جهاد اکبر در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث جهاد اکبر است. جهاد اکبر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: جهاد اکبر در قرآن - جهاد اکبر در حدیث - جهاد اکبر در فقه اسلامی - جهاد اکبر در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط نداردجهاد اکبر و جهاد اصغر
قرآن کریم در برخی آیات مانند 
قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا
[۱] بعد از قسم‌های متعدد، کسی را «رستگار» دانسته که نفس خود را تهذیب کرده باشد. روایات اسلامی نیز که جهاد با نفس و خواهش‌های آن را به عنوان «جهاد اکبر» یاد کرده، آن را بزرگتر از جهاد نظامی دانسته است[۲].
جهاد با نفس در عبارتی دقیق، خارج شدن از تصرف و تسلط نیروهای شیطانی و ورود در سیطره نیروهای الهی است[۳]. علاوه بر این، اهمیت این نوع از جهاد در این است که جهاد با دشمنان بیرونی نیز بدون کنار زدن موانع درونی، متحقق نمی‌شود[۴].عظیم‌تر بودن این مبارزه درونی از جهاد نظامی از این‌رو است که زمینه‌ساز و مقدمه جهاد اصغر می‌باشد و کسی که در این جهاد دچار ضعف باشد قوت مبارزه و استقامت در مقابل دشمن خارجی را نخواهد داشت[۵]، در نگاهی عمیق‌تر می‌توان چنین گفت که میان منافع شخصی یعنی حفظ حیات با مصلحت اجتماعی که در جهاد اصغر نهفته است، دائماً تعارض وجود دارد؛ چراکه گذشتن از حب ذات بسیار دشوار است پس جهاد اصغر منوط به جهاد اکبر است[۶]. با توجه به اینکه روش انبیا در اصلاحات اجتماعی مبتنی بر همین دو جهاد بوده است[۷] پیامبر (ص) توانست در خط مواجهه با ظلم و طغیان، ثروتمند را در کنار فقیر بنشاند[۸] و با این استراتژی جامعۀ جاهلی را به جامعه پیشرو و عزتمند تبدیل کند.
رذایل فردی موجب تضعیف روحیه، برای جهاد اکبر می‌گردد؛ از این‌رو آسیب‌شناسی این جبهه کاری بس مهم است، این خطر هنگامی مضاعف می‌شود که تدریجاً به بیماری اخلاقی جامعه تبدیل شود که خود مقدمه سقوط نظام ارزشی خواهد بود[۹]. از این‌رو جامعه اسلامی همواره باید مترصد نشانه‌ها و آشکار شدن علایم آن باشد تا نسبت به بروز آفاتی که در نیروهای خودی ممکن است بروز کند، غافلگیر نشود؛ زیرا اسباب پیدایش آن زیاد است، مانند غلبه احساسات نفسانی یا تأثیر جلوه‌های مادی و بزرگ انگاشتن آنها باید در نظر داشت که خطر اضمحلال درونی جامعه از خطر حمله دشمن خارجی بسی بیشتر است[۱۰] وگرنه جامعه‌ای که به تعبیر قرآن، صفت «چسبیدن به زمین» وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَثْ ذَلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ [۱۱] و علایق حیوانی و تن‌آسایی در آن شدت یابد، آینده‌ای جز شکست و پستی در میادین جهاد نخواهد داشت[۱۲].
