تقوا در لغت

این مدخل زیرشاخهٔ بحث تقوا است. تقوا از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تقوا در لغت - تقوا در قرآن - تقوا در حدیث - تقوا در نهج البلاغه - تقوا در اخلاق اسلامی - تقوا در کلام اسلامی - تقوا در معارف دعا و زیارات - تقوا در معارف و سیره سجادی - تقوا در معارف و سیره رضوی - تقوا در جامعه‌شناسی اسلامی - تقوا در معارف و سیره نبوی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

• این لغت از ماده وقى وَقْياً و وِقَايَةً گرفته شده و به معنای حفظ شیء از اموری است که برای او مضر است. به این ترتیب، «تقوی» یعنی قرار دادن نفس در هیأتی که در حفظ و حراست از عذاب الهی باشد. و لذا «ملکه تقوی» هیأت صیانت و طهارت نفسانی است که فرد را از انجام محرمات و معاصی حفظ می‌کند. «متّقی» کسی است که دائماً در حفظ و پناه وقایه‌ای در مقابل زشتی‌ها و امور مضر است. با این توضیحات، معنای دقیق تقوا یعنی: جعل النّفس في وِقَايَةٍ مما يخاف. یعنی قراردادن خود در حفاظتی از امور ترسناک و خطرناک. هنگامی که این واژه به باب افتعال می‌رود، معنای پذیرش تقوا و خویشتن‌داری نیز به آن اضافه می‌شود. بدین ترتیب، «اتّقاء» که در اصل «اوتقاء» بوده و واو قلب به تا شده است، به معنای اختیار تقوا و عمل به مقتضای آن می‌باشد.

• «تقوا» به معنی پرواپیشگی است. اصل این واژه از ریشه «وق‌ی» است. وقی الشیء وقایة یعنی آن شیء را از بدی و اذیت شدن حفظ کرد و وقاه اللّه السوء یعنی خداوند او را از بدی‌ها حفظ کرد. کتاب مقاییس اللغة، اصل در تمام مشتقات این ماده را دفع کردن زشتی‌ها و امور منافر از چیزی با کمک مانع و ساتری معنی می‌کند؛ برای مثال، سرباز در میدان جنگ، خود را با زره و کلاهخود از ضربات نیزه و شمشیر حفظ می‌کند و لذاگفته می‌شود: اتقی الجندی نفسه عن السیوف بوقایة (وقایه در اینجا به معنی زره یا کلاهخود است). در لسان العرب بعد از توضیح اصل ماده، اضافه می‌کند که وقتی گفته می‌شود: اتقینا به یعنی آن شیء را به عنوان محافظ و مانع مقابل خود قرار دادیم تا از شر دشمن در امان باشیم: جعلناه قدامنا وقایة لنا من العدو. بنابراین تعریف، «متّقی» کسی است که دائماً در مقابل زشتی‌ها و امور مضر، در حفظ و پناه «وقایه»‌ای است. با این توضیحات، معنای دقیق «تقوی» این است: جعل النفس فی وقایة مما یخاف» یعنی قراردادن خود در حفاظتی در برابر امور ترسناک و خطرناک. برای عموم انسان‌ها، عذاب الهی وخشم پروردگار مهمترین امر ترسناکی است که باید از آن اجتناب شود و شخص متقی با اجتناب از گناهان و ملکه ورع، خود را از خشم الهی حفظ می‌کند.

نکاتی درباره معنای تقوا

1. در فرهنگ دینی، بالاترین خطرات و زشتی‌ها، ارتکاب معاصی الهی است که انسان را در معرض هلاکت ابدی قرار می‌دهد. بنابراین، در قرآن کریم «متّقی) به کسی اطلاق می‌شود که اوّلاً، ادب بندگی و حریم الهی را می‌شناسد و ثانیاً، با قرار گرفتن در چنین حریمی که «وقایة الله» است، خود را از گزند خشم و سخط الهی نسبت به حریم شکنان حفظ می‌کند. بر این مبنا، منظور از تقوا، التزام به شریعت و اوامر شارع است و متّقی یعنی کسی که نفس را از ارتکاب محارم حفظ می‌کند.
2. از آنجا که در جهان بینی توحیدی، خداوند خالق عالم و در نتیجه، مالک هستی است، بر همه خلایق ولایت تدبیر و مالکیت دارد. در نتیجه، حفظ حریم الهی در عمل، عبارتست از توجه دائمی به ولایت پروردگار بر انسان؛ چنان که فرمود: ﴿اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ﴾. در صورت توجه و تولّی به چنین ولایتی، انسان داخل در زمره صالحین می‌گردد: ﴿إِنَّ وَلِيِّيَ اللَّهُ الَّذِي نَزَّلَ الْكِتَابَ وَهُوَ يَتَوَلَّى الصَّالِحِينَ﴾. در غیر این صورت، او تحت ولایت شیطان قرار می‌گیرد. بنابراین، تقوا یعنی حریم‌داری ولایت الهی بر انسان و متّقی کسی است که حریم ولایت الهی بر خود را حفظ می‌کند و درتحت چنین ولایتی از خطرات اغوا و فریب شیطان در امان است.
3. هرچند مصداق حریم مکتوب الهی قرآن است و متّقی کسی است که به فرامین قرآن عمل می‌کند، ولی چنان که در براهین دیگر اشاره شد، قرآن نیازمند مبیّن و مفسری است که بیان او عدلِ قرآن و حجّت الهی برای مردم باشد. به این ترتیب، متقی کسی است که فرامین دو ثقل الهی، یعنی قرآن صامت و ناطق را حفظ می‌کند؛ به عبارت دیگر، به ولایت ولی خدا (که همان ولایت الهی است) تولّی دارد.

منابع

1. فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۶
2. فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۵