تقوا در حدیث

این مدخل زیرشاخهٔ بحث تقوا است. تقوا از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تقوا در لغت - تقوا در قرآن - تقوا در حدیث - تقوا در نهج البلاغه - تقوا در اخلاق اسلامی - تقوا در کلام اسلامی - تقوا در معارف دعا و زیارات - تقوا در معارف و سیره علوی - تقوا در معارف و سیره سجادی - تقوا در معارف و سیره امام جواد - تقوا در جامعه‌شناسی اسلامی - تقوا در معارف و سیره نبوی - تقوا در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

احادیث تقوا

1. امیرالمؤمنین (ع) در نامه‌ای که بوسیلة محمّد بن ابی بکر برای مردم مصر نوشتند، این عبارت را نیز آورده بودند که: "تقوای الهی را پیشه کنید، چرا که تنها تقوا است که تمامی نیکی‌ها را به‌همراه دارد، و هیچ نیکی دیگری غیر از تقوی وجود ندارد. آنقدر بوسیله تقوی خوبی‌های دنیا و آخرت به‌دست می‌‌آید، که بوسیله هیچ چیز دیگری این مقدار خوبی به‌دست نمی‌آید. حضرت حق می‌‌فرماید: ﴿ وَقِيلَ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا مَاذَا أَنْزَلَ رَبُّكُمْ قَالُوا خَيْرًا لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةٌ وَلَدَارُ الْآخِرَةِ خَيْرٌ وَلَنِعْمَ دَارُ الْمُتَّقِينَ﴾.
2. امیرالمؤمنین (ع) فرمودند: "تقوی رئیس همه خوبی‌های شایسته است"؛
3. از امام صادق (ع) درباره معنای تقوی سؤال شد؛ آن حضرت فرمودند: "تقوی آنست که همانجائی باشی که خداوند تو را به آن امر کرده، و هرگز در آنجائی که از آن نهیت کرده است نباشی"؛
4. "امام صادق (ع) فرمودند: "آگاه باشید که بوسیله تقوی رگ گناهان قطع می‌‌شود"؛
5. "پرهیزگاران در دنیا دارای فضیلت‌ها هستند، گفتارشان از روی راستی است و پوشاکشان میانه‌روی و رفتارشان بفروتنی است. از آنچه که خداوند برایشان روانداشته چشم پوشیده‌اند، و بعملی که آنانرا سود رساند گوش فرا داشته‌اند، در سختی و گرفتاری چنانند که دیگران در آسایس و خوشی؛ و اگر نبود اجل و مدّتی که خدا برای ایشان تعیین فرموده، از شوق ثواب و بیم عذاب چشم برهم زدنی جان در بدنشان قرار نمی‌گرفت. خداوند در نظر آنان بزرگ است و غیر او در دیدة آنها کوچک. و یقین و باورشان ببهشت مانند یقین و باور کسی است که آن را دیده که اهل آن در آن بخوشی بسر می‌‌برند، و ایمانشان به آتش همچون ایمان کسی است که آن را دیده که اهل آن در آن گرفتار عذابند".
6. امام باقر (ع) فرمودند: "در شناخت شیعیان ما این سوی و آن سوی نشوید، به خدا قسم شیعه ماکسی نیست جز آن کس که خداوند- عزّوجلَّ! - را اطاعت نماید".
7. جابر گوید: امام باقر (ع) به من فرمودند: "ای جابر! آیا آنان که نام شیعه را بر خود بسته‌اند، تنها به این اکتفا می‌کنند که خود را دوستدار ما بدانند! به خدا قسم شیعه ما کسی نیست مگر آنکه تقوای الهی داشته باشد و او را اطاعت نماید. ای جابر! شیعیان ما شناخته نمی‌شدند مگر به تواضع و خشوع و امانت‌داری و بسیاری یاد خدا و روزه و نماز و نیکی به پدر و مادر و رعایت حال همسایگان فقیر و مسکین و بدهکار و یتیمان و راستگویی و قرآن خوانی و یاد نکردن مردم مگر به نیکی و شایستگی. اینان در میان خاندان و قبایل خود امینان دیگران بر دارایی آنان بودند. جابر گوید: به ایشان عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! ما امروز هیچ‌کس را با این اوصاف نمی‌شناسیم! ایشان فرمودند: ای جابر! در شناخت شیعیان این سوی و آن سوی نرو، آیا کافی است که کسی گوید: من امیرالمؤمنین (ع) را دوست می‌دارم، اما این اوصاف را نداشته باشد؟ این کس اگر بگوید: من پیامبر (ص) را دوست دارم در حالی که پیامبر برتر از امیرالمؤمنین (ع) هستند امّا از روش و سیره ایشان تبعیّت نکند، این حبّ و دوستی هیچ نفعی برای او نخواهد داشت؛ از این رو تقوای الهی پیشه کنید و در راه تحصیل آنچه نزد اوست بکوشید، چه خداوند را با هیچ کسی خویشی نیست. دوست داشتنی‌ترین بندگان نزد خداوند (و بزرگوارترین‌شان نزد او) متّقی‌ترین آنان است، و آن کس که بیشترین طاعت او را به جای آورَد. ای جابر! به خدا قسم به خداوند -تبارک و تعالی! - نزدیکی حاصل نمی‌شود مگر به واسطة اطاعت او، و به همراه ما براءت و دوری از آتش جهنّم نیست، و هیچ کس را بر خداوند حجّت و برهانی نیست؛ هرکس که مطیع خداوند باشد ولیّ ما نیز هست، و هرکس که نسبت به خداوند عاصی و گناهکار باشد دشمن ماست؛ و به ولایت ما رسیده نمی‌شود مگر به واسطة عمل و پرهیزکاری".
8. امیرمؤمنان (ع) می‌فرمودند: "هیچ عملی با تقوی اندک نیست، و چگونه آنچه پذیرفته می‌شود اندک می‌باشد؟".
9. مفضّل بن عمر گوید: در محضر امام صادق (ع) اعمال خودمان را یاد می‌کردیم که من گفتم: چقدر اعمال من ضعیف واندک است، در این حال امام صادق (ع) فرمودند: ساکت شو! استغفار کن!. آنگاه به من فرمودند: عمل کم به همراه تقوا بهتر است از عمل زیاد بدون تقوی؛ من گفتم: چگونه عمل زیاد می‌شود بدون آنکه تقوی همراهش باشد؟ آن حضرت فرمودند: آری! این مانند آن است که کسی دیگران را اطعام می‌کند و به همسایشگانش نیکی می‌کند... ، امّا چون دربی از حرام به رویش گشوده می‌شود به آن حرام مبادرت می‌ورزد، این عمل بدون تقوی است؛ دیگری نیز هیچ یک از این کارهای مستحب را انجام نمی‌دهد اما چون دربی از حرام برایش باز می‌شود، در آن وارد نمی‌شود- این هم نمونه کار اندک امّا با تقوی است-"؛
10. عمرو بن سعید گوید: به امام صادق (ع) عرض کردم: من شما را هر چند سال تنها یک بار می‌بینم، از این رو سفارشی کنید که آن را انجام دهم، آن حضرت فرمودند: تو را به تقوای الهی و خویشتن‌داری در مقابل گناهان و تلاش سفارش می‌کنم؛ و بدان که تلاشی که به همراه خودداری از گناه نباشد، نفعی نمی‌دهد" ؛
11. امام صادق (ع) فرمودند: "تقوا داشته باشید و دین خود را با خویشتن‌داری از گناه حفظ کنید".

