تقوا در معارف و سیره سجادی

مقدمه

“تقوا” به معنی حفظ شیء است از آنچه به آن زیان برساند^[۱]. شهید مطهری می‌گوید: این کلمه از ماده “وَقَیَ” به معنای حفظ و صیانت و نگهداری است... کسی مدعی نشده معنای تقوا، ترس یا پرهیز و اجتناب است، بلکه چون لازمه صیانت خود از چیزی ترک و پرهیز است... در بعضی موارد، به معنای خوف و ترس استعمال شده است^[۲].

در آیات قرآن، تقوا به معنای “خودنگهداری و خویشتنداری” است^[۳] و نیز نشانه خردمندی و عامل رستگاری معرفی شده است^[۴] و همگان به رعایت آن توصیه شده‌اند: ﴿اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ﴾^[۵]. بر این اساس تقوا، دارای مراتب و درجات مختلف است^[۶].

به عقیده شهید مطهری، تقوا بر دو نوع است: تقوای فرار از موجبات آلودگی، و تقوایی که ملکه روحی شود و در محیط گناه انسان را حفظ کند^[۷].

رهنمودهای صحیفه سجادیه درباره تقوا عبارتند از:

خدا شایسته تقوا و پروا پیشگی؛ امام سجاد (ع)، خداوند را سزاوار تقوا معرفی کرده است، به طوری‌که انسان با کسب این صفت به اخلاق الهی متخلق شده و به خداوند تقرب می‌یابد: «وَ لَا أَخَافُ‏ عَلَى‏ نَفْسِي‏ إِلَّا إِيَّاكَ‏، إِنَّكَ‏ أَهْلُ التَّقْوى‏ وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَةِ»^[۸]؛ «بارالها!... مرا از آنچه گناهکاران را وحشت است پناه ده، زیرا تو شایسته پروا و سرشار از عفو و بخشایشی و در تو امید مغفرت است». همچنین: «وَ يَا أَهْلَ التَّقْوَى، وَ يَا مَنْ‏ لَهُ‏ الْأَسْماءُ الْحُسْنى‏، أَسْأَلُكَ أَنْ تَعْفُوَ عَنِّي»^[۹]؛ «ای خداوندی که سزاوار آنی که از تو پروا کنند، ای خداوندی که نام‌های نیکو از آن توست. از تو می‌خواهم که مرا عفو کنی و بیامرزی».
تقوا محافظ انسان؛ انسان در هر لحظه از زندگی خود، در معرض تعرض شیطان عامل بیرونی) و نفس اماره (عامل درونی) است و پناهگاه تقوا، محکم‌ترین سد در برابر نفوذ این دشمنان است. «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَمْتِعْنَا مِنَ‏ الْهُدَى‏ بِمِثْلِ‏ ضَلَالَتِهِ‏، وَ زَوِّدْنَا مِنَ الْتَّقْوَى ضِدَّ غَوَايَتِهِ، وَ اسْلُكْ بِنَا مِنَ التُّقَى خِلَافَ سَبِيلِهِ مِنَ الرَّدَى»^[۱۰]؛ «بار خدایا، بر محمد و خاندانش درود بفرست و در برابر ضلالت شیطان ما را از هدایت خود بهره‌مند گردان و در برابر تلاش او به گمراهی ما، ما را از پرهیزگاری ره‌توشه ساز. اگر او ما را به راه تباهی می‌کشد تو ما را به راه تقوی راه نمای». پارسایی پیشه‌کردن در اصلاح صفات انسانی، و رابطه انسان با خویشتن و دیگران نیز نقش مهمی دارد: «بار خدایا، بر محمد و خاندانش درود بفرست و سینه مرا از حسد خالی گردان، آن سان که بر هیچ‌یک از بندگان تو که در حق آنان احسان کرده‌ای رشک نبرم، و تا به جایی رسم که چون بنگرم که به یکی از بندگانت در دین و دنیا و تندرستی و پرهیزگاری و توانگری و آسودگی نعمتی داده‌ای، من نیز برای خود از تو آرزوی برتر از آن کنم، ای خدای یکتای بی‌همتا»^[۱۱].
تقوا بهترین ره‌توشه عالم؛ خداوند پدیده‌های فراوانی را در دسترس انسان قرار داده است است که بسیاری از آنها محدود به همین عالم است، بهترین نعمت خداوند و ره‌توشه آرامش آفرین عالم آخرت، تقواست: «وَ اجْعَلْ‏ تَقْوَاكَ‏ مِنَ‏ الدُّنْيَا زَادِي‏، وَ إِلَى رَحْمَتِكَ رِحْلَتِي»^[۱۲]؛ «ای خداوند، چنان کن که در این جهان پرهیزگاری ره‌توشه من و در این سفر رسیدن به رحمت تو و خشنودی تو مقصد من باشد». امام سجاد (ع) در دعای روز عرفه، پارسایی را کلیدواژه اصلاح امور معرفی می‌کند: «بار خدایا! اعمالشان با تقوا توأم نمای و احوالشان به صلاح آور و توبه‌شان بپذیر، که تو، توبه پذیرنده و مهربانی، تو بهترین آمرزندگانی»^[۱۳]. و برخورداری فرزندان آدمی از این نعمت را موجب مراقبت او از لغزش و گناه می‌خواند: «بارالها! (فرزندانم)... به توانگری تو از بینوایی به توانگری رسیده‌اند و به یمن تقوای تو از گناه و لغزش و خطا در امان مانده‌اند و به طاعت تو به خیر و رشاد و صواب توفیق یافته‌اند»^[۱۴].
قلب، جایگاه تقوا؛ در منطق امام سجاد (ع) پارسایی عنایت ویژه خداوند و از مقوله الهام است و آثار آن در گفتار انسان جلوه می‌کند. «اللَّهُمَّ‏ وَ أَنْطِقْنِي‏ بِالْهُدَى‏، وَ أَلْهِمْنِي التَّقْوَى، وَ وَفِّقْنِي لِلَّتِي هِيَ أَزْكَى، وَ اسْتَعْمِلْنِي بِمَا هُوَ أَرْضَى‏»^[۱۵]: «ای خداوند، زبانم به هدایت بگشای و پرهیزگاری را به من الهام کن و مرا به هر کاری که پاکیزه‌تر است توفیق ده و به هرچه خشنودی تو در آن است برگمار”. قلب انسان، محل استقرار تقواست». «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ،... وَ أَشْعِرْ قَلْبِي‏ تَقْوَاكَ‏»^[۱۶]: «خداوندا! بر محمد و دودمانش درود فرست و پروای از خود را شعار دلم گردان».

