ظلم در نهج البلاغه

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ظلم است. ظلم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ظلم در قرآن - ظلم در حدیث - ظلم در نهج البلاغه - ظلم در معارف دعا و زیارات - ظلم در کلام اسلامی - ظلم در اخلاق اسلامی - ظلم در معارف مهدویت - پرسش‌های مرتبط

مقدمه

• ظلم یا جور و بیداد از افعال نکوهیده و نقطه مقابل عدل (عدالت) است. بر مبنای تعریفی که امام علی (ع) از واژه عدل ارائه می‌دهد، ظلم به معنای قرار دادن شیء در غیر جایگاه خود معنا می‌یابد و آن‌گاه که آدمی از مصدر حق خارج شود، به‌سمت باطل گراییده و فعل ظالمانه اتفاق افتاده است. شخص ظلم‌کننده را ظالم یا ستمگر گویند. در تعبیر قرآن، واژه "ظلوم" به‌معنای بسیار ظلم‌کننده نیز دیده می‌شود.
• قرآن کریم به رذیلت ظلم توجه داشته و این معنا را در مفاهیمی چند مطرح کرده و ظالمان و ستمگران را مورد نکوهش قرار داده است. میدان معنایی ظلم در قرآن کریم عبارت است از:

1. ستم کردن: راه نکوهش تنها بر کسانی است که به مردم ستم می‌کنند و در [روی] زمین به ناحق سر برمی‌دارند. آنان عذابی دردناک [در پیش] خواهند داشت.
2. تجاوز از حدود الهی و بر اساس فرمان خدا حکم نکردن: و اهل انجیل باید به آنچه خدا در آن نازل کرده داوری کنند و کسانی که به آنچه خدا نازل کرده حکم نکنند، آنان خود، نافرمان‌اند.
3. انحراف از عدل و دادگری: در حقیقت، خدا به دادگری و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان فرمان می‌دهد و از کار زشت و ناپسند و ستم بازمی‌دارد. به شما اندرز می‌دهد، باشد که پند گیرید.
4. شرک ورزیدن نسبت به خداوند: و [یاد کن] هنگامی را که لقمان به پسر خویش (در حالی که وی او را اندرز می‌داد) گفت: "ای پسرک من، به خدا شرک میاور که به راستی شرک، ستمی بزرگ است".

• هم‌چنین در فرازهایی چند ظالمان را نکوهش کرده و آن‌ها را به عذاب الهی وعده داده است: کسانی که ستم کرده‌اند به‌زودی خواهند دانست به کدام بازگشتگاه برخواهند گشت؛ ﴿وَلاَ تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غَافِلاً عَمَّا يَعْمَلُ الظَّالِمُونَ إِنَّمَا يُؤَخِّرُهُمْ لِيَوْمٍ تَشْخَصُ فِيهِ الأَبْصَارُ﴾؛.
• ظلم و ظالم در روایات و احادیث اهل بیت (ع) نیز مطرح شده و مورد نکوهش قرار گرفته است. امام علی (ع) در نکوهش و دوری گزینی خود از ستم بر دیگران می‌فرماید: به خد سوگند، اگر در خارستان همه شب سر بر بالین خار نهم و از رنج و درد بیدار مانم و دست و پا در زنجیر کشیده شوم، خوش‌تر از آنم که فردیا قیامت خدا و رسولش را شرمسارانه بینم که برخی از بندگان را مورد ستم قرار داده و چیزی از مال دنیا را از آنان غصب کرده باشم. چگونه دست ظلم به روی کسی دراز کنم به خاطر تنی که به‌سرعت به خاک نابودی بازگردد و ماندنش در گور به درازا کشد.
• در منظر امام، ظلم از طرف کسی که بر دیگران تسلط دارد، ناپسندیده‌تر است. از این‌رو بدترین فرمانروایان را فرمانروایی می‌داند که به ملت خویش ستم کند. ستم قاضیان را نکوهش می‌کند و آن را بُرنده‌ترین رشته اجتماع بیان می‌دارد. از پادشاه ستمگر نیز با عنوان یاریگر دشمن خویش یاد می‌کند.