کلمات قصار پیرامون تقوا

در غررالحکم و دررالکلم در “باب التقوی” سخنانی به اقتصار از مولی الموحدین، امیرالمؤمنین، علی (ع) بیان شده که ما در این جا به نقل پاره‌ای از آنها می‌پردازیم:

1. «التَّقْوَى حِصْنٌ حَصِينٌ‏ لِمَنْ‏ لَجَأَ إِلَيْهِ»: تقوا، قلعه‌ای محکم است، برای کسی که به آن پناه برد.
2. « التَّقْوَى جِمَاعُ‏ التَّنَزُّهِ‏ وَ الْعَفَافِ»: تقوا، بسیار فراهم آوردنده پاکیزگی و پاکدامنی است.
3. «التَّقْوَى ثَمَرَةُ الدِّينِ‏ وَ أَمَارَةُ الْيَقِينِ‏»: تقوا، میوه دین و نشانه یقین است.
4. «التَّقْوَى‏ ظَاهِرُهُ‏ شَرَفُ‏ الدُّنْيَا وَ بَاطِنُهُ شَرَفُ الْآخِرَةِ»: تقوا، ظاهر آن، شرف و بلندی مرتبه دنیا، و باطنش شرافت و بلندی مرتبه آخرت است.
5. «اتَّقِ‏ تَفُزْ»: با تقوا باش تا پیروز و رستگار شوی.
6. « التَّقْوَى‏ أَنْ‏ يَتَّقِيَ‏ الْمَرْءُ كُلَّ مَا يُؤْثِمُهُ»: تقوا به این است که مرد از هر چه که او را گناهکار می‌سازد، بپرهیزد.
7. «اتَّقِ اللَّهَ بِطَاعَتِهِ وَ أَطِعِ‏ اللَّهَ‏ بِتَقْوَاهُ‏»: تقوای الهی داشته باش با طاعت از او، و اطاعت کن خدا را با تقوای از او.
8. «اتَّقُوا اللَّهَ‏ جِهَةَ مَا خَلَقَكُمْ لَهُ»: تقوای الهی داشته باشید در جهت آنچه شما را برای آن آفریده است (مراد از آن عبادت است؛ چنان که فرمود: ﴿وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ﴾.
9. «أَوْقَى‏ جُنَّةٍ التَّقْوَى»: محافظ‌ترین سپر، تقواست.
10. «أَمْنَعُ‏ حُصُونِ‏ الدِّينِ‏ التَّقْوَى»: استوراترین و بلندترین دیوار و دژ در دین، تقواست.
11. «إِنَّ التَّقْوَى عِصْمَةٌ لَكَ‏ فِي‏ حَيَاتِكَ‏ وَ زُلْفَى لَكَ بَعْدَ مَمَاتِكَ»: به راستی که تقوا، برای تو در حیاتت از بسیاری از آفات دنیوی و اخروی عصمت و نگهدارنده است و بعد از مردنت، سبب قرب و منزلت الهی است.
12. «التَّقْوَى تُعِزُّ الْفُجُورُ يُذِلُّ»: پرهیزگاری، عزت بخشد، و ارتکاب معاصی، خواری آورد.
13. «التَّقْوَى‏ اجْتِنَابٌ‏»: تقوا، اجتناب و دوری کردن از محرمات، بلکه از شبهات است.
14. « التَّقْوَى‏ خَيْرُ زَادٍ»: تقوا، بهترین توشه (برای آخرت) است.
15. «التَّقْوَى‏ أَزْكَى‏ زِرَاعَةٍ»: تقوا، پاکیزه‌ترین زراعت است (زیرا حاصلش سعادت دنیا و آخرت است).