لازمه تخلق به اخلاق الهی، کسب تقواست. لازمه دست‌یابی به تقوا، برخورداری از قلبی باصفا و پاک است. تقوا انسان را از شر شیطان و هوای نفس مراقبت می‌کند و بهترین ره‌توشه عالم آخرت است^[۱۷].^[۱۸]

منابع

شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «تقوا»، دانشنامه صحیفه سجادیه

پانویس

↑ مفردات الفاظ القرآن.
↑ ده گفتار، ص۲.
↑ ﴿فَوَقَاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذَلِكَ الْيَوْمِ وَلَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَسُرُورًا﴾ «پس خدا آنان را از شرّ آن روز نگاه می‌دارد و به آنان شادابی و شادمانی می‌نمایاند» سوره انسان، آیه ۱۱؛ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَيْهَا مَلَائِكَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ﴾ «ای مؤمنان! خود و خانواده خویش را از آتشی بازدارید که هیزم آن آدمیان و سنگ‌هاست؛ فرشتگان درشتخوی سختگیری بر آن نگاهبانند که از آنچه خداوند به آنان فرمان دهد سر نمی‌پیچند و آنچه فرمان یابند بجای می‌آورند» سوره تحریم، آیه ۶؛ ﴿فَاكِهِينَ بِمَا آتَاهُمْ رَبُّهُمْ وَوَقَاهُمْ رَبُّهُمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ﴾ «بدانچه خداوند به آنان داده است شادمانند و پروردگارشان آنان را از عذاب دوزخ نگه داشته است» سوره طور، آیه ۱۸؛ ﴿فَمَنَّ اللَّهُ عَلَيْنَا وَوَقَانَا عَذَابَ السَّمُومِ﴾ «خداوند بر ما منّت نهاد و از عذاب آتشباد (دوزخ) نگاهمان داشت» سوره طور، آیه ۲۷؛ ﴿فَوَقَاهُ اللَّهُ سَيِّئَاتِ مَا مَكَرُوا وَحَاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذَابِ﴾ «آنگاه خداوند او را از گزند نیرنگ‌هایی که می‌ورزیدند نگاه داشت و زشتی عذاب، فرعونیان را فرا گرفت» سوره غافر، آیه ۴۵؛ و....
↑ ﴿...فَاتَّقُوا اللَّهَ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ «...پس ای خردمندان! از خداوند پروا کنید، باشد که رستگار گردید» سوره مائده، آیه ۱۰۰.
↑ «ای مؤمنان! از خداوند چنان که سزاوار پروا از اوست پروا کنید» سوره آل عمران، آیه ۱۰۲.
↑ ﴿فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَاسْمَعُوا وَأَطِيعُوا وَأَنْفِقُوا خَيْرًا لِأَنْفُسِكُمْ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ «هر چه می‌توانید از خداوند پروا کنید و سخن نیوش باشید و فرمان برید و (در راه خداوند) هزینه کنید که برای خودتان بهتر است؛ و کسانی که از آزمندی جان خویش در امانند، رستگارند» سوره تغابن، آیه ۱۶.
↑ ده گفتار، ص۱۴۱.
↑ دعای ۱۲.
↑ دعای ۵۱.
↑ دعای ۱۷.
↑ نیایش بیست‌و‌دوم.
↑ دعای ۲۱.
↑ نیایش چهل و هفتم.
↑ نیایش بیست و پنجم.
↑ نیایش بیستم.
↑ نیایش بیستم.
↑ بحارالانوار، محمد باقر مجلسی، ۱۴۰۴، بیروت، اعلمی؛ الصحیفة السجادیة، امام زین‌العابدین (ع)، ۱۴۱۸، قم، نشر الهادی؛ صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، ۱۳۷۵، تهران، نشر سروش؛ قرآن حکیم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، ۱۳۷۳، قم، دارالقرآن الکریم: لغت‌نامه، علی اکبر دهخدا، ۱۳۶۷، تهران، نشر دانشگاه تهران؛ مجموعه آثار، مرتضی مطهری، ۱۳۶۷، قم، نشر صدرا؛ مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانی، بیروت، دارالقلم، ۱۴۱۲.
↑ شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «تقوا»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۱۵۰.

