اعتدال در معارف دعا و زیارات

مقدمه

واژه "میانه‌روی" یا "اعتدال" به معنای وجود تناسب کمّی و کیفی در رفتار و پرهیز از افراط و تفریط در امور است. در فرهنگ اسلامی واژه "اقتصاد" و در قرآن کریم، واژه‌های "وسط"، "سواء" و "حنیف" به این معنا می‌باشند^[۱]. بسیاری از تعالیم قرآن و نیز رهنمودهای پیشوایان دین، هدایت قوای انسانی به سوی اعتدال است. خداوند امت اسلام (به طور خاص اهل‌بیت (ع)) را امت وسط^[۲] و بهترین امت^[۳] خوانده است. رعایت اعتدال در راه رفتن^[۴] میانه‌روی در انفاق^[۵] و پرهیز از مصرف زیاد و بیهوده^[۶] نیز از توصیه‌های قرآن است.

رسول خدا (ص) می‌فرماید: «خَيْرُ الْأُمُورِ أَوْسَطُهَا»^[۷]؛ و امام علی (ع) نیز در وصف متقین چنین فرموده است: لباس ایشان، بر اساس اقتصاد و اعتدال است^[۸]. در صحیفه نیز امام سجاد (ع) میانه‌روی در بهره‌گیری از مواهب الهی را امری مبارک خوانده است: «بار خدایا! بر محمد و خاندان او درود فرست و مرا از اسراف و زیاده‌روی دور بدار... و روش نیکویی را به من بیاموز که هزینه‌ام بیش از درآمدم نباشد... و به لطف خویش مرا از تبذیر نگه‌دار و روزی‌ام را از حلال عطا فرما»^[۹]. همچنین می‌فرماید: «بار خدایا!... مرا از میانه‌روی بهره‌مند ساز و در جمع اهل صوب قرار ده»^[۱۰].

شاخصه‌های میانه‌روی از منظر امام سجاد (ع) بدین شرح است:

بذل و اقتصاد در مقابل تبذیر و اسراف: با نگاهی به فرهنگ معارف سجادی (ع) در می‌یابیم که آن امام هُمام همان‌طور که بذل و بخشش را دوست می‌دارد از تبذیر و ریخت و پاش گریزان است، و همان‌گونه که اهل اقتصاد و میانه‌روی است از اسراف و زیاده‌روی پرهیز می‌نماید: «وَ قَوِّمْنِي‏ بِالْبَذْلِ‏ وَ الِاقْتِصَادِ... وَ اقْبِضْنِي بِلُطْفِكَ عَنِ التَّبْذِيرِ‏»^[۱۱]؛ «بار خدایا مرا به بخشش و میانه‌روی پابرجادار... و به لطف خود از ولخرجی و ریخت و پاش بازدار».
اعتدال در بهره‌مندی از امیال و تمتعات: هریک از استعدادهای وجودی انسان، حتی شهوات و امیالی که در او وجود دارد، برخاسته از حکمت خداوندی است. اما از آنجا که هوای نفس، انسان را به زیاده‌روی می‌کشاند، برترین درجه اعتدال میانه‌روی در شهوات است. امام زین‌العابدین (ع) در واگویه حال کسانی که در امیال نفسانی افراط کرده‌اند عرضه می‌دارد: «بار خدایا! دلیل آنکه پیروی از هوای نفس را از حد گذرانیده‌ام، آفریده‌ای ذلیلم. عملم مرا به هلاکت افکند و هوی و هوس، مرا به تباهی کشید و شهواتم مرا از کردار نیک محروم کرد»^[۱۲]. غفلت و ناهشیاری موجب زیاده‌روی انسان در شهوات می‌شود. از این رو بیان می‌کند: «وَ نَبِّهْنِي مِنْ رَقْدَةِ الْغَافِلِينَ، وَ سِنَةِ الْمُسْرِفِينَ‏، وَ نَعْسَةِ الْمَخْذُولِينَ»^[۱۳]؛ «خداوندا! مرا از خواب غافلان، ناهشیاری اسراف‌کاران و خماری خوارشدگان بیدار ساز. اگرچه خداوند بزرگ انسان را به پرهیز از زیاده‌روی فراخوانده ولی وعده داده است که برخی افراط‌گری‌های انسان را نادیده بگیرد. از این روست که ایشان، با اتکا به آیه ۵۳ سوره زمر، از حضرت حق، طلب بخشش همه گناهان را دارد»^[۱۴].

