اهل بیت پیامبر خاتم در معارف دعا و زیارات

مقدمه

کلمه “اهل‌بیت” در سه آیه قرآن آمده است: نخست در خطاب فرشتگان به همسر حضرت ابراهیم(ع) ^[۱]؛ دوم در معرفی خانواده‌ای برای نگهداری موسی(ع) به درباریان فرعون، توسط خواهرش^[۲] و سوم در آیه تطهیر: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾^[۳] از دیدگاه شیعه و برخی اهل‌سنت، مقصود از اهل‌بیت، همان “اهل کساء” یعنی پیامبر، علی، فاطمه، حسن و حسین(ع) می‌باشد^[۴]. در روایات کلمه “اهل‌بیت” با قید «نَبِيّكُم»^[۵] و سایر قیود^[۶] به خانواده رسول اعظم(ص) منحصر شده است.

با توجه به آیه ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾^[۷]. محبت نسبت به اهل‌بیت پیامبر(ص) بر همگان واجب است، و یقیناً این درخواست مزد به منظور نفع شخصی پیامبر(ص) نیست، زیرا قرآن کریم می‌فرماید: ﴿قُلْ مَا سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ﴾^[۸]. این کار راه رسیدن انسان به عبودیت خداوند را هموار و آسان‌تر می‌کند. ﴿قُلْ مَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَنْ شَاءَ أَنْ يَتَّخِذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِيلًا﴾^[۹]. سه آیه مذکور به خوبی نقش محبت به “اهل‌بیت پیامبر(ص) را در بهینه‌سازی راهیابی به بندگی خداوند نشان می‌دهد. بدیهی است محبتی راهگشا و مفید است که به اطاعت منتهی شود؛ زیرا صرف ادعای دوستی، نمره مطلوب و مهمی ندارد.

امام زین‌العابدین(ع) بر جایگاه رفیع و منزلت برجسته اهل‌بیت پیامبر(ص) در نظام معرفتی اسلام تأکید کرده و از خدا چنین درخواست می‌کند: «بار خدایا! بر بنده و پیامبرت محمد و خاندان او که همه از پاکانند، درود فرست و برترین درودها، رحمت‌ها، برکت‌ها و سلام خود را، مخصوص آنان گردان»^[۱۰]. آن امام نیایشگر، صلوات بر پیامبر و خاندان او را در جای جای صحیفه متذکر می‌شود و از این رهگذر ما را با اوصاف والا و ارزش‌های الهی آنان آشنا می‌سازد. از جمله عرض می‌کند: «فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِّبِينَ‏ الطَّاهِرِينَ‏ الْأَخْيَارِ الْأَنْجَبِينَ‏»^[۱۱]؛ «بار خدایا! بر محمد و خاندان طیب و طاهر او، آن نیکان برگزیدگان، درود فرست».

همچنین خاندان رسالت را عامل برکت و شرافت همگان خوانده و چنین عرض می‌کند: «بار خدایا! بر محمد و آل او درود فرست، چنان‌که مسلمان‌ها را به برکت وجود آن حضرت شرافت و بزرگی دادی، و به سبب آن بزرگوار برای ما حقی بر دیگران واجب گردانیدی»^[۱۲]. و در دعای دیگری از صحیفه چنین طلب می‌کند: «بار خدایا! از تو می‌خواهم که بر محمد بنده، رسول، حبیب و برگزیده خود از میان آفریدگانت و بر خاندانش، آن نیکان و پاکان و برگزیدگان، درود فرستی؛ درودی که جز تو کسی را یارای شمارش آن نباشد»^[۱۳]. و در دعای دیگر: «ای پروردگار من! بر محمد و خاندان او تحیت و درودی بفرست که نه آغازش را حدّی باشد و نه مدتش را پایان و نهایتی. تحیت و درودی همسنگ عرش عظیم خود و... که تقرب تو را در پی داشته باشد و تو و ایشان را خشنود گرداند»^[۱۴]. مفهوم مشابه این عبارت در فراز دیگری از نیایش چهل و هفتم نیز آمده است.

در منطق امام سجاد(ع)، یکی از ویژگی‌های اهل‌بیت پیامبر(ص)، برخورداری آنان از جایگاه شفاعت است: «بار خدایا بر محمد(ص) درود فرست و... و او را از شفاعت نیکو و پذیرفته شده، درباره خاندان پاکیزه و مؤمنین از امّتش، بیش از آنچه به او وعده داده‌ای، برخوردار گردان»^[۱۵]. همچنین: «بارالها! بر محمد(ص) و خاندان او درود فرست... من به اتکای عمل صالح خود به نزد تو نیامده‌ام و به شفاعت هیچ مخلوقی، جز شفاعت محمد و اهل‌بیت او(ع) امید نبسته‌ام»^[۱۶].

