احبار در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث احبار است. احبار از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: احبار در قرآن - احبار در حدیث - احبار در فقه سیاسی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

احبار" جمع حِبْر و خَبْر است. واژه حبر به یکی از معانی ذیل آمده است: نشان، اثر، اثر نیکو، زیبایی، آراستن، نعمت و فراخی نعمت. بنابراین احبار، از این جهت به دانشمندان دینی به طور مطلق یا خصوص دانشمندان یهود گفته می‌شود که آنان نسبت به آراستن سخن و زینت بخشیدن به دانش خود و نیز علوم دینی، دارای اطلاع کافی و شناخت می‌باشند. راغب اصفهانی بر آن است که چون آثار علمی دانشمندان در دل‌ها و خاطره‌ها باقی است و آثار و افعال و کردار نیکوی آنان پذیرفته شده و پیروی می‌شود به آنان احبار می‌گویند و فرمایش امام علی (ع) را در اشاره به همین نکته می‌داند که می‌فرماید: دانشمندان تا روزگار باقی است، بقا دارند، اجساد آنان ناپدید ولی آثار آنان در دل‌ها باقی می‌ماند.

اگرچه "حبر" و "احبار" در لغت، ممکن است خصوص دانشمندان دینی یهود نباشد و شامل همه دانشمندان دینی بشود، ولی به نظر می‌رسد در قرآن در آیاتی که این لفظ آمده است منظور، خصوص دانشمندان دینی یهود یا دانشمندان دینی یهودی و نصرانی باشد.

ترجمه مواردی که در قرآن، واژه "احبار" آمده است به ترتیب چنین است:

1. ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوْرَاةَ فِيهَا هُدًى وَنُورٌ يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذِينَ أَسْلَمُوا لِلَّذِينَ هَادُوا وَالرَّبَّانِيُّونَ وَالْأَحْبَارُ بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ كِتَابِ اللَّهِ وَكَانُوا عَلَيْهِ شُهَدَاءَ...﴾؛
2. ﴿لَوْلَا يَنْهَاهُمُ الرَّبَّانِيُّونَ وَالْأَحْبَارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ وَأَكْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَصْنَعُونَ﴾؛
3. ﴿اتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَالْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا إِلَهًا وَاحِدًا لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ سُبْحَانَهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ﴾؛
4. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ كَثِيرًا مِنَ الْأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ...﴾.

در دو آیه اول، واژه "احبار" همراه با "ربانیون": ﴿الرَّبَّانِيُّونَ وَالْأَحْبَارُ﴾ و در دو آیه بعد، همران با "رهبان": ﴿الْأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ﴾ یا ﴿أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ﴾ آمده است. بنابراین می‌توان گفت مقصود از احبار رهبان در این آیات، دانشمندان یهودی و مسیحی هستند. البته باید در اینجا به دو نکته توجه داشت: آنچه در این آیات مورد نکوهش و توبیخ قرار گرفته است به دانشمندان دینی یهود و نصارا، محدود نمی‌شود بلکه فراگیر و مطلق است و شامل همه دانشمندان دینی مسلمان و غیر مسلمان می‌شود. این مطلب در تفاسیر بحث شده است. احبار (دانشمندان دینی یهود) که در قرآن کریم از آنان سخن گفته شده است سه گروه می‌باشند: نخست گروهی که به هدایت و نور الهی در تورات حکم می‌کنند﴿إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوْرَاةَ فِيهَا هُدًى وَنُورٌ يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذِينَ أَسْلَمُوا لِلَّذِينَ هَادُوا وَالرَّبَّانِيُّونَ وَالْأَحْبَارُ بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ كِتَابِ اللَّهِ وَكَانُوا عَلَيْهِ شُهَدَاءَ﴾. گروه دوم، احبار و دانشمندانی هستند که خداوند متعال آنان را به خاطر کارهای زشت‌شان به شدت توبیخ نموده است ﴿لَوْلَا يَنْهَاهُمُ الرَّبَّانِيُّونَ وَالْأَحْبَارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ وَأَكْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَصْنَعُونَ﴾؛ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ كَثِيرًا مِنَ الْأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ﴾؛ گروه سوم از احبار، کسانی هستند که مردم آنان را ارباب یا خدای خویش می‌گیرند. این گروه، چنانچه مردم را به این کار تشویق کرده باشند و یا حتی راضی به آن باشند در گناه مردم منحرف شریک‌اند، ولی اگر هیچ نقشی در انحراف و گناه مردم نداشته و به آن راضی هم نباشند از این جهت، گناهی متوجه آنان نمی‌باشد.

