اقتصاد در معارف دعا و زیارات
مقدمه
"اقتصاد" از ماده "قصد" که اصل ماده آن به معنی استقامت راه است، گرفته شده و واژه “اقتصاد” به معنای اعتدال و میانه‌روی است[۱]. این ماده در قرآن کریم و روایات بارها به کار رفته است؛ از جمله: ﴿وَاقْصِدْ فِي مَشْيِكَ﴾[۲]. در سخنی حضرت علی(ع) می‌فرماید: «لَنْ يَهْلِكَ مَنِ اقْتَصَدَ»[۳] هرکس میانه‌روی کند هرگز هلاک نمی‌شود.
یکی از مواردی که واژه اقتصاد در صحیفه به کار رفته نیایش سی‌ام است؛ آنجا که امام سجاد(ع) از خداوند درخواست می‌کند راه بذل و بخشش به مستمندان و میانه‌روی و اعتدال در مصرف را به او نشان دهد: «وَ قَوِّمْنِي بِالْبَذْلِ وَ الِاقْتِصَادِ»[۴]. همچنین از خداوند می‌خواهد که وی را از میانه‌روی بهره‌مند سازد[۵]. از نحوه کاربرد این کلمه روشن می‌شود که مهم‌ترین شاخصه ماهیتیِ مطرح در اقتصاد اعتدال و میانه‌روی است.
گرچه واژه اقتصاد در صحیفه دو بار بیشتر به کار نرفته است؛ اما مفاهیم معرفتی مرتبط با این موضوع به‌ویژه مباحث معیشتی مربوط به رزق و روزی و نگرش توحیدی نسبت به آن، به روشنی و فراوانی در این کتاب مشاهده می‌شود.
از نگاه صحیفه سجادیه، نظام اقتصادی مناسب نظامی نیست که تنها درصدد رفع نیازهای بشر باشد، بلکه رفع نیازها و برقراری عدالت اجتماعی در جهت بندگی و عبادت خدا و توحیدی کردن جامعه مدنظر یک نظام اقتصادی مناسب است.
نتیجه داشتن چنین مبنایی، تغییر نوع نگرش به زندگی و نحوه تنظیم نوع حرکت انسان است.
امام سجاد(ع) در صحیفه بر اساس این مبنا هرگونه رزق و روزی را از جانب خداوند متعال می‌داند و نوعی از نگرش توحیدی نسبت به رزق و روزی ارائه می‌دهد که برخی خطوط آن چنین است:
- اعتقاد به عدالت خداوند در حوزه تقسیم رزق[۶]؛
- رزق معاوم همه جانداران[۷]؛
- رضایت به آن‌چه خداوند از رزق مقدر نموده است[۸]؛
- اعتقاد به برکت در رزق[۹]؛
- اعتقاد به این که آن‌چه به انسان می‌رسد، فقط از جانب خدا است و باید فقط از او درخواست شود[۱۰]؛
- اعتقاد به اینکه کسب روزی و توانگری، زمینه کسب عزت و آبرو است[۱۱]؛
- اعتقاد به این که کسب روزی یکی از زمینه‌های مهم ابتلاء است[۱۲]؛
- مال و ثروت نباید موجب کبر و خودبینی شده و انسان را از عبودیت الهی دور کند[۱۳]؛
- شکرگزاری در برابر رزق الهی[۱۴]. بر اساس روایات، شکر باید در حالت فقر و غنا هر دو باشد[۱۵]؛
- در پی روزی حلال رفتن[۱۶]؛
- روی آوردن به قرآن به عنوان راهی برای افزایش رزق و روزی و زندگی آسان[۱۷]؛
- میانه‌روی و اعتدال و دوری از اسراف و تبذیر[۱۸]؛
- لزوم قناعت[۱۹]؛
- انفاق و بخشش به دیگران و هدیه دادن به دوستان و همسایگان و مواسات با آنها و دوری از منت گذاشتن[۲۰]؛
- کمک به خانواده مجاهدان به صورت خاص[۲۱]؛
- تواضع ثروتمندان و دستگیری از فقرا و اجتناب از تکبر و ظلم و سرکشی در صورت ثروتمند شدن[۲۲]؛
- ایجاد امنیت مالی برای سالمندان[۲۳][۲۴]
برخی اصول اقتصادی اسلام در صحیفه سجادیه
حفظ عزت و آبرو
حفظ آبرو و شخصیت و عزت نفس، یکی از مهم‌ترین مبانی اسلامی برای یک مسلمان است که در قرآن و روایات بدان توجه شده است.
