احمد بن محمد بن ابی‌نصر بزنطی در تراجم و رجال

این مدخل زیرشاخهٔ بحث احمد بن محمد بن ابی‌نصر بزنطی است. احمد بن محمد بن ابی‌نصر بزنطی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: احمد بن محمد بن ابی‌نصر بزنطی در تراجم و رجال - احمد بن محمد بن ابی‌نصر بزنطی در تاریخ اسلامی - احمد بن محمد بن ابی‌نصر بزنطی در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

آشنایی اجمالی

احمد بن أبی نصر در سند پنج روایت تفسیر کنز الدقائق و به نقل از کتب الکافی، تأویل الآیات الظاهرة و قرب الإسناد واقع شده و مراد از آن در تمامی موارد، احمد بن محمد بن أبی نصر بزنطی است؛ مانند:

«فِي قُرْبِ الْإِسْنَادِ الْحِمْيَرِيُّ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا (ع) قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ: فِي تَفْسِيرِ ﴿وَاللَّيْلِ إِذَا يَغْشَا﴾ قَالَ إِنَّ رَجُلًا مِنَ الْأَنْصَارِ كَانَ لِرَجُلٍ فِي حَائِطِهِ نَخْلَةٌ وَ كَانَ يُضِرُّ بِهِ فَشَكَا ذَلِكَ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صفَدَعَاهُ فَقَالَ أَعْطِنِي نَخْلَتَكَ بِنَخْلَةٍ فِي الْجَنَّةِ فَأَبَى فَبَلَغَ ذَلِكَ رَجُلًا مِنَ الْأَنْصَارِ يُكَنَّى أَبَا الدَحْدَاحِ فَجَاءَ إِلَى صَاحِبِ النَّخْلَةِ فَقَالَ بِعْنِي نَخْلَتَكَ بِحَائِطِي فَبَاعَهُ فَجَاءَ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ (ص) فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ قَدِ اشْتَرَيْتُ نَخْلَةَ فُلَانٍ بِحَائِطِي. قَالَ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ (ص) فَلَكَ بَدَلَهَا نَخْلَةٌ فِي الْجَنَّةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى عَلَى نَبِيِّهِ (ص) ﴿وَمَا خَلَقَ الذَّكَرَ وَالْأُنْثَى إِنَّ سَعْيَكُمْ لَشَتَّى فَأَمَّا مَنْ أَعْطَى﴾ يَعْنِي النَّخْلَةَ ﴿وَاتَّقَى وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَى﴾ بِوَعْدِ رَسُولِ اللَّهِ (ص) ﴿فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْرَى﴾ إِلَى قَوْلِهِ ﴿تَرَدَّى﴾»..

احمد بن محمد بن ابی‌نصر

احمد بن محمد بن ابی‌نصر در اسناد بیش از یک صد روایت تفسیر کنز الدقائق و به نقل از کتب توحید صدوق وارد شده است؛ از جمله:

«حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِيُّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبِي عَنْ جَدِّهِ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَى الرِّضَا(ع) فَقَالَ هَلْ يَقْدِرُ رَبُّكَ أَنْ يَجْعَلَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ مَا بَيْنَهُمَا فِي بَيْضَةٍ قَالَ نَعَمْ وَ فِي أَصْغَرَ مِنَ الْبَيْضَةِ قَدْ جَعَلَهَا فِي عَيْنِكَ وَ هِيَ أَقَلُّ مِنَ الْبَيْضَةِ لِأَنَّكَ إِذَا فَتَحْتَهَا عَايَنْتَ السَّمَاءَ وَ الْأَرْضَ وَ مَا بَيْنَهُمَا وَ لَوْ شَاءَ لَأَعْمَاكَ عَنْهَا».

شرح حال راوی

«ابوجعفر احمد بن محمد بن عمرو بن ابی نصر کوفی»، معروف به «بزنطی»، از راویان جلیل‌القدر امامی است که به درک سه امام معصوم، یعنی امام کاظم، امام رضا و امام جواد(ع) نایل گشته و از آن بزرگواران روایت کرده است و جایگاه والا و بلندی نزد امام رضا و امام جواد(ع) داشته و از مقربان و مختصان آن دو بزرگوار به حساب آمده است، چنان که نجاشی به آن تصریح کرده است "وكان عظيم المنزلة عندهما".