مفسران پیشین، بیشترین بخش از بحث خود را در مورد احبار و آیات مربوط به آن به شرح لغوی، صرفی، نحوی و گزارش سخنان دیگران اختصاص داده‌اند. به عنوان نمونه، طبری ﴿رَّبَّانِيُّونَ﴾ را جمع "ربانی" دانسته و آن را دانشمندان حکیم و دارای بینش در سیاست و اداره مردم و نیز، تلاش در جهت مصالح جامعه معنا می‌کند و "احبار" را دانشمندان آگاه به احکام تورات می‌داند.

البته در گزارش دیدگاه‌های دیگران، معانی متفاوتی گزارش می‌شود. و نیز، ذیل آیه ﴿اتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ...﴾، از عبدالله بن عباس گزارش می‌کند که گفته است: احبار و رهبان، مردم را فرمان نمی‌دادند تا برای آنان سجده کنند، بلکه آنان را به معصیت خدا فرمان می‌دادند؛ سپس مردم هم پیروی می‌کردند.

در ذیل آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ كَثِيرًا مِنَ الْأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ...﴾ هم گزارش می‌کند حرام‌خواری احبار و رهبان به این شیوه است که: آنان رشوه می‌گیرند و کتاب خدا را تحریف می‌کنند یا چیزی از جانب خود می‌نویسند و می‌گویند از طرف خدا است و برای این کار خود از مردم پول می‌گیرند و نیز، مانع راه خدا می‌گردند؛ به این معنا که مانع هدایت یا مسلمان شدن مردم می‌شوند. همچنین از سدی گزارش می‌کند که مقصود از ﴿أَحْبَارُ﴾ دانشمندان یهود و مقصود ﴿رُهْبَانً﴾ دانشمندان مسیحی و مقصود از ﴿سَبِيلِ اللَّهِ﴾ حضرت محمد می‌باشد.

مفسران معاصر، افزون بر مباحث لغوی، صرفی، نحوی و گزارش دیدگاه‌های صحابه و دیگران به مباحث تاریخی، اجتماعی و پاسخ به اشکالات نیز، ورود پیدا کرده و نکات ارزشمندی را یادآوری فرموده‌اند. به عنوان نمونه، تفسیر المیزان، دلیل این که چرا قرآن از بین گناهان بسیاری که برخی احبار و رهبان مرتکب میشدند تنها به جرائم مالی آنان اشاره کرده، می‌فرماید:

1. زیرا تجاوز به حقوق مالی مردم در میان گناهان اهمیت ویژه‌ای دارد.
2. در جایی که سخن از تباهکاری‌های ایشان نسبت به جامعه بشری صالح باشد بیان این گونه جرائم، تناسب بیشتری دارد؛ زیرا با نشان دادن تعدّیات آنان به خوبی ثابت می‌شود که اگر مدیریت جامعه بشری به دست چنین افرادی سپرده شود چه بر سر بشر خواهد آمد؛ به‌ویژه با توجه به اینکه هیچ جرم و گناهی به اندازه تجاوز به حقوق مردم، جامعه را فاسد نمی‌سازد.

در مورد چگونگی مانع شدن از راه خدا هم می‌نویسد: برخی از علمای یهودی و مسیحی، نه تنها در زمان پیامبر (ص)، تمام امکانات و قدرت خود را به طور مخفیانه و آشکار، علیه اسلام به کار می‌گرفتند بلکه همچنان ادامه داده و در عصر حاضر نیز، مبارزه با اسلام را در سرلوحه برنامه‌های خود دارند.

برخی مطالب ارزنده دیگری که در تفاسیر معاصر به آن اشاره شده است عبارتند از:

1. لقب «حَبْرُ الْأُمَّةِ». در اسلام به ابن عباس و لقب "ربّانی" به علی (ع) داده شده است.
2. "ربانیون" در نزد بنی اسرائیل همانند "اولیاء عارف" در نزد ما مسلمانان می‌باشد و "احبار" هم، همچون "علما و دانشمندان معمولی" ما محسوب می‌شوند.
3. حکم قصاص به طور صریح در تورات آمده است. ولی آنان حکم قصاص را در مورد اشراف و صاحبان قدرت اجرا نمی‌کنند.
4. برخی از روش‌هایی که احبار و رهبان به وسیله آن، اموال مردم را از طریق ناروا می‌خورند عبارتند از:
   1. آنچه را مردم به برخی از آنان به عنوان عابد و زاهد بودنشان بذل و بخشش می‌کنند و از آنان انتظار شفاعت یا دعای خیر دارند در صورتی که آنان نه عابد واقعی هستند و نه زاهد و بی‌رغبت به دنیا.
   2. آنچه مردم توسط محافظین آرامگاه‌های پیامیران (ص) و قبور مردان صالح و عابد به نام هدایا و نذورات گرفته می‌شود و با آن کنیسه‌ها و دیرها ساخته شده و زمین‌ها و اموال بسیاری برای آنها وقف می‌شود.
   3. آنچه برخی از طرف مسیحی مانند کاتولیک‌ها و ارتدوکس‌ها انجام می‌دهند و برای اعتراف گرفتن از گناهکاران و بخشیدن گناهان و فروختن بهشت، پول‌های زیادی میگیرند.
   4. آنچه گرفته می‌شود تا به ناورا، حقی را باطل و یا باطلی را لباس حق بپوشانند.
   5. آنچه از طریق خیانت و دزدی و امثال آن از مخالفین خود ربوده و معتقدند: خوردن مال بنی‌اسرائیل حرام است ولی خوردن و دزدیدن اموال دیگران هیچ مشکلی ندارد.
   6. آنچه به عنوان رشوه رسمی یا غیررسمی گرفته می‌شود.
   7. آنچه به عنوان ربا می‌گیرند که در برخی موارد، سود آن از صددرصد هم تجاوز می‌کند و به چند برابر اصل مال می‌رسد.
   8. تورات تحریف نشده هم هدایت است و هم نور و روشنایی﴿إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوْرَاةَ فِيهَا هُدًى وَنُورٌ...﴾. بنابراین احترام به تورات و نیز احترام به کسانی که حقیقتاً به آن عمل می‌کنند لازم است.
   9. رهبری علمای دین، مشروط به آگاهی از علم دین [وفق] و عدالت و توانایی اجرایی در انجام مسئولیت‌ها می‌باشد و تنها کسانی میتوانند این شرایط را به دست آورند که حداقل از دو مانع عمده عبور کنند که یکی ترس از مردم و دیگری میل و علاقه به دنیا می‌باشد. در نتیجه علمای دینی که به دنبال لذت‌های دنیایی خود هستند یا در اجرای احکام الهی از مردم هراس دارند نمی‌توانند به آنچه خداوند نازل فرموده یا حکم کرده است داوری کنند و قرآن، آنان را در زمره کافران دانسته است؛ زیرا خود هلاک می‌شوند و مردم را نیز به نابودی می‌کشند.
   10. فاسد شدن بنی‌اسرائیل به سبب ترک نماز و روزه نبوده است بلکه به خاطر عدم اجرای کامل قصاص بوده است؛ زیرا آنان قصاص را در مورد مردم عادی و ضعیف اعمال می‌کردند و از قصاص اشراف و بزرگان و صاحبان قدرت چشم‌پوشی می‌نمودند.
   11. برخی از اخبار و رهبان و دانشمندان دینی که مذهب را مرکب شهوات و امیال نفسانی خود دانسته‌اند می‌کوشند تا از افکار و سنت‌های ارتجاعی حمایت کنند و در برابر هر حرکت پیشرو و هر آیین نوین مقاومت ورزند. هدف این‌گونه افراد نابه‌کار این است که مردم را در گمراهی و جهل نگاه دارند و عقول آنان را در بند کشند تا به چیزی نیندیشند و حقایق را درک نکنند.

متأسفانه این آفت در بین مسلمانان هم وجود دارد به گونه‌ای که بسیاری از آنان نصوص دینی و حکم عقل خود را رها ساخته و تسلیم برخی مدعیان علم و دین شده‌اند که براساس هواهای نفسانی خود با فشارهای اجتماعی حق را باطل و باطل را حق جلوه می‌دهند. بنابراین بزرگ‌ترین بدبختی انسان در مسائل دینی و سیاسی، تقلید ناآگاهانه از صاحبان قدرت و شهوت می‌باشد.

خلاصه اینکه قرآن، ضمن احترام به تورات و دیگر کتاب‌های آسمانی تحریف نشده و تجلیل و احترام آن گروه از دانشمندان دینی که به احکام و قوانین شریعت خود عمل می‌کنند به شدت برخی از علمای دینی یهودی و مسیحی را توبیخ و سرزنش می‌کند؛ زیرا آنان به احکام دین خود عمل نمی‌کنند و به روش‌های گوناگون اموال مردم را به باطل میخورند و مانع هدایت مردم میشوند و راه خدا را مسدود می‌سازند که البته این سرزنش و توبیخ شدید، منحصر به علمای یهودی و مسیحی نمی‌باشد، بلکه شامل تمام کسانی می‌شود که به روش آنان یا به شیوه‌های دیگر، حرام‌خواری کرده و مانع هدایت مردم می‌شوند..

منابع

1. نوری‌ها، حسن علی، مقاله «احبار»، دانشنامه معاصر قرآن کریم