امام سجاد(ع) در دعاهای خویش، عزت را فقط از جانب خداوند متعال دانسته و از او طلب عزت و توانگری می‌نماید و خواستن عزت از دیگران را جایز نمی‌داند؛ زیرا اصل عزت از جانب خداوند است چنان که قرآن کریم نیز می‌فرماید:﴿إِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِيعًا﴾[۲۵]
در صحیفه می‌خوانیم: «خدایا بر محمد و خاندانش درود فرست و عزت و آبرویم را با توانگری حفظ فرما و منزلتم را با تنگدستی به خواری میفکن تا از روزی‌خواهانت روزی بخواهم و دست نیاز به سوی مردمان فرومایه پیش آورم»[۲۶].
از این گونه دعاها به دست می‌آید که یکی از اصول اقتصادی اسلام، در درخواست رزق و در پی روزی رفتن، جهت بی‌نیاز شدن از دیگران است.
در آموزه‌های صحیفه سجادیه، دین و بدهکاری علاوه بر ایجاد دغدغه فکری در شخص بدهکار موجب نوعی ضعف در انسان می‌گردد و لذا امام سجاد(ع) از بدهی و مدیون شدن نسبت به دیگران به خداوند پناه می‌برد و در نیایش خویش می‌گوید: «پروردگارا از غصه وام و بدهی و اندیشه در آن از دل شغولی به قرض و بی‌خوابی آن، به تو پناه می‌برم. پس بر محمد و آل او درود فرست و مرا از زحمت و مشقتِ بدهی و قرض، پناه ده.»..[۲۷].
اهمیت کار و تلاش
در تعالیم اسلامی بر ضرورت تأمین معاش و امور زندگی تأکید می‌شود و مقوله “کار” به عنوان ابزاری برای رسانیدن انسان به هدف عالی وجود ارزش پیدا می‌کند. به عبارت دیگر، در این مکتب کار یک امر مقدس به شمار می‌رود که تنها از روی ناچاری اجتماعی نیست؛ بلکه حتی اگر این مسئله یعنی وظیفه اجتماعی نیز نباشد، باز هم کار از نظر سازندگی فرد، امر لازمی است که برای رشد عقل و فکر و جسم و قلب و به عبارتی همه ابعاد وجود انسان ضروری است[۲۸]. ضمناً کار منحصر به کار جسمانی نمی‌شود.
امام سجاد(ع) در یکی از نیایش‌های خود می‌فرماید: «وَ خَلَقَ لَهُمُ النَّهارَ مُبْصِراً لِيَبْتَغُوا فِيهِ مِنْ فَضْلِهِ، وَ لِيَتَسَبَّبُوا إِلَى رِزْقِهِ، وَ يَسْرَحُوا فِي أَرْضِهِ، طَلَباً لِمَا فِيهِ نَيْلُ الْعَاجِلِ مِنْ دُنْيَاهُمْ، وَ دَرَكُ الْآجِلِ فِي أُخْرَاهُمْ»[۲۹]: «و خداوند، روز را بینایی‌بخش قرار داد تا در آن به جست‌وجوی فضل حق خیزند و به اسباب رزق و روزی او دست یابند، و در زمین او در پی سود ناپایدار دنیا و ادراک نفع همیشگی آن جهان به راه افتند، و خداوند بر اثر همه این امور (کار و تلاش و رفتن به دنبال رزق و روزی) کار ایشان را به سامان می‌آورد».
امام سجاد(ع) در این سخنان، با عبارت «لِيَبْتَغُوا فِيهِ مِنْ فَضْلِهِ» در واقع به برخی آیات شریفه قرآن اشاره می‌کند.