نکوهش نابرابری ظالمانه

• نابرابری ظالمانه همواره مورد نکوهش فرهنگ دینی بوده است. قرآن کریم ضمن صحه گذاشتن بر تفاوت‌های انسان‌ها، بر تساوی انسان‌ها در بهره‌گیری از منافع اجتماعی و مواهب الهی تأکید دارد. هان ای مردم! ما شما را از یک مرد و یک زن آفریده‌ایم و شما را به هیئت اقوام و قبایلی درآورده‌ایم تا با یکدیگر انس و آشنایی یابید. بی‌گمان گرامی‌ترین شما نزد خداوند پرهیزگارترین شماست، که خداوند دانا و آگاه است. انسان‌ها در هر شرایط اجتماعی و فرهنگی از نظر بهره‌مندی از امکانات اجتماعی و حقوق عمومی با یکدیگر برابرند. پیامبر اکرم(ص) مردمان را در بهره‌مندی از حقوق اجتماعی به‌مثابه دندانه‌های شانه می‌داند و یکی از فضلیت‌های امام علی(ع) را رعایت عدالت در حقوق اجتماعی و رعایت مساوات بین مردمان بیان می‌کند.

اقسام ظلم

• امام علی (ع) در تبیین میدان معنایی ظلم، آن را بر سه گونه می‌داند: بدان ظلم بر سه گونه‌ است: ستمی که بخشوده نشود؛ و ستمی که به این زودی رهایش نکنند؛ و سه دیگر، ستمی که آن را ببخشایند و دیگر به حساب نیاورند. اما ظلمی که بخشوده نشود، شرک به خداوند است که فرمود: "خداوند هرگز شرک به آستانش را نبخشد." و اما ظلمی که آمرزیده شود ستم بنده به خویش در پاره‌ای از لغزش‌هاست. و اما ظلمی که به این زودی‌ها رهایش نکنند، ظلم بندگان به یکدیگر است؛ و "قصاص" در مورد سوم شدید است و از قبیل زخم تیغ و ضرب تازیانه نیست، بلکه این‌ها در برابر آن بسیار کم و کوچک است.
• امام (ع) از شرک به خداوند، به‌عنوان گناهی نابخشودنی و بزرگ‌ترین ظلم به خویشتن یاد کرده‌ است.
• امام علی(ع) ظلم را به سه دسته تقسیم می‌کند و می‌فرماید: «أَلَا وَ إِنَّ الظُّلْمَ ثَلَاثَةٌ: فَظُلْمٌ لَا يُغْفَرُ وَ ظُلْمٌ لَا يُتْرَكُ و ظُلْمٌ مَغْفُورٌ لَا يُطْلَبُ؛ فَأَمَّا الظُّلْمُ الَّذِي لَا يُغْفَرُ فَالشِّرْكُ بِاللَّهِ، قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ﴾، وَ أَمَّا الظُّلْمُ الَّذِي يُغْفَرُ فَظُلْمُ الْعَبْدِ نَفْسَهُ عِنْدَ بَعْضِ الْهَنَاتِ، وَ أَمَّا الظُّلْمُ الَّذِي لَا يُتْرَكُ فَظُلْمُ الْعِبَادِ بَعْضِهِمْ بَعْضاً، الْقِصَاصُ هُنَاكَ شَدِيدٌ لَيْسَ هُوَ جَرْحاً بِاْلمُدَى وَ لَا ضَرْباً بِالسِّيَاطِ وَ لَكِنَّهُ مَا يُسْتَصْغَرُ ذَلِكَ مَعَهُ. فَإِيَّاكُمْ وَ التَّلَوُّنَ فِي دِينِ اللَّهِ فَإِنَّ جَمَاعَةً فِيمَا تَكْرَهُونَ مِنَ الْحَقِّ خَيْرٌ مِنْ فُرْقَةٍ فِيمَا تُحِبُّونَ مِنَ الْبَاطِلِ، وَ إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ لَمْ يُعْطِ أَحَداً بِفُرْقَةٍ خَيْراً مِمَّنْ مَضَى وَ لَا مِمَّنْ بَقِيَ»؛ آگاه باشید که ظلم بر سه نوع است: ظلمی که آمرزیده نمی‌شود و ظلمی که بازخواست می‌شود و ظلمی که آمرزیده شده و بازخواست ندارد‌. و اما ظلمی که آمرزیده نمی‌شود،شرک به پروردگار است. چنانکه حق تعالی می‌فرماید‌: "همانا خدای کسی را که به او شرک ورزد، نمی‌آمرزد". و اما ظلمی که آمرزیده می‌شود، ظلم بنده است نسبت به خویشتن، به هنگام انجام گناهان صغیره. و نیز ظلمی که بازخواست می‌شود‌، ظلم بندهای نسبت به بنده دیگر است‌. قصاص و تلافی‌ -چنین ظلمی- در آخرت سخت و دشوار می‌باشد و قصاص اخروی به وسیله زخم کاردها و ضربت تازیانهها نیست. قصاص در آخرت چنانست که زخم و تازیانه در برابر آن بسی کوچک شمرده می‌شود". از دیدگاه حضرت تنها ظلمی که بازخواست می‌شود و قابل بخشش نیست، ظلم بنده است به بنده دیگر. لذا امیرالمؤمنین(ع) بار‌ها بر این امر و دوری از ظلم به مردم و مظلومان تأکید داشته‌اند.

