الهام به عنوان یکی از روش‌های علم‌آموزی اهل بیت به چه معناست؟ (پرسش)

الهام به عنوان یکی از روش‌های علم‌آموزی اهل بیت به چه معناست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ علم معصوم
مدخل اصلی	علم‌آموزی اهل بیت در کلام اسلامی
تعداد پاسخ	۱ پاسخ

الهام به عنوان یکی از روش‌های علم‌آموزی اهل بیت به چه معناست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث علم معصوم است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی علم معصوم مراجعه شود.

پاسخ نخست

سید علی هاشمی

حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید علی هاشمی در کتاب «ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی» در این‌باره گفته‌ است:

«الهام، افکندن (القای) الهی امور معنوی به قلب انسان است. وقتی دانشی به کسی الهام می‌شود، آگاهی از آن را در درون خود می‌یابد. اشاره شد که در قرآن کریم، به صراحت از الهام به غیر پیامبران، به منزله یکی از شیوه‌های انتقال یا دریافت علوم، سخن به میان نیامده است؛ اما بسیاری از مفسران، وحی به غیر پیامبران مانند مادر موسی (ع) و حواریان حضرت عیسی (ع) را بر الهام تطبيق کرده‌اند. این واژه در روایات به صراحت به کار رفته و همان معنای لغوی‌اش اراده شده است. می‌توان گفت که الهام، یکی دیگر از شیوه‌های مهم دریافت علوم توسط ائمه (ع) است. تفاوت الهام با دو شیوه ارتباط با فرشتگان در آن است که در الهام، مطالبی به قلب فرد القا می‌شود، بدون آنکه شخصی را ببیند یا صدایی را بشنود؛ اما در آن دو شیوه، فرد صدای فرشته را می‌شنود یا او را در قالبی تمثل یافته می‌بیند و صدایش را می‌شنود»