امام زین‌العابدین(ع) بر نقش تربیتی توفیق زیارت قبور مطهر اهل‌بیت پیامبر(ص) و تأثیر آن در سرنوشت روز واپسین، اشاره کرده و عرض می‌کند: «ای خداوند! بر من احسان نمای به اعطای نعمت انجام حج و عمره و زیارت قبر پیامبر(ص) و خاندان او... زیارتی که مقبول و مشکور تو افتد و در نزد تو ذخیره روز بازپسین باشد»^[۱۷].

یکی از ویژگی‌های دیگر اهل‌بیت(ع)، پاکیزگی آنان از همه پلیدی‌های مادی، معنوی، فکری، عملی و... و برخورداری از مقام عصمت است^[۱۸]. امام زین‌العابدین(ع)، این حقایق را در دعای زیر بیان کرده است: «ای پروردگار من! بر اهل‌بیت طیّبین او که آنان را برای قیام به امر خود برگزیده‌ای و خازنان علم خود و حافظان دین خود و خلفای خود بر روی زمین و حجت‌های خود بر بندگان قرار داده‌ای و آنان را به خواست خود از هر ناپاک پاک گردانیده‌ای و طریق رسیدن به مقام قرب خود و وصول به بهشت ساخته‌ای، تحیّت و درود بفرست»^[۱۹].

ویژگی دیگر اهل‌بیت(ع)، برخورداری آنان از جایگاه ویژه معنوی و راهگشایی در عبودیت و تعالی است. پیامبر(ص) فرمود: «أَنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ‏ وَ عَلِيٌّ‏ بَابُهَا»^[۲۰]. امام علی(ع) می‌فرماید: «ما اهل‌بیت پیامبر(ص) همانند پیراهن تن، یاران راستین، خزانه‌داران علوم و معارف وحی و درهای ورود به آن معارف می‌باشیم. همه باید از در [یعنی مسیر اهل بیت] وارد خانه شوند»^[۲۱] و هر کس از غیر در وارد شود، دزد نامیده می‌شود^[۲۲].

خداوند عزیز، دین خود را با امر امامت و نصب ولی خود تکمیل کرده^[۲۳] و عدم ابلاغ این پیام، توسط پیامبر اسلام(ص) را به معنای ناتمام گذاشتن آن خوانده است^[۲۴]. امام زین‌العابدین(ع) این حقیقت را چنین بیان کرده است: «بارالها! [تو را شاکریم که] ما را به دین برگزیده، آیین پسندیده و شریعت سهل و آسان خود هدایت کردی و دیدگانمان را بینا ساختی که به تو تقرب جوییم و به مقام کرامت تو واصل آییم»^[۲۵].

و نیز عرض می‌کند: «بار خدایا! این جایگاه امامت جمعه و رهبری جامعه جای خلفا و برگزیدگان توست. ولی دیگران، جایگاه رفیعی را که به امینان خود اختصاص داده‌ای، ربودند... در نتیجه برگزیدگان و خلفای راستین تو مغلوب و مقهور شدند و حقّشان ضایع شد. اکنون مشاهده می‌کنند که احکامت دگرگون شده، کتابت (قرآن) مهجور مانده و فرایضی که واجب کرده‌ای، به روش تو به جای آورده نمی‌شود و سنت‌های پیامبرت متروک مانده است»^[۲۶]. یکی دیگر از ویژگی‌های اهل‌بیت(ع)، دانش گسترده آنان است. به بیان امام علی(ع)، قسمتی از علم آنان از ناحیه افاضه خداوند و بخشی میراث پیامبر(ص) است^[۲۷].

امام سجاد(ع) نیز همین معنا را در فرازی از نیایش خود، چنین زمزمه کرده است: «بار خدایا! تو این قرآن را بی هیچ شرح و تفسیری، بر پیامبرت محمد(ص) فرستادی و علم به شگفتی‌هایش را سراسر به او الهام فرمودی، و علم تفسیر آن را به ما به میراث دادی و ما را بر آن کس که از علم قرآنش بهره‌ای نبود، برتری نهادی... بار خدایا! بر محمد(ص) که خطیب قرآن است، و خاندان او که خازنان علم قرآنند، درود فرست»^[۲۸]. امام سجاد(ع) به ما می‌آموزد از درگاه خداوند عزیز درخواست کنیم تا ما و خاندان ما را از دشمنان پیامبر(ص) و اهل بیت، پناه دهد: «ای خداوند عزیز! مرا و ذریّه مرا از شیطان رجیم در پناه خود دار و... از شرّ هر کس - از پریان و آدمیان - که به مبارزه با رسول تو و اهل بیت او برخاسته است و هر جنبنده‌ای که زمامش در دست قدرت توست، پناه ده»^[۲۹]^[۳۰]^[۳۱]