16. « التَّقْوَى رَأْسُ‏ الْحَسَنَاتِ‏»: تقوا، سر نیکویی‌هاست.
17. «التَّقْوَى رَئِيسُ‏ الْأَخْلَاقِ‏»: تقوا، سرکرده و رئیس اخلاق است.
18. «التَّقْوَى ذَخِيرَةُ مَعَادٍ»: تقوا، ذخیره قیامت است.
19. «التَّقْوَى أَقْوَى‏ أَسَاسٍ‏»: تقوا، محکم‌ترین اساس است.
20. «التَّقْوَى مِفْتَاحُ‏ الصَّلَاحِ‏»: تقوا، کلید صلاح حال است.
21. «التَّقْوَى‏ حِصْنُ‏ الْمُؤْمِنِ‏»: تقوا قلعه و حصار مؤمن است.
22. « إِنَّكُمْ إِلَى أَزْوَادِ التَّقْوَى‏ أَحْوَجُ‏ مِنْكُمْ‏ إِلَى أَزْوَادِ الدُّنْيَا»: به درستی که شما به توشه‌های تقوا محتاج‌ترید تا به توشه‌های دنیا.
23. «ثَوْبُ‏ الْتُّقَى‏ أَشْرَفُ‏ الْمَلَابِسِ‏»: جامه تقوا، شریف‌ترین پوشش‌هاست؛ چنان که خدای عزوجل فرمود: ﴿وَلِبَاسُ التَّقْوَى ذَلِكَ خَيْرٌ﴾.
24. « رَأْسُ التَّقْوَى تَرْكُ‏ الشَّهْوَةِ»: سر تقوا، ترک شهوت است.
25. «طُوبَى لِمَنْ أَشْعَرَ التَّقْوَى‏ قَلْبَهُ‏»: خوشا به حال کسی که تقوا دل او را بیدار ساخته است.
26. «عَلَيْكَ بِالتُّقَى فَإِنَّهُ‏ خُلُقُ‏ الْأَنْبِيَاءِ»: بر تو باد به تقوا، زیرا آن، خوی و خصلت پیامبران است.
27. «عَلَيْكَ بِالتَّقْوَى فَإِنَّهُ‏ أَشْرَفُ‏ نَسَبٍ‏»: بر تو باد به تقوا؛ زیرا آن شریف‌ترین نسبت است.
28. «مَنْ‏ أَحَبَّ‏ فَوْزَ الْآخِرَةِ فَعَلَيْهِ بِالتَّقْوَى»: هر که رستگاری و پیروزی آخرت را دوست دارد، پس بر او باد به تقوا.
29. «كَثْرَةُ التُّقَى‏ عُنْوَانُ‏ وُفُورِ الْوَرَعِ‏»: بسیاری تقوا و پرهیزگاری، نشانه فراوانی پارسایی و خداترسی است.
30. «مِلَاكُ‏ الْتُّقَى‏ رَفْضُ‏ الدُّنْيَا»: ملاک و ضابطه تقوا، ترک دنیا است.
31. «هُدِيَ مَنْ‏ أَشْعَرَ التَّقْوَى‏ قَلْبَهُ‏»: هر که تقوا دل او را بیدار ساخته، هدایت شده است.
32. «لَا كَرَمَ‏ كَالتَّقْوَى‏»: هیچ کرامتی مانند تقوا نیست
33. «لَا زَادَ كَالتَّقْوَى‏»: هیچ توشه‌ای برای آخرت، مانند تقوا نیست.
34. «لَا شَرَفَ‏ أَعْلَى‏ مِنَ‏ التَّقْوَى‏»: هیچ شرف و مرتبه‌ای، بالاتر از تقوا نیست.
35. «أَبَرُّكُمْ‏ أَتْقَاكُمْ‏»: نیکوکارترین شما، باتقواترین شماست.
36. «لَا تَضَعْ‏ مَنْ‏ رَفَعَتْهُ‏ التَّقْوَى»: کسی را که تقوا به او رفعت و بلندی مقام داده، کوچک و حقیر مشمار.