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

١. سید علی هاشمی؛

سید علی هاشمی آیت‌الله سید علی هاشمی در کتاب «ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی» در این‌باره گفته‌ است: الهام، از شیوه‌هایی است که بدان وسیله علومی به قلب پیامبر یا ولی خدا افکنده می‌شود. این شیوه، اگر چه به لحاظ مفهوم لغوی عام است و شامل پیامبران نیز می‌شود، اما بیشترین کاربرد آن در برابر وحی نبوی، درباره علوم غیر پیامبران است. واژه الهام، مصدر باب افعال از ثلاثی مجرد «لهم» است. ثلاثی مجرد آن به معنای بلعیدن یک‌باره است که در باب افعال معنای افکندن در دل را می‌یابد. گویا در گذر زمان، دامنه استعمال این واژه از بلعیدن غذا و مانند آن، گسترش یافته و در معنای ثلاثی مزید آن، القای امور معنوی به دل را شامل شده است. مثلا عبارت أَلْهَمَه اللَّهُ خَيْراً، به معنای «خداوند به او خیر را تلقین کرده آمده است. این گونه کاربردها، بلکه تصریح برخی لغویان، نشان می‌دهد که الهام در خصوص القائات الهی به کار می‌رود؛ نه وسوسه‌ها و القائات شیطانی. بنابراین الهام، افکندن (القای) الهی امور معنوی به قلب انسان است. در قرآن کریم، یک بار از مشتقات الهام استفاده شده است: ﴿وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا * فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا﴾. مطابق آیه یادشده، خداوند شناخت خوبی و بدی را به نفس انسان الهام کرده است. این کاربرد، با معنای لغوی الهام که افکندن در قلب است، هماهنگی دارد. الهام کننده در این آیه، خداوند متعال است. بنابراین، الهام در قرآن نیز همانند معنای لغوی آن، برای اشاره به القائات الهی به کار رفته است؛ نه هرگونه در دل افکندنی در روایتی، ابن عباس الهام را در آیه ﴿فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا﴾. «بَيْنَ الْخَيْرِ وَ الشَّرِّ»؛ تفسیر کرده است؛ یعنی خداوند خیر و شر را برای نفس انسان بیان کرد. در نقل دیگری از او آمده است که علمها الطاعة و المعصیة؛ یعنی اطاعت و معصیت را به او آموخت. بعید است که مقصود ابن عباس، تبیین و تعلیم این امور با واسطه پیامبران باشد. چنین معنایی، مخالف ظاهر لفظ الهام است. احتمال جدی آن است که او در این نقلها به بیان مصادیق علوم الهامی پرداخته که در این صورت، با سیاق آیه - که در ادامه از سعادت (فلاح) و شقاوت نفس سخن می‌گوید - سازگار است. بسیاری از مفسران متأخر نیز این علوم الهامی را همان شناخت درونی خیر و شر دانسته‌اند که انسان‌ها به طور فطری همراه دارند. چنان که اشاره شد، الهام را می‌توان از مصادیق وحی الهی غیر پیامبرانه معرفی کرد. نمونه این نوع وحی غیر پیامبرانه (الهام)، وحی به مادر موسی من است: ﴿وَأَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّ مُوسَى أَنْ أَرْضِعِيهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقِيهِ فِي الْيَمِّ وَلَا تَخَافِي وَلَا تَحْزَنِي إِنَّا رَادُّوهُ إِلَيْكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِينَ﴾. از ابن عباس نقل شده است که مراد از وحی به مادر موسی (ع) الهام به ایشان بوده است. برخی دیگر از مفسران نخستین نیز این وحی را به القادر قلب معنا کرده و به صراحت گفته‌اند که مقصود از آن، وحی پیامبرانه نیست. نمونه دیگر این نوع وحی، وحی به حواریان است: ﴿وَإِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيِّينَ أَنْ آمِنُوا بِي وَبِرَسُولِي قَالُوا آمَنَّا وَاشْهَدْ بِأَنَّنَا مُسْلِمُونَ﴾. چنان که در منابع تفسیری اولیه آمده است، وحی به حواریان نیز به معنای وحی پیامبرانه نیست؛ بلکه مانند وحی به مادر موسی (ع) گاهی از آن به الهام یاد شده است. افزون بر اینها، در قرآن کریم از خطاب خداوند به ذوالقرنین خبر داده شده است: ﴿قُلْنَا يَا ذَا الْقَرْنَيْنِ إِمَّا أَنْ تُعَذِّبَ وَإِمَّا أَنْ تَتَّخِذَ فِيهِمْ حُسْنًا﴾. مشهور آن است که جناب ذوالقرنین از پیامبران نبوده است. بنابر این سخن گفتن خداوند با او، از نوع وحی پیامبرانه نبوده است. ابن عباس خطاب خداوند به ذوالقرنین را به الهام به او تفسیر کرده است. با توجه به این تفسیر، گاهی خداوند با برگزیدگانش از غیر پیامبران، سخن می‌گوید. این شیوه، شبیه به وحی نبوی است؛ اما قطعا وحی نبوی با الهام تفاوت‌هایی دارد که موجب می‌شود فردی که به او الهام می‌شود، پیامبر خوانده نشود. مجموعه آیات یادشده به روشنی تأیید می‌کنند که ارتباط بین خداوند و غیر پیامبران، به شیوه الهام ممکن است. روایات در روایتی، از پیامبر اکرم (ص) نقل شده است که: «أَعْطَانِي الْوَحْيَ وَ أَعْطَى عَلِيّاً الْإِلْهَامَ وَ»؛ از ظاهر این روایت، این گونه استفاده می‌شود که الهام در برابر وحی قرار گرفته و وحی به پیامبر (ص) و الهام به امير المؤمنين (ع) نسبت داده شده است. در روایتی دیگر، از آن حضرت نقل شده است: «همانا بعد از من در مقابل هر بدعتی که در برابر ایمان قرار می‌گیرد، ولی‌ای از اهل بیت من خواهد بود که عهده دار آن (ایمان) است و از آن دفاع می‌کند. با الهام از خداوند سخن می‌گوید و حق را آشکار و روشن می‌سازد و کید مکاران را رد می‌کند.»... در این حدیث شریف، به صراحت بیان شده است اولیایی که پس از رسول خدا (ص) عهده دار دفاع از دین و مبارزه با بدعت هایند، با الهام الهی سخن می‌گویند. به يقين بارزترین مصداق و شاید تنها مقصود از این اولیا، امامان اهل بیت‌اند. بنابر این آنان برخی هدایت‌ها و علوم را از طريق الهام الهی دریافت کرده، بر زبان جاری می‌کنند. در نقلی آمده است که امیر المؤمنین (ع) در سحرگاه نوزدهم رمضان، به امام حسن (ع) فرمودند: «قَلْبِي يَشْهَدُ أَنِّي مَقْتُولٌ‌»؛ «قلبم گواهی می‌دهد که کشته خواهم شد». گواهی دادن دل يا قلب، تعبیر دیگری از همان الهام است. روشن است که مقصود از دل یا قلب در این گونه تعابیر، جان و روح انسان است؛ نه قلب جسمانی در این موضوع، روایت صریحی از این بزرگواران یافت نشد؛ اما می‌توان از خطبه‌های بلیغ و فصیح آنان، به طور احتمالی الهام شدن برخی مطالب به ائمه را استنباط کرد. در روایتی آمده است که عده‌ای نزد أميرالمؤمنين (ع) آمدند و از خشکسالی شکایت کردند و از ایشان خواستند که برای آمدن باران دعا کنند. آن حضرت امام حسن و امام حسین (ع) را فراخواندند و از ایشان خواستند که برای نزول باران دست به دعا بردارند. ابتدا امام مجتبی (ع) دعایی زیبا با مضامین عالی برای طلب باران خواندند؛ سپس سیدالشهدا (ع) دعای دیگری را در طلب باران در نهایت فصاحت و با مضامین عالی قرائت فرمودند. به جناب سلمان که راوی این حديث است، گفته شد: آیا این دعاها به آنان آموزش داده شده بود؟ ایشان در پاسخ فرمودند: وای بر شما! مگر حدیث رسول خدا (ص) را نشنیده‌اید که فرمود: «خداوند بر زبان اهل بیت من چراغ‌های حکمت را جاری گردانده است». این حدیث شریف ممکن است این گونه توجیه شود که خداوند این مطالب حکیمانه را بر قلب امام مجتبی و امام حسين (ع) الهام، و بر زبان آنان جاری کرده است. در روایتی از امام باقر (ع) نقل شده است که امیرالمؤمنين على (ع) مطابق کتاب و سنت رسول خدا (ص) عمل می‌کرد. اگر در موردی دانشی از کتاب و سنت نزد ایشان نبود، خداوند علم صحیح را به ایشان الهام می‌کرد. البته در چند روایت، عبدالرحيم بن روح از امام باقر نقل کرده است: سيرة على (ع) این بود که هرگاه امری روی می‌داد که حکم آن) در قرآن نازل نشده بود و سنتی (هم از پیامبر (ص)) نبود، حدس می‌زد (قرعه می‌انداخت) و به حقیقت می‌رسید. در پایان این روایات آمده است که امام باقر (ع) فرمود: «هِيَ الْمُعْضِلَاتُ‌»؛ این مطلب، از امور بسیار مشکل است. در صورت پذیرفتن روایات عبدالرحیم، می‌توان گفت که مقصود از «رجم» در این روایات، حدس زدن پا قرعه انداختن است. در برخی از این روایات، به