در انقلاب اسلامی این دغدغه وجود داشته که غفلت از این جهاد مقدس، زمینه‌های شکست جبهه انقلاب اسلامی را فراهم می‌کند، امام خمینی در اشاره به اسبابی که می‌تواند به شکست روحانیت بینجامد، روی‌گردانی از زیِّ طلبگی و روی آوردن به مادیات و امیال نفسانی را از آن جمله دانسته‌اند[۱۳]؛ چنانکه تاریخ انقلاب اسلامی شاهد ریزش نیروهای انقلابی به خاطر رخنه هواهای نفسانی مانند حسادت و توجه به امور مادی چون پست و مقام می‌باشد[۱۴] و این به خاطر روی‌گردانی از تهذیب نفس و جهاد اکبر است و تهذیب نفس در گرو عمل به سجایای اخلاقی و طی کردن مراتب معنویت است.[۱۵]
جهاد اکبر در اندیشه امام خمینی
برترین جهاد در اسلام، جهاد با نفس است که در حدیث معروف پیامبر اکرم (ص) از آن به جهاد اکبر تعبیر شده است؛ در حالی که آن حضرت جهاد با دشمن را جهاد اصغر نامیده است[۱۶]. امام خمینی نیز همواره سفارش به تهذیب و تزکیه نفس، تحصیل آداب شرعی و معارف الهی را مقصد اصلی بعثت پیامبران (ع) می‌دانست و دستیابی به فضایل اخلاقی را به ویژه برای طلبه‌های علوم دینی و روحانین لازم می‌شمرد و علم تهذیب آنان را موجب انحراف و بدبینی مردم به اسلام و روحانیت قلمداد می‌کرد[۱۷]؛ از این روز به مناسبت‌های گوناگون مانند آغاز سال تحصیلی به منظور تهذیب نفس طلبه‌های علوم دینی و روحانیون، به بیانات اخلاقی و موعظه و تذکر نیز می‌پرداخت[۱۸] و مواردی از صفای نفس کسانی چون شیخ طوسی و شیخ انصاری و تلاش آنان در راه خودسازی را، برای طلبه‌ها بیان می‌کرد[۱۹].
کتاب جهاد اکبر یا مبارزه با نفس شامل بیانات اخلاقی امام خمینی است که در مسجد شیخ انصاری نجف اشرف، در آستانه ماه رمضان و روزهای دیگر ایراد شده و سید حمید روحانی (زیارتی)، یکی از شاگردان جوان امام خمینی آن را تقریر و تنظیم کرده است[۲۰]. مطالب این کتاب به قصد پند و اثرگذاری بر مخاطبان بیان شده است؛ از این‌رو در مقایسه با دیگر آثار اخلاقی امام خمینی همچون شرح چهل حدیث و شرح حدیث جنود عقل و جهل از سطحی عمومی برخوردار است و نشانگر توجه جدّی ایشان به دستورهای دینی و اخلاقی و تهذیب نفس، حتی در جریان مبارزه‌های سیاسی است[۲۱].
امام خمینی در این کتاب ضمن تأکید بر لزوم اهتمام داشتن طلاب به مسایل اخلاقی، آنان را از دامن‌زدن به اختلاف و چنددستگی بر حذر می‌دارد و معتقد است ریشه تمام اختلافاتی که هدف مشخص و مقدسی نداشته باشد به حب دنیا برمی‌گردد[۲۲]. ایشان نیروی عقل را در کنار بعثت پیامبران (ع) عنایت الهی به بندگانش می‌داند تا دچار عذاب جهنم نشوند و در ادامه می‌افزاید اگر عوامل یادشده مایه بیداری بندگان نشوند، خداوند آنان را از طریق گرفتاری‌های دیگری چون فقر و بیماری بیدار می‌کند[۲۳]. ایشان در بخشی دیگر به ذکر نکاتی از «مناجات شعبانیه» می‌پردازد و بر خواندن، اندیشیدن در آن و درس آموختن از مضامین آن اصرار می‌ورزد[۲۴]. ایشان در ادامه به ارزش ماه رمضان و آداب روزه و رسم مهمانی خدا در این ماه می‌پردازد[۲۵]؛ چنانکه نقطه آغازین تهذیب نفس را «یقظه» و بیداری نفس می‌شمارد و دوران جوانی را بهترین زمان برای اصلاح و تهذیب می‌داند[۲۶]. صفحه‌های پایانی کتاب به هشدار درباره توطئه‌های دشمنان دین برضد جوامع اسلامی اختصاص دارد و به توجه علما و فضلا به تهذیب نفس و نظم و ترتیب به عنوان یگانه راه مبارزه با این توطئه‌ها سفارش می‌کند[۲۷]. از نظر فراوانی موضوعات مطرح شده در کتاب، اهمیت خودسازی و تهذیب نفس به ویژه برای طلبه‌ها و روحانیون و پیامدهای بی‌توجهی به این مطلب از بسامد بیشتری برخوردار است؛ ولی امام خمینی در ضمن این بیانات، به مسایل سیاسی و اجتماعی نیز توجه می‌کند و با اشاره به توطئه‌های دشمنان اسلام، بر حساسیت و اهمیت جایگاه حوزه‌های علمیه و اهل علم در جامعه و نقش آنها در جایگاه یک گروه مرجع تأکید می‌کند. همچنین با اشاره به وضعیت سیاسی - اجتماعی جهان به ویژه کشورهای اسلامی در دوران کنونی، راه حل‌هایی برای برون رفت از این وضعیت پیشنهاد می‌کند که مهم‌ترین آنها حفظ وحدت، کنارگذاشتن اختلافات، توجه به تقوا و تزکیه نفس است.