بنابراین به اصل وجود شهوات و امیال در انسان ایرادی وارد نیست اما باید آنها را در حد اعتدال و در مسیر دستورهای الهی به کار برد و از آنها بهره‌مند و متمتع شد؛ مثل خوردن غذای حلال و بهره‌مندی از ازدواج که با فطرت انسان هماهنگ و زمینه‌ساز رشد و کمال اوست.^[۱۵].^[۱۶]

منابع

شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «میانه‌روی»، دانشنامه صحیفه سجادیه

پانویس

↑ قاموس قرآن.
↑ وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا... «و بدین گونه شما را امّتی میانه کرده‌ایم تا گواه بر مردم باشید و پیامبر بر شما گواه باشد.».. سوره بقره، آیه ۱۴۳.
↑ كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ... «شما بهترین گروهی بوده‌اید که (به عنوان سرمشق) برای مردم پدیدار شده‌اید؛ به کار پسندیده فرمان می‌دهید و از (کار) ناپسند باز می‌دارید و به خداوند ایمان دارید.».. سوره آل عمران، آیه ۱۱۰.
↑ وَاقْصِدْ فِي مَشْيِكَ... «و در راه رفتنت میانه‌رو باش.».. سوره لقمان، آیه ۱۹.
↑ وَقَالُوا مَالِ هَذَا الرَّسُولِ يَأْكُلُ الطَّعَامَ وَيَمْشِي فِي الْأَسْوَاقِ لَوْلَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مَلَكٌ فَيَكُونَ مَعَهُ نَذِيرًا «و گفتند: چگونه پیغمبری است این، که خوراک می‌خورد و در بازارها راه می‌رود؟! چرا به سوی او فرشته‌ای فرو نفرستاده‌اند تا بیم‌دهنده‌ای همراه او باشد؟» سوره فرقان، آیه ۷؛ وَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِكَ وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا «و (هنگام بخشش) نه دست خود را فرو بند و نه یکسره بگشای که نکوهیده دریغ خورده فرو مانی» سوره اسراء، آیه ۲۹.
↑ وَهُوَ الَّذِي أَنْشَأَ جَنَّاتٍ مَعْرُوشَاتٍ وَغَيْرَ مَعْرُوشَاتٍ وَالنَّخْلَ وَالزَّرْعَ مُخْتَلِفًا أُكُلُهُ وَالزَّيْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُتَشَابِهًا وَغَيْرَ مُتَشَابِهٍ كُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَآتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ «و اوست که باغ‌هایی با داربست و بی‌داربست و خرمابن و کشتزار با خوردنی‌هایی گوناگون و زیتون و انار، همگون و ناهمگون آفریده است؛ از میوه‌اش چون بار آورد بخورید و حقّ (مستمندان) را از آن، روز درو (یا چیدن) آن بپردازید و گزافکاری نکنید که او گزافکاران را دوست نمی‌دارد» سوره انعام، آیه ۱۴۱؛ يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ «ای فرزندان آدم! در هر نمازگاهی زیور خود را بردارید و بخورید و بیاشامید و گزافکاری نکنید که او گزافکاران را دوست نمی‌دارد» سوره اعراف، آیه ۳۱؛ إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كَانُوا إِخْوَانَ الشَّيَاطِينِ وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِرَبِّهِ كَفُورًا «که فراخ رفتاران یاران شیطانند و شیطان به پروردگارش ناسپاس است» سوره اسراء، آیه ۲۷.
↑ بحارالانوار، ج۴۸، ص۱۵۴.
↑ نهج‌البلاغه، خطبه ۱۹۳.
↑ نیایش سی‌ام.
↑ نیایش بیستم.
↑ دعای ۳۰.
↑ نیایش پنجاه‌ودوم.
↑ دعای ۴۷.
↑ نیایش پنجاهم.
↑ بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، بیروت، ۱۴۱۴، مؤسسة الوفاء؛ الصحیفة السجادیة، امام زین‌العابدین (ع)، قم، ۱۴۱۸، نشر الهادی؛ صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، انتشارات سروش، تهران، ۱۳۷۵؛ قاموس قرآن، سید علی اکبر قرشی، تهران، ۱۳۷۱، دارالکتب الاسلامیه؛ قرآن حکیم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، قم، ۱۳۷۳، دارالقرآن الکریم؛ نهج‌البلاغه، سید رضی، قم، ۱۴۱۴، هجرت
↑ شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «میانه‌روی»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۴۲۱.