وی نه تنها از راویان مورد وثوق، بلکه از بزرگان فقهای شیعه و از مؤلفان جوامع اولیه به شمار می‌آید؛ زیرا کتابی به نام «الجامع» در کارنامه علمی خود دارد و نیز از جمله اصحاب اجماع است که درباره آنان گفته شده: "أجمع أصحابنا على تصحيح ما يصح عن هؤلاء و تصديقهم، وأقروا لهم بالفقه و العلم" و یکی از مشایخ ثلاثه است که: "لا يروون ولا يرسلون إلا عمن يوثق به".

نام راوی در اسناد صدها روایات قرار گرفته و با عناوین گوناگون، مانند: «احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی»، «احمد بن محمد بن ابی نصر»، «احمد بن محمد»، «احمد»، «البزنطی»، «ابن ابی نصر» و «احمد بن ابی نصر» روایت کرده است و در کتب رجالی نیز از او یاد شده و رجالیان به معرفی وی پرداختند.

نجاشی نوشته است: "أحمد بن محمد بن عمرو بن أبي نصر زيد مولى السكون، أبوجعفر المعروف بالبزنطي، كوفي لقي الرضا و أبا جعفر(ع)، وكان عظيم المنزلة عندهما. و له كتب، منها: الجامع... وكتاب النوادر....

شیخ طوسی در الفهرست نوشته است: "أحمد بن محمد بن أبي نصر زيد مولى السكوني أبوجعفر، وقيل: أبوعلي، المعروف بالبزنطي، كوفي (ثقة) لقى الرضا(ع)، وكان عظيم المنزلة عنده، و روى عنه كتاباً وله من الكتب كتاب الجامع... وله كتاب النوادر.

و در کتاب الرجال در سه موضع از وی یاد کرده؛ یکی در اصحاب امام کاظم(ع)، دوم در اصحاب امام رضا(ع) و سوم در اصحاب امام جواد(ع).

زرکلی، از نویسندگان اهل سنت نوشته است: "البَزَنْطي أحمد بن محمد بن زید السكوني بالولاء، أبوجعفر البزنطي: فاضل، من أهل الكوفة. لقي الإمامين الرضا و أباجعفر، وكان عظيم المنزلة عندهما. من كتبه الجامع والنوادر.

یادآوری می‌شود در یکی از اسناد، «احمد بن محمد بن أبی نصر» با وصف «صاحب الأنزال» آمده است و در اتحادش با معنون اختلاف است.

آیة الله خویی و محقق اردبیلی، قائل به تغایر دو عنوان شدند، ولی محقق شوشتری اتحاد را محتمل و غیر بعید دانسته است.

منشأ تردید در اتحاد و عدم اتحاد این است که «سهل بن زیاد» در اسناد فراوانی بدون واسطه از «احمد بن محمد بن أبی نصر البزنطی» روایت کرده است، در حالی که در این حدیث با دو واسطه از صاحب الأنزال روایت کرده است و این اختلاف طبقه، تعدد و تغایر را تأیید می‌کند، ولی به قرینه روایتش از امام کاظم(ع) "وكان يقوم ببعض أمور الماضی(ع)"، اتحاد تقویت می‌شود.

طبقه راوی

تاریخ ولادت راوی مشخص نیست، ولی وفات وی به تصریح نجاشی و شیخ طوسی در سال ۲۲۱ ق بوده و از اصحاب امام کاظم، امام رضا و امام جواد(ع) شمرده شده است. همچنین آیة الله بروجردی وی را از راویان طبقه ششم و یا هفتم به حساب آورده است.

مذهب راوی

او در ابتدای زندگی بر مذهب واقفیه بود، ولی با مشاهده کرامتی از امام رضا(ع)، به امامت آن بزرگوار و فرزند بزرگوارش امام جواد(ع) معتقد می‌گردد و مذهب واقفیه را رها می‌کند.