جای رجم، تعبير «سام» آمده که نوعی قرعه انداختن بوده است. اگر مقصود، قرعه انداختن باشد، به طور طبیعی مربوط به امور جزئی است که قرعه انداختن در آنها جایز است؛ یا آنکه اساسا قرعه برای آن حضرت (به طور خاص) یکی از راه‌های تشخیص حکم بوده است. احتمال قوی‌تر آن است که مقصود از رجم در این روایات، همان الهام باشد. عمل کردن به حدس و گمان در امور دینی، پذیرفته و پسندیده نیست و موجب اطمینان نیافتن به درستی آن سخن می‌شود، افزون بر آنکه نمی‌توان حکمی را یافت که در آن دستوری از قرآن و سنت، هر چند به شکل کلی، نیامده باشد. بنابراین مقصود از رجم در این گونه موارد، به احتمال زیاد همان الهام است که با تعبیر حدس و گمان، بیان یا نقل شده است؛ زیرا در هر دو حالت (حدس و الهام)، دانشی به قلب فرد افکنده می‌شود و او مطابق آنچه در قلب خود می‌یابد، اقدام می‌کند. تفاوت این دو در آن است که در حدس، ضمانتی بر درستی آن نیست؛ اما الهام منبعی الهی دارد و مطابق با واقع است. در روایتی دیگر، امام باقر (ع) خبر دادند که شب‌های جمعه بر علم ائمه افزوده می‌شود و ایشان در حالی صبح می‌کنند که علوم بسیاری به آنان الهام شده است. در روایات متعددی از امام صادق (ع)، افكندن در دل یا شنیدن صدا با گوش، یکی از شیوه‌های دریافت برخی علوم توسط ائمه (ع) معرفی شده است. در یکی از این روایات نقل شده است: یکی از اصحاب از ایشان پرسید: امام مطلبی را که از او پرسیده می‌شود و نزد او چیزی نیست، از کجا می‌داند؟ امام صادق (ع) فرمود: «يُنْكَتُ فِي الْقَلْبِ نَكْتاً أَوْ يُنْقَرُ فِي الْأُذُنِ نَقْراً»؛ یعنی به طور خاصی در قلب افکنده می‌شود یا با گوش شنیده می‌شود. البته در برخی از این نقلها آمده است که گاهی هر دو شیوه با هم به کار می‌روند: «وَ قَدْ يَكُونَانِ مَعاً»؛ یعنی هم در دل افکنده می‌شود و هم گوش صدا را می‌شنود. «نکت»، یعنی اثر گذاشتن در چیزی یا به تعبیر دیگر، حک کردن. «نکت الأرض بقضيب أو بأصبعه» یعنی زمین را با چوب یا انگشت خود خراشید. نكت مطلبی در قلب، به تناسب این ریشه به معنای حک کردن یا القای دانشی در قلب است. این عبارت، تعبیر دیگری از الهام است؛ زیرا افزون بر سازگاری آن با معنای لغوی الهام، در برخی از این روایات، به جای نکت در قلب و شنیدن با گوش، آمده است: «إِلْهَامٌ وَ سَمَاعٌ‌، وَ رُبَّمَا كَانَا جَمِيعاً»؛ یعنی شیوه دریافت علوم توسط ائمه (ع) در این گونه موارد، الهام یا شنیدن یا هر دو است. شباهت کامل این روایات با روایات پیشین و به کار‌گیری الهام در این روایت به جای القا در قلب، نشانه اتحاد مفهوم الهام با حک کردن در قلب است. پیش از این اشاره شد که در برخی روایات امام کاظم (ع)، الهام و شنیدن صدای هاتف غیبی، از شیوه‌های دریافت علوم توسط ائمه (ع) معرفی شده‌اند. در روایتی از آن حضرت در توضیح روایت امام صادق (ع) درباره شیوه‌های رسیدن علم به ائمه (ع) حک کردن در قلب، به صراحت به الهام تفسير شده است. آن حضرت در حادثه‌ای خبر دادند که مطالبی به دل ایشان افکنده شده است: «أُلْقِيَ فِي رُوعِي‌». به نظر می‌رسد این تعبیر نیز به الهام اشاره دارد. در مباحث پیشین اشاره شد که در روایاتی از امام کاظم (ع)، علم ائمه (ع) به سه دسته گذشته، آینده و حادث تقسیم می‌شود؛ که علم حادث، از طريق الهام در قلب یا افکندن صدا در گوش به دست می‌آید. در برخی از این روایات، پس از بیان نکات یادشده، آمده است که پیامیری پس از پیامبر ما نیست. بیان این مطلب که بعد از پیامبر ما پیامبری نیست، تذکری است بر اینکه الهام در قلب و شنیدن صدای هاتف غیبی، نباید این توهم را ایجاد کند که ائمه (ع) همانند پیامبران‌اند و بر آنان وحی نبوی نازل می‌شود. پیامبری با رسول اعظم (ص) پایان یافته و الهام با وحی نبوی متفاوت است. در روایتی از امام رضا (ع) نقل شده است: خداوند عزوجل هرگاه بنده‌ای را برای (سرپرستی) امور بندگانش