگی بیش‌تر خواهد بود، که مدارا و سازگاری خود از سنخ خیر و برکت است و مایه آن؛ و ازاین‌روست که بهترین همسران آنانند که اهل مدارا و سازگاری‌اند و شیرینی و لطافت زندگی خانوادگی را با اندک ملایمت و اختلاف به تلخی و درگیری نمی‌کشانند، و با بروز مشکلات، آن را با مدارا به سمت اصلاح پیش می‌برند. پیامبر اکرم(ص) در توصیفی درباره زنان فرمود: «خَيْرُ نِسَائِكُمُ الْوَدُودُ الْوَلُودُ الْمَوَاتِيَةُ الْمُوَاسِيَةُ إِذَا اتَّقَيْنَ اللَّهَ؛ وَشَرُّ نِسَائِكُمُ الْمُتَبَرِّجَاتُ الْمُتَخَيِلَّاتُ».

مدارا و سازگاری در زندگی خانوادگی منشأ گشایش و آسایش است، چنان‌که در بیان امیر مؤمنان علی(ع) آمده است: «الزَّوْجَةُ الْمُوَافِقَةُ إِحْدَى‏ الرَّاحَتَيْنِ‏».

اگر زن و مرد بنای روابط خود را بر مدارا و سازگاری بگذارند و این آمادگی را در خود فراهم کنند که در جهت اهداف مجموعه از خودمحوری بگذرند، و اسیر لجاجت و اصرارهای بی‌معنا نگردند، خانواده رنگ آرامش می‌یابد و تنش‌های ناشی از عدم سازگاری رفع می‌شود؛ و اگر بنای روابط بر مدارا و سازگاری نباشد، منظومه خانواده مدام در کش و قوس، و اضطراب و لرزش به سر خواهد برد. شاید به همین دلیل باشد که یکی از ملاک‌های تعیین بهترین همسر و بدترین همسر، چه زن و چه مرد، همین مدارا و سازگاری معرفی شده است، چنان‌که در حدیث نبوی آمده است: «خَيْرُ نِسَائِكُمْ‏ الْوَدُودُ الْوَلُودُ الْمُؤَاتِيَةُ وَ شَرُّهَا اللَّجُوجُ».

و در حدیث علوی آمده است: «شَرُّ الزَّوْجَاتِ‏ مَنْ‏ لَا تُؤَاتِي‏».

و نیز از حضرت رضا(ع) روایت شده است که امیرمؤمنان علی(ع) فرمود: بهترین زنانتان پنج ویژگی دارد. گفته شد: ای امیرمؤمنان، آن پنج ویژگی چیست؟ فرمود: آرام بودن و ملایم بودن و سازگار بودن و زنی که هرگاه موجبات خشم همسرش را فراهم کند خواب در چشمش نرود تا همسرش از او خشنود گردد، و زنی که چون همسرش به سفر رود خود را در غیاب او حفظ نماید؛ و چنین زنی کارگزاری از کارگزاران خداوند است، و کارگزار خدا ناامید نمی‌شود..

این‌گونه مدارا و سازگاری لازمه زندگی مشترک است و هم زن و هم مرد لازم است بر این مدار رفتار کنند که سلامت و صفای زندگی در پرتو آن جلوه‌گر می‌شود، چنان‌که در آموزه‌های پیشوایان دین بدان توجه شده است. پیامبر اکرم(ص) فرموده است: «مُدَارَاةُ النَّاسِ‏ نِصْفُ‏ الْإِيمَانِ‏ وَ الرِّفْقُ بِهِمْ نِصْفُ الْعَيْشِ».

و از امیر مؤمنان علی(ع) فرموده است: «سَلَامَةُ الدِّينِ‏ وَ الدُّنْيَا فِي‏ مُدَارَاةِ النَّاسِ‏».