پیش‌گیری و درمان پدیده ظلم

• امام (ع) راه‌هایی را فراروی انسان‌ها قرار می‌دهد که با تقویت و به‌کارگیری آن‌ها، انسان‌ها از ستمگری بازمی‌استند. از جمله: تقویت ایمان به خدا و روز رستاخیز؛ به یاد آوردن قدرت خداوند در برابر قدرت‌نمایی‌های انسان‌ها در عرصه‌های مختلف اجتماع و یادکرد قدرت لایزال الهی در کیفر و مجازات خطاکاران؛ توجه به پاداش رفتار عادلانه نزد پروردگار و این‌که پاداش عدالت چندان بزرگ است که بهانه‌ای برای ظلم و تباهی باقی نمی‌گذارد؛ شناخت حق و یاری و عمل به آن، چنان‌که فرمود: خدای رحمت کند کسی را که حق را بشناسد و آن را یاری کند یا ظلم و تجاوزی را ببیند و با آن بستیزد و همواره اهل حق را یاور و طرفدار باشد.
• از نگاه آن حضرت، انسان باید همواره خود را ملاک و معیار سنجش قرار دهد: فرزندم، در روابط اجتماعی و حقوقی متقابل، "خویشتن خویش" را معیار سنجش قرار ده و با دیگران چنان باش که انتظار داری با تو باشند. پس آنچه را برای دیگران می‌پسندی برای دیگران بپسند و آنچه را برای خود ناپسند می‌بینی برای آنان نیز مپسند و همان گونه که ظلم را به خود روا نمی‌داری، هرگز دست ستم [بر دیگری] مگشا.

عوامل عملکرد ظالمانه

• امام (ع) به تبیین و آسیب‌شناسی گرایش انسان‌ها به این رذیلت اخلاقی پرداخته‌اند. از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: منافع مادی که انسان‌ها را بر یاری باطل و ظلم به اهل حق ترغیب می‌کند؛ نافرمانی خدا و سستی در آن؛ طغیان آدمی، گذشتن از حد و میل به تجاوز به حقوق دیگران؛ فراموشی مرگ و معاد؛ قدرت و نیروی نظامی؛ فراموشی تعالیم دین و دنیاطلبی. امام علی (ع) هنگام تبعید ابوذر به ربذه به او چنین فرمود: ای ابوذر، به‌راستی تو برای خدا به خشم آمدی، پس به همو امید دار. اینان از تو بر دنیاشان ترسیدند و تو به خاطر دینت از آنان بیمناکی. اینک دنیایی را که سنگ آن را به سینه می‌زنند و می‌ترسند که از دستشان بگیری، بدیشان وابگذار و خود به سوی خدا رو بگذار.

سرانجام ظلم

• امام (ع) برای آگاهی مردم و دور کردن آن‌ها از انجام رذیلت ظلم به برخی از آثار ظلم در زندگی و عاقبت آن اشاره کرده‌اند. از جمله: یادکرد روزگار سختی که بر ظالم فرو خواهد آمد؛ کیفرداد خداوند بر ستمگران؛ ظلم به‌مثابه نافرمانی خداوند، گناه فرد است و ظالم مستحق کیفر خواهد شد؛ تباهی آخرت؛ ظلم به‌مثابه دشمنی با خداوند که باعث استحقاق کیفر الهی می‌شود؛ بدبختی در آخرت؛ ستم عامل تباهی و سرافکندگی فرد می‌شود؛ ستم عامل رنج و گرفتاری و از بین برنده نعمت و آسایش فرد خواهد شد؛ ظالم، خود نیز اسیر ستم می‌شود؛ کار ستمگر آشفته می‌شود. از این‌رو امام علی (ع) در آخرین وصیت‌های حیات خود و در بستر شهادت، ضمن سفارش‌هایی خطاب به فرزندانش می‌فرماید: شما را به تقوای الهی وصیت کنم و آن‌که ... دشمن ظالم و یار مظلوم باشید.

منابع

• دانشنامه نهج البلاغه ج۲