برخی از نکات برجسته این سخنرانی‌ها عبارت‌اند از: هشدار درباره کم‌توجهی حوزه‌ها به علوم معنوی و روحانی و سرگرم‌شدن به بحث‌های دیگر، نقش عملکرد نادرست روحانیون در بدبین شدن مردم به همه اهل علم و دین، امکان حجاب اکبر شدن علم، لزوم داشتن برنامه منظم و استاد و راهنما در تهذیب نفس، اهمیت دوران جوانی که بهترین زمان برای خودسازی است.
از آنجا که این بحث‌ها در قالب خطابه ایراد شده‌اند و عناوین آن را بعدها گردآورنده یا ناشران برگزیده‌اند؛ از این‌رو عناوین در نسخه‌های گوناگون، متفاوت‌اند که برخی از آنها عبارت‌اند از: سفارش به حوزه‌های علمیه، سفارش به طلاب، اهمیت تهذیب و تزکیه نفس، نکاتی از مناجات شعبانیه، حجاب‌های انسان و علم و ایمان. این اختلاف در مقدمه‌های نگاشته شده بر کتاب نیز صادق است. تنها نوار دو جلسه از این درس‌های اخلاقی موجود است که متن آن در صحیفه امام[۲۸]، چاپ شده است. این کتاب در دوران پیش از انقلاب و روزگار مبارزه، بازتاب‌های قابل توجهی داشته است و در آن زمان، بارها در داخل و خارج کشور چاپ شده[۲۹].
مطالب این کتاب، نخست همراه با کتاب ولایت فقیه امام خمینی به چاپ رسیده[۳۰]؛ ولی در سال ۱۳۹۲ ق/۱۳۴۹ش نخستین‌بار به صورت مستقل منتشر شده است[۳۱]. کتاب در مواردی نیز بدون نام ناشر یا محل نشر و گاهی با نام‌های دیگری چون مبارزه با نفس، جهاد اکبر، مبارزه با نفس یا جهاد اکبر و در باب جهاد نفس، از سوی ناشرانی چون: امیرکبیر در سال ۱۳۶۰،بعثت در سال ۱۳۶۱،پیام آزادی (بی‌تا) و آموزش و پرورش تهران در سال ۱۳۷۰ به چاپ رسیده است[۳۲]. منقح‌ترین چاپ کتاب، متعلق به مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی است که دربردارنده یک پیشگفتار درباره شخصیت و اهتمام امام خمینی به خودسازی و تهذیب نفس و بخش‌های برگزیده‌ای از سخنان ایشان دراین باره است. این مؤسسه نخستین بار کتاب را در خرداد ۱۳۷۲ در ۷۲ صفحه منتشر کرده که تا سال ۱۳۹۶، ۳۲ بار تجدید چاپ شده است؛ همچنین در جلد ۵۰ موسوعة الامام الخمینی همراه با کتاب تفسیر سوره حمد و نامه‌های عرفانی در سال ۱۳۹۲ منتشر شده است. این کتاب به زبان‌های عربی، انگلیسی، ایتالیایی، اردو، ترکی استانبولی و آذری کریل نیز ترجمه شده است[۳۳]. همچنین این کتاب به صورت گویا (کتاب صوتی) درآمده است.[۳۴]
منابع
پانویس
- ↑ «بی‌گمان آنکه جان را پاکیزه داشت رستگار شد،» سوره شمس، آیه ۹.