استادان و شاگردان راوی

از جمله شاگردان وی در اسناد روایات می‌‌توان به: احمد بن محمد بن خالد، ابراهیم بن هاشم، محمد بن الحسین، احمد بن محمد بن عیسی، سهل بن زیاد، یعقوب بن یزید،محمد بن یحیی، محمد بن حسین بن ابی خطاب، معاویة بن حکیم، محمد بن عبدالله بن زراره، فضل بن شاذان و ابوعبدالله رازی اشاره کرد.

و از جمله استادان وی در اسناد روایات عبارتند از: حسین بن میسر، داوود بن سرحان، عبدالکریم بن عمرو، ابن بکیر، هشام بن سالم، مثنی الحناط، حماد بن عثمان، ابان بن عثمان احمر، اسماعیل بن عمرو، عبدالله بن یحیی کاهلی، معمر بن یحیی، جمیل بن دراج، حسن بن موسی خیاط، حسین بن خالد، عبدالرحمن بن سالم، صفوان الجمال، ثعلبة بن میمون، اسماعیل بن عمر، ابوجمیلة مفضل بن صالح، درست بن ابی منصور، ابوالحسن موصلی، صالح بن سعید و داوود بن الحصین.

جایگاه حدیثی راوی

«احمد بن محمد بن أبی نصر» از راویانی است که در وثاقت و جلالت وی جای هیچ‌گونه تردید نیست.

کشی در عنوان "تسمية الفقهاء من أصحاب أبي ابراهیم و أبي الحسن الرضا(ع)" ایشان را از اصحاب اجماع به حساب آورده و نوشته است: "أَجْمَعَ أَصْحَابُنَا عَلَى تَصْحِيحِ مَا يَصِحُّ عَنْ هَؤُلَاءِ وَ تَصْدِيقِهِمْ، وَ أَقَرُّوا لَهُمْ بِالْفِقْهِ وَ الْعِلْمِ: منهم... و أحمد بن محمد بن أبی نصر...".

افزون بر این، چند روایت درباره جایگاه وی نزد امام رضا(ع) نقل کرده است:

1. «وَجَدْتُ بِخَطِّ جِبْرِيلَ بْنِ أَحْمَدَ الْفَارَيَابِيِّ، حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مِهْرَانَ، قَالَ أَخْبَرَنِي أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ، قَالَ:، دَخَلْتُ عَلَى أَبِي الْحَسَنِ(ع) أَنَا وَ صَفْوَانُ بْنُ يَحْيَى وَ مُحَمَّدُ بْنُ سِنَانٍ وَ أَظُنُّهُ، قَالَ، عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْمُغِيرَةِ أَوْ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جُنْدَبٍ وَ هُوَ بَصْرِيٌّ قَالَ فَجَلَسْنَا عِنْدَهُ سَاعَةً ثُمَّ قُمْنَا، فَقَالَ لِي: أَمَّا أَنْتَ يَا أَحْمَدُ فَاجْلِسْ، فَجَلَسْتُ، فَأَقْبَلَ يُحَدِّثُنِي فَأَسْأَلُهُ فَيُجِيبُنِي، حَتَّى ذَهَبَ عَامَّةُ اللَّيْلِ، فَلَمَّا أَرَدْتُ الِانْصِرَافَ، قَالَ لِي: يَا أَحْمَدُ تَنْصَرِفُ أَوْ تَبِيتُ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ ذَاكَ إِلَيْكَ إِنْ أَمَرْتَ بِالانْصِرَافِ انْصَرَفْتُ وَ إِنْ أَمَرْتَ بِالْقِيَامِ أَقَمْتُ! قَالَ: أَقِمْ فَهَذَا الْحَرُّ وَ قَدْ هَدَأَ اللَّيْلُ وَ نَامُوا، فَقَامَ وَ انْصَرَفَ، فَلَمَّا ظَنَنْتُ أَنَّهُ قَدْ دَخَلَ: خَرَرْتُ لِلَّهِ سَاجِداً، فَقُلْتُ الْحَمْدُ لِلَّهِ حُجَّةُ اللَّهِ وَ وَارِثُ عِلْمِ النَّبِيِّينَ أَنِسَ بِي مِنْ بَيْنِ إِخْوَانِي وَ حَبَّبَنِي، فَأَنَا فِي سَجْدَتِي وَ شُكْرِي فَمَا عَلِمْتُ إِلَّا وَ قَدْ رَفَسَنِي بِرِجْلِهِ، ثُمَّ قُمْتُ فَأَخَذَ بِيَدِي فَغَمَزَهَا ثُمَّ قَالَ: يَا أَحْمَدُ إِنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ(ع) عَادَ صَعْصَعَةَ بْنَ صُوحَانَ فِي مَرَضِهِ، فَلَمَّا قَامَ مِنْ عِنْدِهِ قَالَ لَهُ: يَا صَعْصَعَةُ لَا تَفْتَخِرَنَّ عَلَى إِخْوَانِكَ بِعِيَادَتِي إِيَّاكَ وَ اتَّقِ اللَّهَ! ثُمَّ انْصَرَفَ عَنِّي».
2. «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الْبَرَاثِيُّ وَ عُثْمَانُ بْنُ حَامِدٍ الْكَشِّيَّانِ، قَالا حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَزْدَادَ، قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو زَكَرِيَّا، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ، قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ يَزْدَادَ: وَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ نُعْمَانَ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ، قَالَ:، كُنْتُ عِنْدَ الرِّضَا(ع)، قَالَ، فَأَمْسَيْتُ عِنْدَهُ، قَالَ، فَقُلْتُ أَنْصَرِفُ فَقَالَ لِي لَا تَنْصَرِفْ فَقَدْ أَمْسَيْتَ، قَالَ فَأَقَمْتُ عِنْدَهُ، قَالَ، فَقَالَ لِجَارِيَتِهِ: هَاتِي مُضَرَّبَتِي وَ وِسَادَتِي فَافْرُشِي لِأَحْمَدَ فِي ذَلِكَ الْبَيْتِ! قَالَ، فَلَمَّا صِرْتُ فِي الْبَيْتِ دَخَلَنِي شَيْءٌ فَجَعَلَ يَخْطُرُ بِبَالِي: مَنْ مِثْلِي فِي بَيْتِ وَلِيِّ اللَّهِ وَ عَلَى مِهَادِهِ! فَنَادَانِي يَا أَحْمَدُ إِنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ(ع) عَادَ صَعْصَعَةَ بْنَ صُوحَانَ، فَقَالَ يَا صَعْصَعَةُ لَا تَجْعَلْ عِيَادَتِي إِيَّاكَ فَخْراً عَلَى قَوْمِكَ! وَ تَوَاضَعْ لِلَّهِ يَرْفَعْكَ اللَّهُ».
3. «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ، قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَزْدَادَ، قَالَ حَدَّثَنِي أَبُو زَكَرِيَّا يَحْيَى بْنُ مُحَمَّدٍ الرَّازِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ، قَالَ:، لَمَّا أُتِيَ بِأَبِي الْحَسَنِ(ع) أُخِذَ بِهِ عَلَى الْقَادِسِيَّةِ وَ لَمْ يَدْخُلِ الْكُوفَةَ، وَ أُخِذَ بِهِ عَلَى البر إلى [بَرَّانِيِ] الْبَصْرَةِ، قَالَ، فَبَعَثَ إِلَيَّ مُصْحَفاً وَ أَنَا بِالْقَادِسِيَّةِ، فَفَتَحْتُهُ فَوَقَعَتْ بَيْنَ يَدَيَ سُورَةُ لَمْ تَكُنْ، فَإِذَا هِيَ أَطْوَلُ وَ أَكْثَرُ مِمَّا يَقْرَأُهَا النَّاسُ، قَالَ، فَحَفِظْتُ مِنْهُ أَشْيَاءَ، قَالَ، فَأَتَانِي مُسَافِرٌ وَ مَعَهُ مِنْدِيلٌ وَ طِينٌ وَ خَاتَمٌ، فَقَالَ هَاتِ! فَدَفَعْتُهُ إِلَيْهِ، فَجَعَلَهُ فِي الْمِنْدِيلِ وَ وَضَعَ عَلَيْهِ الطِّينَ وَ خَتَمَهُ، فَذَهَبَ عَنِّي مَا كُنْتُ حَفِظْتُ مِنْهُ، فَجَهَدْتُ أَنْ أَذْكُرَ مِنْهُ حَرْفاً وَاحِداً فَلَمْ أَذْكُرْهُ».