منابع

شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «اهل بیت»، دانشنامه صحیفه سجادیه

پانویس

↑ ﴿قَالُوا أَتَعْجَبِينَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ رَحْمَتُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيدٌ﴾ «گفتند: آیا از کار خداوند در شگفتی با آنکه بخشایش خداوند و برکات او ارزانی شما خاندان (رسالت) است؟ بی‌گمان او ستوده‌ای ارجمند است» سوره هود، آیه ۷۳.
↑ ﴿وَحَرَّمْنَا عَلَيْهِ الْمَرَاضِعَ مِنْ قَبْلُ فَقَالَتْ هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى أَهْلِ بَيْتٍ يَكْفُلُونَهُ لَكُمْ وَهُمْ لَهُ نَاصِحُونَ﴾ «و پیش از آن، (پستان) دایگان را از او بازداشتیم؛ (خواهر موسی) گفت: می‌خواهید شما را به خانواده‌ای رهنمون شوم که او را برای شما نگه‌دارند و خیراندیش او باشند؟» سوره قصص، آیه ۱۲.
↑ «جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.
↑ المیزان، ج۱۶، ص۴۶۵-۴۶۶.
↑ احتجاج، ج۱، ص۷۷-۷۹ و....
↑ احتجاج، ج۱، ص۸۶؛ ج۲، ص۳۰۲ و....
↑ «بگو: برای این (رسالت) از شما مزدی نمی‌خواهم جز دوستداری خویشاوندان (خود) را» سوره شوری، آیه ۲۳.
↑ «بگو هر پاداشی از شما خواسته باشم از آن خودتان باد!» سوره سبأ، آیه ۴۷.
↑ «بگو: برای این (پیامبری) از شما مزدی نمی‌خواهم جز این که هر کس بخواهد به سوی پروردگار خویش راهی پیش گیرد» سوره فرقان، آیه ۵۷.
↑ نیایش بیست‌و‌چهارم.
↑ دعای ۶.
↑ نیایش بیست‌و‌چهارم.
↑ نیایش چهل‌و‌هشتم.
↑ نیایش چهل‌و‌هفتم.
↑ نیایش دوم.
↑ نیایش چهل‌و‌هشتم.
↑ نیایش بیست‌وسوم.
↑ ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ «جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.
↑ نیایش چهل‌و‌هفتم.
↑ خصال، ج۲، ص۵۷۴.
↑ استناد به آیه ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ وَلَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَى وَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ «از تو درباره ماه‌های نو می‌پرسند، بگو: آنها زمان نمای مردم و حجّ‌اند؛ و نیکی آن نیست که از پشت خانه‌ها به درون آنها درآیید بلکه (حقیقت) نیکی (از آن) کسی است که پرهیزگاری ورزد و به خانه‌ها از در درآیید، و از خداوند پروا کنید باشد که رستگار گردید» سوره بقره، آیه ۱۸۹.
↑ نهج‌البلاغه، خطبه ۱۵۴.
↑ ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا﴾ «امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را (به عنوان) آیین شما پسندیدم» سوره مائده، آیه ۳.
↑ ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾ «ای پیامبر! آنچه را از پروردگارت به سوی تو فرو فرستاده شده است برسان و اگر نکنی پیام او را نرسانده‌ای؛ و خداوند تو را از (گزند) مردم در پناه می‌گیرد، خداوند گروه کافران را راهنمایی نمی‌کند» سوره مائده، آیه ۶۷.
↑ نیایش چهل‌و‌پنجم.
↑ نیایش چهل‌و‌هشتم.
↑ نهج‌البلاغه، خطبه ۱۲۸.
↑ نیایش چهل‌و‌دوم.
↑ نیایش بیست‌و‌سوم.
↑ المیزان فی التفسیر القرآن، سیدمحمد حسین طباطبایی، ۱۴۱۷، قم، جامعه مدرسین؛ خصال، محمد بن علی صدوق، قم جامعه مدرسین؛ الصحیفة السجادیه، امام زین‌العابدین(ع)، ۱۴۱۸، قم، نشر الهادی؛ صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، ۱۳۷۵، تهران، انتشارات سروش؛ قرآن حکیم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، ۱۳۷۳، قم، دارالقرآن الکریم: نهج‌البلاغه، محمد بن حسین سیدرضی، ۱۴۱۴، قم، هجرت.
↑ شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «اهل بیت»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۱۰۱-۱۰۴.