- ↑ اشعث کوفی، محمد بن محمد اشعث، الجعفریات (الأشعثیات)، ص۷۸.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۶۱.
- ↑ آیت الله خامنه‌ای، ۱۴/۲/۱۳۸۷.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ج۸، ص۳۰۰-۳۰۱.
- ↑ صدر، سید محمدباقر، الفتاوی الواضحة، ص۷۷۱.
- ↑ صدر، سید محمد باقر، الاسلام یقود الحیاة، ص۱۵۰ - ۱۵۱.
- ↑ صدر، سید محمدباقر، الاسلام یقود الحیاة، ص۳۴.
- ↑ آیت الله خامنه‌ای، ۶/۱۱/۱۳۷۱.
- ↑ آیت الله خامنه‌ای، ۶/۱۱/۱۳۷۱.
- ↑ «و اگر می‌خواستیم (جایگاه) او را با آن آیات فرا می‌بردیم اما او به دنیا‌گرایید و از هوای نفس خود پیروی کرد؛ از این‌رو داستان او چون داستان سگ است که اگر به او بتازی له‌له می‌زند و اگر او را وانهی (باز) له‌له می‌زند؛ این داستان گروهی است که آیات ما را دروغ شمردند پس این داستان را باز گوی باشد که آنان بیندیشند» سوره اعراف، آیه ۱۷۶.
- ↑ آیت الله خامنه‌ای، ۱۷/۷/۱۳۷۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ج۱۸، ص۱۲-۱۸.
- ↑ آیت الله خامنه‌ای، ۲۶/۹/۱۳۷۸.
- ↑ ادرکنی، محمد جواد، مقاله «جهاد»، مقالاتی از اندیشه‌نامه انقلاب اسلامی ص ۴۲۰.
- ↑ صدوق، محمد بن علی، الامالی، ص۳۶۶ – ۳۶۷.
- ↑ امام خمینی، جهاد اکبر، ص۱۱ – ۱۲.
- ↑ مختاری، رضا، نگاهی به آثار اخلاقی امام، مجله آینه پژوهش، شماره ۷۹، ۱۳۸۲ش، ص۲۰.
- ↑ امام خمینی، جهاد اکبر، ص۱۸ - ۲۵.
- ↑ مقدمه کتاب جهاد اکبر، ص۸.
- ↑ مقدمه کتاب جهاد اکبر، ص۸ - ۹.
- ↑ امام خمینی، جهاد اکبر، ص۲۵ – ۳۰.
- ↑ امام خمینی، جهاد اکبر، ص۳۳ - ۳۶.
- ↑ امام خمینی، جهاد اکبر، ص۳۶ – ۳۸.
- ↑ امام خمینی، جهاد اکبر، ص۳۸ – ۵۰.
- ↑ امام خمینی، جهاد اکبر، ص۵۱ - ۶۰.
- ↑ امام خمینی، جهاد اکبر، ص۶۰ – ۶۲.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ج۲، ص۱۴ – ۲۸ و ۳۹۰ – ۳۹۱.
- ↑ مقدمه کتاب جهاد اکبر، ص۸.
- ↑ انصاری، حمید، حدیث بیداری، ص۲۳۹.
- ↑ «سیری در تألیفات اخلاقی عرفانی حضرت امام»، مجله حوزه، شماره ۳۷ - ۳۸، ۱۳۶۹ ش، ص۴۱۶.
- ↑ نادرپور، محمدرضا و دیگران، کتاب‌شناسی موضوعی امام خمینی، ص۴۰ و ۵۳ – ۵۴.
- ↑ امیری، کیومرث، مأخذشناسی امام خمینی، ص۲؛ انصاری قمی، ناصرالدین، «تألیفات و تقریرات امام خمینی»، مجله آینه پژوهش، شماره ۵۸، ۱۳۷۸ ش، ص۲۱۱.
- ↑ انصاری قمی، ناصرالدین، مقاله «جهاد اکبر یا مبارزه با نفس»، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص ۱۹۳.