عبارت ﴿لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ﴾[۳۰] که در آیاتی از قرآن آمده است از جمله: ﴿اللَّهُ الَّذِي سَخَّرَ لَكُمُ الْبَحْرَ لِتَجْرِيَ الْفُلْكُ فِيهِ بِأَمْرِهِ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾[۳۱] و ﴿وَمَا يَسْتَوِي الْبَحْرَانِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ سَائِغٌ شَرَابُهُ وَهَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَمِنْ كُلٍّ تَأْكُلُونَ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُونَ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْكَ فِيهِ مَوَاخِرَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾[۳۲] بر اساس دیدگاه برخی مفسرین معنی وسیعی دارد که از جمله فعالیت‌های اقتصادی را شامل می‌شود[۳۳].
یکی از اهداف تربیتی اسلام برای توصیه به کار، رفع فقر و تنگدستی و عدم احتیاج به دیگران در مسائل معیشتی زندگی است. بر این اساس نگاه داشتن خود در فقر و تنگدستی از این جهت که انسان را از رشد باز می‌دارد و در موارد زیادی موجب تنبلی و بی‌کاری می‌شود، مذموم است.
یکی از خطوط تربیتی دعاهای امام سجاد(ع) نیز دعا برای رفع احتیاج در مسائل معیشتی و اقتصادی زندگی و رفع سختی و تنگدستی در زندگی است؛ از جمله:"به تو پناه می‌برم از احتیاج به هم‌نوعان و از زندگی در سختی و تنگدستی"[۳۴] و "خدایا نسبت به فقر و ناداری، ناتوانم، پس روزی‌ام را از من دریغ مدار و مرا به خلقت وامگذار بلکه حاجتم را خودت برآور و تو خود کفاف من را بر عهده‌دار"[۳۵].
مصرف صحیح
توصیه روایات به مصرف حداقلی و بازدهی و تولید حداکثری، شاخصه‌ای مهم در رشد فرد و جامعه است. در روایتی، رسول خدا(ص) یکصد و سه خصلت در عمل و نیت، برای مؤمن ذکر می‌فرماید؛ از جمله آن‌که مؤمن، هزینه‌هایش کم و کمک و بازدهی‌اش زیاد است: «قَلِيلَ الْمَئُونَةِ كَثِيرَ الْمَعُونَةِ»[۳۶].
یکی از راه‌های حصول به این ویژگی، توصیه به برنامه‌ریزی درست در زندگی است که در نیایش سی‌ام صحیفه آمده است: «خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و مرا از اسرافکاری و ولخرجی‌ها بر کنار بدار و راه بذل و بخشش به مستمندان با میانه‌روی و اعتدال در مصرف را به من نشان بده، و خوب اداره کردن زندگی را به من بیاموز، و به لطف و کرمت از تجمل و اسرافم بازدار، و وسایل روزی مرا از راه حلال فراهم کن و مرا به انفاق در راه خیر موفق بدار و مرا از جمع‌آوری مال و ثروتی که باعث غرور و گردن‌فرازی‌ام گردد، و یا موجب طغیان و سرکشی‌ام شود، دور ساز.»...
موضوع برنامه‌ریزی صحیح در زندگی که با تعبیر «حُسْنَ التَّقْدِيرِ» در این دعا بیان شده در برخی دیگر از روایات نیز آمده است. از جمله در سخنی از حضرت علی(ع): «قِوَامُ الْعَيْشِ حُسْنُ التَّقْدِيرِ وَ مِلَاكُهُ حُسْنُ التَّدْبِيرِ»[۳۷]: پایداری زندگی به برنامه‌ریزی درست و ملاک آن مدیریت صحیح است.
باید دانست که موضوع اندازه نگاه داشتن در زندگی، به معنای در تنگنا نگاه داشتن خود و استفاده نکردن از وسایل و معاش در زندگی نیست؛ بلکه همان‌گونه که بیان گردید به معنی استفاده صحیح و بجا و قناعت داشتن است که دعاهای زیادی را در صحیفه به خود اختصاص داده است و به برخی موارد آن اشاره شد[۳۸].[۳۹]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ مفردات الفاظ القرآن.