نجاشی نوشته است: "لقى الْإِمَامِ الرِّضَا وَ أَبَا جَعْفَرٍ(ع)، وَ كَانَ عَظِيمٌ الْمَنْزِلَةِ عِنْدَهُمَا(ع)".

شیخ طوسی با تعبیر "ثقة، جليل القدر" و "لقی الرضا(ع) وكان عظيم المنزلة عنده" از وی یاد کرده است.

علامه حلی نوشته است: "كان عظيم المنزلة عنده وهو ثقة جليل القدر وكان له اختصاص بأبي الحسن الرضا و أبي جعفر(ع)، أجمع أصحابنا على تصحيح ما يصح عنه و أقروا له بالفقه".

احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی

احمد بن محمد بن ابی نصر البزنطی چهار بار در اسناد روایات تفسیر کنز الدقائق و به نقل از عیون أخبار الرضا(ع)، الکافی، الخصال و أمالی شیخ صدوق واقع شده است؛ از جمله:

«فی عیون الأخبار: حَدَّثَنَا أَبِي رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ مُوسَى بْنِ جَعْفَرِ بْنِ أَبِي جَعْفَرٍ الْكُمَيْدَانِيُّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ الْبَزَنْطِيِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا(ع) يَقُولُ إِنَّ رَجُلًا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ قَتَلَ قَرَابَةً لَهُ ثُمَّ أَخَذَهُ وَ طَرَحَهُ عَلَى طَرِيقِ أَفْضَلِ سِبْطٍ مِنْ أَسْبَاطِ بَنِي إِسْرَائِيلَ ثُمَّ جَاءَ يَطْلُبُ بِدَمِهِ فَقَالُوا لِمُوسَى(ع): إِنَّ سِبْطَ آلِ فُلَانٍ قَتَلُوا فُلَاناً فَأَخْبِرْنَا مَنْ قَتَلَهُ قَالَ ايتُونِي بِبَقَرَةٍ ﴿قَالُوا أَتَتَّخِذُنَا هُزُوًا قَالَ أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْجَاهِلِينَ﴾ وَ لَوْ أَنَّهُمْ عَمَدُوا إِلَى أَيِّ بَقَرَةٍ أَجْزَأَتْهُمْ وَ لَكِنْ شَدَّدُوا فَشَدَّدَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ».

احمد بن محمد بزنطی

احمد بن محمد البزنطی تنها در یک سند تفسیر کنز الدقائق و به نقل از کتاب معانی الأخبار وارد شده است:

«أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِيسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عِيسَى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَزَنْطِيِّ عَنْ يَحْيَى بْنِ عِمْرَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- ﴿وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ نَافِلَةً﴾ قَالَ وَلَدُ الْوَلَدِ نَافِلَةٌ».

مقصود از راوی، «احمد بن محمد بن أبی نصر البزنطی» است؛ زیرا علاوه بر اشتراک در نام و لقب، علی بن مهزیار در روایات متعددی از «احمد بن محمد بن أبی نصر» روایت کرده است؛ از جمله: «عَلِيُّ بْنُ مَهْزِيَارَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا(ع) قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ(ع) فِي الْقُنُوتِ إِنْ شِئْتَ فَاقْنُتْ وَ إِنْ شِئْتَ لَا تَقْنُتْ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ(ع) وَ إِذَا كَانَتِ التَّقِيَّةُ فَلَا تَقْنُتْ وَ أَنَا أَتَقَلَّدُ هَذَا».

مقصود از راوی، «احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی» است.

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۲