برای اینکه دو همسر به تعاملی مطلوب دست یابند، لازم است بیش‌ترین مدارا و سازگاری را با یکدیگر داشته باشند، و از هرگونه ناسازواری باهم پرهیز نمایند. برخی همسران نسبت به یکدیگر سرسخت و ناهموار و انعطاف‌ناپذیر، و نسبت به اقوام و خویشان خود رام و هموار و انعطاف‌پذیرند، و تحت تأثیر مراکز بیرون از کانون خانواده قرار دارند که این امر موجب اختلاف درون خانواده و آسیب‌های جدی به روابط خانوادگی می‌شود. پیامبر اکرم(ص) چنین همسرانی را بدترین شریکان زندگی معرفی کرده است. جابر بن عبد الله انصاری گفته است از رسول خدا(ص) شنیدم که فرمود: «أَ لَا أُخْبِرُكُمْ‏ بِشِرَارِ نِسَائِكُمْ‏».. گفتند: چرا، ای رسول خدا. فرمود: «إِنَّ مِنْ شَرِّ نِسَائِكُمُ الذَّلِيلَةَ فِي‏ أَهْلِهَا الْعَزِيزَةَ مَعَ‏ بَعْلِهَا».

همچنین روایت شده است که پیامبر اکرم(ص) فرمود: «شِرَارُ نِسَائِكُمُ... اللَّجُوجَةُ الْعَاصِيَةُ الذَّلِيلَةُ فِي‏ قَوْمِهَا الْعَزِيزَةُ فِي نَفْسِهَا الْحَصَانُ عَلَى زَوْجِهَا الْهَلُوكُ عَلَى غَيْرِهِ».

رسول خدا(ص) مکرر پیروان خود را به مدارا و سازگاری، و دوری از آسیب زدن به این رکن رکین خانوادگی فرامی‌خواند، چنان‌که در ضمن خطبه‌ای مهم فرمود: «مَنْ‏ كَانَتْ‏ لَهُ‏ امْرَأَةٌ لَمْ‏ تُوَافِقْهُ‏ وَ لَمْ تَصْبِرْ عَلَى مَا رَزَقَهُ اللَّهُ تَعَالَى وَ شَقَتْ عَلَيْهِ وَ حَمَّلَتْهُ مَا لَمْ يَقْدِرْ عَلَيْهِ لَمْ يَقْبَلِ اللَّهُ مِنْهَا حَسَنَةً تَتَّقِي بِهَا حَرَّ النَّارِ وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهَا مَا دَامَتْ كَذَلِكَ».

و نیز فرمود: «أَلَا وَ أَيُّمَا امْرَأَةٍ لَمْ‏ تَرْفُقْ‏ بِزَوْجِهَا وَ حَمَلَتْهُ عَلَى مَا لَا يَقْدِرُ عَلَيْهِ وَ مَا لَا يُطِيقُ لَمْ يَقْبَلِ اللَّهُ مِنْهَا حَسَنَةً وَ تَلْقَى اللَّهَ وَ هُوَ عَلَيْهَا غَضْبَانُ».

زندگی خانوادگی جز با مدارا و سازگاری متقابل زن و مرد به درستی تداوم نمی‌یابد و لازم است دو همسر از اموری که این مدارا و سازگاری را آسیب می‌زند، می‌کاهد و زایل می‌سازد به شدت بپرهیزند و اسباب بقادهنده و افزاینده آن را به غفلت نسپارند و در روند زندگی به خوبی به کار گیرند.

تفاهم و توافق در زندگی خانوادگی

قرار گرفتن زن و مرد در یک منظومه به نام خانواده و سیر آنان به سوی اهداف خانواده، جز با تفاهم و توافق به درستی میسر نیست. مراد از تفاهم و توافق درک و فهم مشترک و متقابل و نیز هم‌فکری و همسویی در امور مشترک و گام زدن در مسیر مورد توافق است. قرآن کریم با بیانی لطیف این حقیقت را در زندگی مشترک روشن کرده است: ﴿وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضَاعَةَ وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لَا تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَا لَا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلَا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَلِكَ فَإِنْ أَرَادَا فِصَالًا عَنْ تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا وَإِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلَادَكُمْ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِذَا سَلَّمْتُمْ مَا آتَيْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾.