برگزیند، سینه او را فراخ می‌کند و در قلب او چشمه‌های حکمت را جاری می‌سازد و به او الهام‌های ویژه می‌کند. از همین روی، در پاسخ به هیچ پرسشی ناتوان نمی‌ماند. در روایتی دیگر از آن حضرت نقل شده است که آگاهی هر امام به امامت خود پس از شهادت امام پیشین، به وسيله الهام الهی است در روایتی از امام هادی (ع) نقل شده است که وحی به دو نوع مستقيم و الهام تقسیم می‌شود که وحی الهام، همان قرار گرفتن در قلب است. بنا بر این روایت، الهام یکی از اقسام وحی به شمار می‌رود. در برخی از روایات، به محتوای این علوم اشاراتی شده است. در روایتی آمده است که هرگاه دانشی از قرآن و سنت نزد امیرالمؤمنین (ع) نبود، خداوند علم صحیح آن را به ایشان الهام می‌کرد. در روایات امام کاظم (ع) محتوای علوم الهامی به گونه‌ای روشن‌تر نقل شده است. بنا بر روایتی، آن حضرت علوم ائمه (ع) را به سه دسته گذشته، آینده و حادث تقسیم کردند، و علم حادث را الهام یا القای در گوش معرفی نمودند «وَ هُوَ عَلى ثَلَاثَةِ وُجُوهٍ‌: مَاضٍ‌، وَ غَابِرٌ، وَ حَادِثٌ؛ فَأَمَّا الْمَاضِي فَمُفَسَّرٌ، وَ أَمَّا الْغَابِرُ فَمَزْبُورٌ، وَ أَمَّا الْحَادِثُ فَقَذْفٌ فِي الْقُلُوبِ، وَ نَقْرٌ فِي الْأَسْمَاعِ»، علوم گذشته تفسیری، علوم باقی مانده مکتوب، و علوم حادث حک شدن در قلب یا در گوش نواختن است». این گونه تعابیر ظهور در آن دارد که مقصود از گذشته، علوم مربوط به گذشته، و مقصود از آینده، علوم مربوط به آینده است؛ اما در پایان این روایت، علوم حادث بر‌ترین قسم علم اهل بیت (ع) معرفی شده است. در روایتی از امام صادق (ع) نیز به صراحت مقصود از غابر علم به آینده، و مزبور علم به گذشته دانسته شده است. در مقابل، در روایت دیگری از امام کاظم (ع) نقل شده است: «فَأَمَّا الْغَابِرُ فَمَا تَقَدَّمَ مِنْ عِلْمِنَا»؛ یعنی علم گذشته ائمه (ع)؛ و در توضیح مزبور آمده است: «أَمَّا الْمَزْبُورُ فَمَا يَأْتِينَا»؛ یعنی علومی که در آینده به آنان داده می‌شود. این بیان، ظهور در آن دارد که گذشته و آینده صفت خود علم‌اند، نه محتوای آن؛ بنابر این مقصود از علم حادث که به شكل الهام (حک شدن در قلب) است، علومی است که پیوسته به قلب ائمه (ع) افکنده می‌شود؛ نه آنکه محتوای این علوم، فقط حوادث جاری است. محتوای علوم حادث، ضرورتأ حوادث جاری جهان مادی نیست؛ بلکه علوم مختلفی است که بخشی از آن، خبر از حوادث جاری جهان مادی است. ممکن است بخشی به زمان‌های دیگر، امور معنوی یا حتی تفسیر و تأويل قرآن و مانند آن مربوط باشد. این تفسير از علوم حادث، با شریف‌تر بودن این دانش تناسب دارد. به هر حال، این دسته از روایات نشان می‌دهد که علوم الهامی پیوسته به ائمه عطا می‌شوند با مربوط به حوادث جاری جهان‌اند؛ البته می‌توان هر دو تفسیر را با هم جمع کرد؛ هرچند گویا روایات یادشده در مقام بیان دو تعریف از علوم حادث نیستند در برخی روایات، الهام به طور مستقیم به خداوند نسبت داده شده است. البته در یک روایت آمده است که فرشته در قلب امام علمی را می‌افکند: «يَأْتِيهِ مَلَكٌ فَيَنْكُتُ فِي قَلْبِهِ كَيْتَ وَ كَيْتَ‌»؛ البته با توجه به روایات یادشده در بحث تحديث، احتمال دارد این تعبیر، اشتباه راوی یا تصحیف نسخه برداران باشد. مؤید این برداشت، روایتی مشابه روایت یادشده است که در آن به جای قلب، گوش آمده. از امام صادق درباره محدث سؤال شد. آن حضرت فرمودند: «يَبْعَثُ اللَّهُ مَلَكاً يَنْقُرُ فِي أُذُنِهِ كَيْتَ وَ كَيْتَ وَ كَيْتَ‌»؛ «خداوند فرشته‌ای را به سوی او می‌فرستد که در گوش او چنین و چنان می‌افکند». البته احتمال اینکه این دو، دو روایت مستقل باشند نیز وجود دارد. بنابراین خداوند به طور مستقیم با با واسطه فرشتگان، مطالب را به قلب برگزیدگان خود الهام می‌کند

منبع‌شناسی جامع علم معصوم

• کتاب‌شناسی علم معصوم؛
• مقاله‌شناسی علم معصوم؛
• پایان‌نامه‌شناسی علم معصوم.