- ↑ «و در راه رفتنت میانه‌رو باش» سوره لقمان، آیه ۱۹.
- ↑ تحف العقول، ص۸۵.
- ↑ دعای ۳۰.
- ↑ نیایش بیستم.
- ↑ نیایش سی‌و‌پنجم.
- ↑ نیایش یکم.
- ↑ نیایش‌های دوازدهم، بیست‌ونهم و سیودوم.
- ↑ نیایش بیست‌ودوم.
- ↑ نیایش‌های چهارم، بیستم و بیست‌ودوم.
- ↑ نیایش‌های بیستم و سی‌و‌پنجم.
- ↑ نیایش‌های بیستم، سیودوم و بیست‌ونهم.
- ↑ نیایش سی‌ام.
- ↑ نیایش‌های یکم و سیودوم.
- ↑ مصباح الشریعة، ص۲۴.
- ↑ نیایش‌های سی‌ام و هشتم.
- ↑ نیایش چهل ودوم.
- ↑ نیایش سی‌ام.
- ↑ نیایش هشتم.
- ↑ نیایش‌های سی‌و‌هشتم، بیست‌وششم، بیستم و بیست‌ودوم.
- ↑ نیایش بیست‌وهفتم.
- ↑ نیایش‌های سی‌ام، بیستم و هشتم.
- ↑ نیایش بیستم.
- ↑ هادیان رسنانی، الهه، مقاله «اقتصاد»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۶۴.
- ↑ «بی‌گمان عزّت همه از آن خداوند است» سوره نساء، آیه ۱۳۹.
- ↑ نیایش بیستم.
- ↑ نیایش سی‌ام.
- ↑ تربیت و رشد اسلامی، ص۸۷-۸۹.
- ↑ دعای ۶.
- ↑ «تا از بخشش او (روزی خود را) فرا چنگ آورید» سوره نحل، آیه ۱۴.
- ↑ «خداوند، همان است که دریا را برای شما رام کرد تا کشتی‌ها در آن به فرمان وی روان گردند و تا شما از بخشش وی (روزی) به دست آورید و باشد که سپاس گزارید» سوره جاثیه، آیه ۱۲.
- ↑ «و دو دریا برابر نیستند، این نوشین گواراست که نوشیدنش خوشگوار است و آن شور تلخ؛ از هر یک گوشت‌تر و تازه می‌خورید و زیوری بیرون می‌کشید که آن را می‌پوشید و کشتی‌ها را در آن می‌نگری که آب شکافند تا از بخشش او (روزی خود را) فرا چنگ آورید و باشد که سپاس گزارید» سوره فاطر، آیه ۱۲.
- ↑ تفسیر نمونه، ج۱۸، ص۲۰۷.
- ↑ نیایش هشتم.
- ↑ نیایش بیست‌ودوم.
- ↑ التمحیص، ص۷۴.
- ↑ غررالحکم و دررالکلم، ص۵۰۳.
- ↑ تحف‌العقول، حسن بن علی ابن‌شعبة حرّانی، تصحیح و تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۴ ق؛ تربیت و رشد اسلامی، مرتضی مطهری، تهران: دبیرخانه طرح مطالعاتی بینش مطهر، ۱۳۹۱ ش؛ تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، تهران، درالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۴ش؛ التمحیص، ابن همام اسکافی، قم: مدرسة الامام المهدی(ع)، ۱۴۰۴ق، الصحیفة السجادیة، علی بن الحسین(ع)، قم، دفتر نشر الهادی، ۱۳۷۶ ش؛ غررالحکم و دررالکلم، عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، تصحیح و تحقیق سیدمهدی رجائی، قم: دارالکتاب الاسلامی، ۱۴۱۰ ق؛ قرآن کریم؛ مصباح الشریعة، جعفر بن محمد صادق(ع)، ترجمه حسن مصطفوی، تهران، نشر انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، ۱۳۶۰ ش؛ مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانی، تحقیق صفوان عدنان داوودی، بیروت، دارالقلم، ۱۴۱۲ ق.
- ↑ هادیان رسنانی، الهه، مقاله «اقتصاد»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۶۷.