قرآن کریم در موضوع شیر دادن نوزادان لطایفی را مطرح کرده است که در روابط خانوادگی راهگشاست. حق شیر دادن در دو سال شیرخوارگی از آن مادران است و مدت شیر دادن طفل لازم نیست حتما دو سال باشد و دو سال برای کسی است که بخواهد دوران شیرخوارگی را کامل نماید و مادران حق دارند با توجه به وضع طفل و رعایت سلامت او و دیگر ملاحظات خانوادگی این مدت را کاهش دهند، ولی این امر باید با صلاحدید و هم‌فکری و توافق پدر و مادر صورت بگیرد. گرچه مادر مجبور نیست نوزاد را شیر دهد و بنابراین هر وقت بخواهد می‌تواند از آن خودداری کند، ولی بهتر است که در جهت رشد و سلامت کودک و مصالح آتی او از برخی خواسته‌های خود بگذرد و با تفاهم و توافق با همسر به تصمیمی مناسب برسند و قرآن کریم با تعابیر “تراضی” و “تشاور” یعنی یکدیگر را راضی نگه داشتن و باهم مشورت کردن راه مناسب را نشان داده است. و نه تنها در این مورد راه مناسب برای زندگی توأم با همدلی، همفکری، همراهی و خشنودی را نشان داده است بلکه در واقع بنایی اساسی را برای زندگی مشترک معرفی کرده است؛ و آن اینکه زندگی مشترک باید براساس تفاهم و توافق راه برده شود.

اگر در زندگی مشترک تفاهم و توافق به‌عنوان یک قاعده در تصمیم‌گیری و اداره و پیشبرد امور پذیرفته شود، روابط خانوادگی به درستی تنظیم می‌گردد و بسیاری از بدفهمی‌ها و اختلاف‌ها رفع می‌شود. زن و مرد در زندگی مشترک لازم است در یک مسیر گام بردارند، و در عین حفظ شخصیت مستقل خود در یک جهت حرکت کنند، وگرنه پیوسته زندگی مشترک را به اصطکاک و درگیری می‌کشانند و به‌جای پیشرفت، درجا می‌زنند، و به جای حرکت مثبت گرفتار سکون منفی می‌گردند.

البته تفاهم و توافق به معنای نفی شخصیت یکی در برابر دیگری، و هضم شدن یکی در دیگری نیست و اعضای خانواده می‌توانند در عین داشتن شخصیت مستقل و اندیشه و نظر خویش در اهداف و جهت‌گیری‌ها و مسیر زندگی اهل تفاهم و توافق باشند. تفاهم و توافق در زندگی خانوادگی درک متقابل و هم‌فکری و همسویی در امور مشترک است نه نفی یکدیگر و نادیده گرفتن علایق و سلایق گوناگون. این انتظار که همه افراد خانواده در یک مسأله دارای یک نظر و سلیقه باشند و در همه چیز یک فهم و عقیده معنا یابد، انتظاری غیر واقعی است. بلکه آنچه مهم است و قاعده‌ای اساسی در زندگی خانوادگی است تفاهم و توافق در معنایی است که اشاره شد. چنین تفاهم و توافقی مایه آرامش خانواده و پیشرفت آن در جهت اهداف مجموعه است.

در داستان بِلَوْهَرْ و یوذاسَف آمده است که شاهزاده (یوذاسَف) از حکیم (بِلَوْهَرْ) درباره بهترین‌ها و برترین‌ها پرسش کرد و از جمله پرسید: «أَيُّ‏ شَيْ‏ءٍ مِنَ‏ الدُّنْيَا أَقَرُّ لِلْعَيْنِ‏؟»..