[1] ﴿قَالُوا أَتَعْجَبِينَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ رَحْمَتُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيدٌ﴾ «گفتند: آیا از کار خداوند در شگفتی با آنکه بخشایش خداوند و برکات او ارزانی شما خاندان (رسالت) است؟ بی‌گمان او ستوده‌ای ارجمند است» سوره هود، آیه ۷۳.

[2] ﴿وَحَرَّمْنَا عَلَيْهِ الْمَرَاضِعَ مِنْ قَبْلُ فَقَالَتْ هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى أَهْلِ بَيْتٍ يَكْفُلُونَهُ لَكُمْ وَهُمْ لَهُ نَاصِحُونَ﴾ «و پیش از آن، (پستان) دایگان را از او بازداشتیم؛ (خواهر موسی) گفت: می‌خواهید شما را به خانواده‌ای رهنمون شوم که او را برای شما نگه‌دارند و خیراندیش او باشند؟» سوره قصص، آیه ۱۲.

[3] «جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.

[4] المیزان، ج۱۶، ص۴۶۵-۴۶۶.

[5] احتجاج، ج۱، ص۷۷-۷۹ و....

[6] احتجاج، ج۱، ص۸۶؛ ج۲، ص۳۰۲ و....

[7] «بگو: برای این (رسالت) از شما مزدی نمی‌خواهم جز دوستداری خویشاوندان (خود) را» سوره شوری، آیه ۲۳.

[8] «بگو هر پاداشی از شما خواسته باشم از آن خودتان باد!» سوره سبأ، آیه ۴۷.

[9] «بگو: برای این (پیامبری) از شما مزدی نمی‌خواهم جز این که هر کس بخواهد به سوی پروردگار خویش راهی پیش گیرد» سوره فرقان، آیه ۵۷.

[10] نیایش بیست‌و‌چهارم.

[11] دعای ۶.

[12] نیایش بیست‌و‌چهارم.

[13] نیایش چهل‌و‌هشتم.

[14] نیایش چهل‌و‌هفتم.

[15] نیایش دوم.

[16] نیایش چهل‌و‌هشتم.

[17] نیایش بیست‌وسوم.

[18] ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ «جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.

[19] نیایش چهل‌و‌هفتم.

[20] خصال، ج۲، ص۵۷۴.

[21] استناد به آیه ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ وَلَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَى وَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ «از تو درباره ماه‌های نو می‌پرسند، بگو: آنها زمان نمای مردم و حجّ‌اند؛ و نیکی آن نیست که از پشت خانه‌ها به درون آنها درآیید بلکه (حقیقت) نیکی (از آن) کسی است که پرهیزگاری ورزد و به خانه‌ها از در درآیید، و از خداوند پروا کنید باشد که رستگار گردید» سوره بقره، آیه ۱۸۹.

[22] نهج‌البلاغه، خطبه ۱۵۴.

[23] ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا﴾ «امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را (به عنوان) آیین شما پسندیدم» سوره مائده، آیه ۳.

[24] ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾ «ای پیامبر! آنچه را از پروردگارت به سوی تو فرو فرستاده شده است برسان و اگر نکنی پیام او را نرسانده‌ای؛ و خداوند تو را از (گزند) مردم در پناه می‌گیرد، خداوند گروه کافران را راهنمایی نمی‌کند» سوره مائده، آیه ۶۷.

[25] نیایش چهل‌و‌پنجم.

[26] نیایش چهل‌و‌هشتم.

[27] نهج‌البلاغه، خطبه ۱۲۸.

[28] نیایش چهل‌و‌دوم.

[29] نیایش بیست‌و‌سوم.

[30] المیزان فی التفسیر القرآن، سیدمحمد حسین طباطبایی، ۱۴۱۷، قم، جامعه مدرسین؛ خصال، محمد بن علی صدوق، قم جامعه مدرسین؛ الصحیفة السجادیه، امام زین‌العابدین(ع)، ۱۴۱۸، قم، نشر الهادی؛ صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، ۱۳۷۵، تهران، انتشارات سروش؛ قرآن حکیم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، ۱۳۷۳، قم، دارالقرآن الکریم: نهج‌البلاغه، محمد بن حسین سیدرضی، ۱۴۱۴، قم، هجرت.

[31] شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «اهل بیت»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۱۰۱-۱۰۴.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]