پیشوای پرهیزگاران

1. پیامبر خدا (ص) می‌فرماید: من، خداپَرواترین شما و آگاه‌ترینتان به قوانین خداوندم.
2. پیامبر خدا (ص) می‌فرماید: هان! به خدا سوگند، من خداپرواترین و خداترس‌ترینِ شما هستم.
3. پیامبر خدا (ص) می‌فرماید: پرهیزگارترین و خداشناس‌ترین شما، من هستم.
4. پیامبر خدا (ص): دانسته‌اید که من خداپرواترینِ شما هستم.
5. امام علی (ع) در توصیف پیامبر (ص) می‌فرماید: او پیشوای کسی است که پرهیزگار باشد و بینایی کسی که هدایت جوید.

دعای پیامبر (ص) برای درخواست پرهیزگاری

1. به نقل از سعید بن ابی هلال پیامبر خدا (ص) هر گاه آیه: ﴿قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا﴾ را می‌خواند، درنگ می‌کرد و سپس می‌گفت: خدایا! نفس مرا پرهیزگاری عطا فرما، که تو سرپرست و مولای آنی، و آن را پاکیزه فرما، که برای تزکیه و پاکیزه کردن آن، تو بهترینی.
2. پیامبر خدا (ص) می‌فرماید: بار خدایا! همه ما را در مسیر هدایت بدار و پرهیزگاری را ره‌توشه ما، و بهشت را پایانِ کار ما قرار ده.
3. به نقل از اَنَس، پیامبر خدا (ص) هیچ‌گاه آهنگ سفر نکرد، مگر این که چون از جایش بلند می‌شد، می‌گفت: بار خدایا! ره توشه‌ام را پرهیزگاری قرار ده.
4. پیامبر خدا (ص) می‌فرماید: خدایا! مرا با علم، بی‌نیاز کن و با بردباری، زینت ده و با پرهیزگاری، بزرگم بدار.

منابع

1. مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی ج۱
2. م‍ح‍م‍دی‌ ری‌ش‍ه‍ری‌، محمد، سیره پیامبر خاتم ج۱
3. امامی، عبدالنبی، فرهنگ قرآن