و حکیم پاسخ داد: «الْوَلَدُ الْأَدِيبُ وَ الزَّوْجَةُ الْمُوَافِقَةُ الْمُؤَاتِيَةُ الْمُعِينَةُ عَلَى أَمْرِ الْآخِرَةِ». زندگی خانوادگی فارغ از تفاهم و توافق از آرامش و شادی واقعی، بی‌بهره است.

تفاهم و توافق در زندگی «قُرَّةَ الْعَيْنِ‏» است. «قُرَّةَ‏» قرار گرفتن و قرار یافتن است، و «قُرَّةَ الْعَيْنِ‏» آرامش و راحتی چشم، یعنی آرامش و راحتی زندگی است، زیرا انسان ناراحت و گرفتار، آرامش چشم ندارد و آرام یافتن چشم نشانه آرامش و راحتی زندگی است. و نیز «قُرَّةَ» کنایه از شادی و سرور است و گفته‌اند اصل آن از قُرّ به معنی خنکی و سرماست، و سرما مقتضی سکون و قرار است، چنان‌که گرما و حرارت مقتضی حرکت است. و «قُرَّةَ الْعَيْنِ‏» به معنای خنکی چشم گرفته شده است، زیرا عرب معتقد بود که اشک ناشی از سرور و شادی خنک است و اشک ناشی از اندوه و گرفتاری گرم است. زندگی مشترک نیازمند «قُرَّةَ الْعَيْنِ‏» است و آن جز در پرتو تفاهم و توافق حاصل نمی‌شود. بنابراین اگر انسان در پی زندگی پرآرامش است، لازم است تفاهم و توافق را جدی بگیرد و در پی برقرار ساختن روابط یک‌سویه نباشد. با عبور از خودخواهی یک‌سونگری و سلطه‌گری و گام نهادن در روابطی دوسویه و مبتنی بر مفاهمه و برخاسته از توافق است که شادی جمعی و رضایت متقابل کسب می‌گردد. و هیچ سروری چون سرور برخاسته از تفاهم و توافق نیست، چنان‌که در خبری آمده است: «مُوَافِقَةُ الزَّوْجَةِ كَمَالُ‏ السُّرُورِ».

هرچه تفاهم و توافق در زندگی پررنگ‌تر باشد، پیوندها مستحکم‌تر و انس و الفت بیش‌تر خواهد بود. از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمود: «الْأُنْسُ فِي ثَلَاثٍ فِي‏ الزَّوْجَةِ الْمُوَافِقَةِ وَ الْوَلَدِ الْبَارِّ وَ الصَّدِيقِ الْمُصَافِي».

اگر در زندگی مشترک تفاهم و توافق نباشد، پیوسته زندگی گرفتار کشاکش و فقدان آرامش خواهد بود. از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمود: «‏ خَمْسُ خِصَالٍ مَنْ فَقَدَ وَاحِدَةً مِنْهُنَّ‏ لَمْ‏ يَزَلْ‏ نَاقِصَ‏ الْعَيْشِ‏ زَائِلَ الْعَقْلِ مَشْغُولَ الْقَلْبِ فَأَوَّلُهَا صِحَّةُ الْبَدَنِ وَ الثَّانِيَةُ الْأَمْنُ وَ الثَّالِثَةُ السَّعَةُ فِي الرِّزْقِ وَ الرَّابِعَةُ الْأَنِيسُ الْمُوَافِقُ قُلْتُ وَ مَا الْأَنِيسُ الْمُوَافِقُ قَالَ الزَّوْجَةُ الصَّالِحَةُ وَ الْوَلَدُ الصَّالِحُ وَ الْخَلِيطُ الصَّالِحُ وَ الْخَامِسَةُ وَ هِيَ تَجْمَعُ هَذِهِ الْخِصَالَ الدَّعَةُ».

پرسش مستقیم

1. جایگاه و اهمیت مدارا و سازگاری در زندگی خانوادگی چیست؟ (پرسش)
2. جایگاه و اهمیت تفاهم و توافق در زندگی خانوادگی چیست؟ (پرسش)

منابع

1. دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌، سیره نبوی ج۴