[1] مفردات الفاظ القرآن.

[2] ده گفتار، ص۲.

[3] ﴿فَوَقَاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذَلِكَ الْيَوْمِ وَلَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَسُرُورًا﴾ «پس خدا آنان را از شرّ آن روز نگاه می‌دارد و به آنان شادابی و شادمانی می‌نمایاند» سوره انسان، آیه ۱۱؛ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَيْهَا مَلَائِكَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ﴾ «ای مؤمنان! خود و خانواده خویش را از آتشی بازدارید که هیزم آن آدمیان و سنگ‌هاست؛ فرشتگان درشتخوی سختگیری بر آن نگاهبانند که از آنچه خداوند به آنان فرمان دهد سر نمی‌پیچند و آنچه فرمان یابند بجای می‌آورند» سوره تحریم، آیه ۶؛ ﴿فَاكِهِينَ بِمَا آتَاهُمْ رَبُّهُمْ وَوَقَاهُمْ رَبُّهُمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ﴾ «بدانچه خداوند به آنان داده است شادمانند و پروردگارشان آنان را از عذاب دوزخ نگه داشته است» سوره طور، آیه ۱۸؛ ﴿فَمَنَّ اللَّهُ عَلَيْنَا وَوَقَانَا عَذَابَ السَّمُومِ﴾ «خداوند بر ما منّت نهاد و از عذاب آتشباد (دوزخ) نگاهمان داشت» سوره طور، آیه ۲۷؛ ﴿فَوَقَاهُ اللَّهُ سَيِّئَاتِ مَا مَكَرُوا وَحَاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذَابِ﴾ «آنگاه خداوند او را از گزند نیرنگ‌هایی که می‌ورزیدند نگاه داشت و زشتی عذاب، فرعونیان را فرا گرفت» سوره غافر، آیه ۴۵؛ و....

[4] ﴿...فَاتَّقُوا اللَّهَ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ «...پس ای خردمندان! از خداوند پروا کنید، باشد که رستگار گردید» سوره مائده، آیه ۱۰۰.

[5] «ای مؤمنان! از خداوند چنان که سزاوار پروا از اوست پروا کنید» سوره آل عمران، آیه ۱۰۲.

[6] ﴿فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَاسْمَعُوا وَأَطِيعُوا وَأَنْفِقُوا خَيْرًا لِأَنْفُسِكُمْ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ «هر چه می‌توانید از خداوند پروا کنید و سخن نیوش باشید و فرمان برید و (در راه خداوند) هزینه کنید که برای خودتان بهتر است؛ و کسانی که از آزمندی جان خویش در امانند، رستگارند» سوره تغابن، آیه ۱۶.

[7] ده گفتار، ص۱۴۱.

[8] دعای ۱۲.

[9] دعای ۵۱.

[10] دعای ۱۷.

[11] نیایش بیست‌و‌دوم.

[12] دعای ۲۱.

[13] نیایش چهل و هفتم.

[14] نیایش بیست و پنجم.

[15] نیایش بیستم.

[16] نیایش بیستم.

[17] بحارالانوار، محمد باقر مجلسی، ۱۴۰۴، بیروت، اعلمی؛ الصحیفة السجادیة، امام زین‌العابدین (ع)، ۱۴۱۸، قم، نشر الهادی؛ صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، ۱۳۷۵، تهران، نشر سروش؛ قرآن حکیم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، ۱۳۷۳، قم، دارالقرآن الکریم: لغت‌نامه، علی اکبر دهخدا، ۱۳۶۷، تهران، نشر دانشگاه تهران؛ مجموعه آثار، مرتضی مطهری، ۱۳۶۷، قم، نشر صدرا؛ مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانی، بیروت، دارالقلم، ۱۴۱۲.

[18] شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «تقوا»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۱۵۰.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]