[1] قاموس قرآن.

[2] وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا... «و بدین گونه شما را امّتی میانه کرده‌ایم تا گواه بر مردم باشید و پیامبر بر شما گواه باشد.».. سوره بقره، آیه ۱۴۳.

[3] كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ... «شما بهترین گروهی بوده‌اید که (به عنوان سرمشق) برای مردم پدیدار شده‌اید؛ به کار پسندیده فرمان می‌دهید و از (کار) ناپسند باز می‌دارید و به خداوند ایمان دارید.».. سوره آل عمران، آیه ۱۱۰.

[4] وَاقْصِدْ فِي مَشْيِكَ... «و در راه رفتنت میانه‌رو باش.».. سوره لقمان، آیه ۱۹.

[5] وَقَالُوا مَالِ هَذَا الرَّسُولِ يَأْكُلُ الطَّعَامَ وَيَمْشِي فِي الْأَسْوَاقِ لَوْلَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مَلَكٌ فَيَكُونَ مَعَهُ نَذِيرًا «و گفتند: چگونه پیغمبری است این، که خوراک می‌خورد و در بازارها راه می‌رود؟! چرا به سوی او فرشته‌ای فرو نفرستاده‌اند تا بیم‌دهنده‌ای همراه او باشد؟» سوره فرقان، آیه ۷؛ وَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِكَ وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا «و (هنگام بخشش) نه دست خود را فرو بند و نه یکسره بگشای که نکوهیده دریغ خورده فرو مانی» سوره اسراء، آیه ۲۹.

[6] وَهُوَ الَّذِي أَنْشَأَ جَنَّاتٍ مَعْرُوشَاتٍ وَغَيْرَ مَعْرُوشَاتٍ وَالنَّخْلَ وَالزَّرْعَ مُخْتَلِفًا أُكُلُهُ وَالزَّيْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُتَشَابِهًا وَغَيْرَ مُتَشَابِهٍ كُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَآتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ «و اوست که باغ‌هایی با داربست و بی‌داربست و خرمابن و کشتزار با خوردنی‌هایی گوناگون و زیتون و انار، همگون و ناهمگون آفریده است؛ از میوه‌اش چون بار آورد بخورید و حقّ (مستمندان) را از آن، روز درو (یا چیدن) آن بپردازید و گزافکاری نکنید که او گزافکاران را دوست نمی‌دارد» سوره انعام، آیه ۱۴۱؛ يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ «ای فرزندان آدم! در هر نمازگاهی زیور خود را بردارید و بخورید و بیاشامید و گزافکاری نکنید که او گزافکاران را دوست نمی‌دارد» سوره اعراف، آیه ۳۱؛ إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كَانُوا إِخْوَانَ الشَّيَاطِينِ وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِرَبِّهِ كَفُورًا «که فراخ رفتاران یاران شیطانند و شیطان به پروردگارش ناسپاس است» سوره اسراء، آیه ۲۷.

[7] بحارالانوار، ج۴۸، ص۱۵۴.

[8] نهج‌البلاغه، خطبه ۱۹۳.

[9] نیایش سی‌ام.

[10] نیایش بیستم.

[11] دعای ۳۰.

[12] نیایش پنجاه‌ودوم.

[13] دعای ۴۷.

[14] نیایش پنجاهم.

[15] بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، بیروت، ۱۴۱۴، مؤسسة الوفاء؛ الصحیفة السجادیة، امام زین‌العابدین (ع)، قم، ۱۴۱۸، نشر الهادی؛ صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، انتشارات سروش، تهران، ۱۳۷۵؛ قاموس قرآن، سید علی اکبر قرشی، تهران، ۱۳۷۱، دارالکتب الاسلامیه؛ قرآن حکیم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، قم، ۱۳۷۳، دارالقرآن الکریم؛ نهج‌البلاغه، سید رضی، قم، ۱۴۱۴، هجرت

[16] شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «میانه‌روی»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۴۲۱.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]