حکومت مستضعفان
این مدخل زیرشاخهٔ بحث امام مهدی است. حکومت مستضعفان از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حکومت مستضعفان در معارف مهدویت - پرسش‌های مرتبطمقدمه
سنت قطعی الهی این است که دولت‌های باطل زایل و دولت حق با قیام مستضعفان ـ که امدادهای خداوند با آنان است ـ ظهور کند. به بیان امام خمینی: "خداوند همیشه با مستضعفان است و حق همواره بر باطل غلبه کرده و ایمان همیشه فائق شده است"[۱]. وعده خداوند چنین است که مستضعفان وارث زمین خواهند شد و ستم و بیداد محو و عدل و داد به تمامی رخ خواهد نمود که: "امامت حق مستضعفین است، وراثت از [آن] مستضعفین است، مستکبرین غاصبند، مستکبرین باید از میدان خارج شوند"[۲]. این حقیقتی است که با توفیق الهی محقق خواهد شد: "خداوند تعالی وعده فرموده است که مستضعفین ارض را به امید خودش و توفیق خودش بر مستکبرین غلبه دهد و آنها را امام قرار دهد و پیشوا قرار دهد"[۳]. خداوند در کتاب شریفش این وعده حق را با قاطعیت عنوان فرموده است: ﴿وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ﴾[۴]. این آیه بشارتی است بزرگ در جهت پیروزی حق بر باطل، ایمان بر کفر، عدالت بر ستم، مستضعفان بر مستکبران؛ نویدی است برای همه آزادگان و عدالت‌جویان و محرومان؛ پیام امیدی است در جهت برچیده شدن بساط بیداد و تحقق عدالتی فراگیر.
قرآن کریم به عنوان نمونه‌ای از تحقق سنت الهی، پیروزی حق بر باطل و چیره شدن مستضعفان بر مستکبران و فروپاشی دولت فرعونیان، حکومت بنی اسرائیل را مثال زده است و این آیه در ضمن آن داستان به عنوان حقیقتی کلی آمده است، نمونه کامل‌تر تحقق این سنت الهی، حکومت پیامبر اکرم (ص) و پیروزی مستضعفان پس از ظهور اسلام است، حکومت محرومان و تهیدستان با ایمان و ستمدیدگان پاکدل که از سوی فرعون صفتان عصر خویش مورد تحقیر و استهزا بودند و انواع فشارها و ستم‌ها بر آنان روا می‌شد. اما سرانجام همین مردمان مستضعف، نه تنها تمامی حجاز را به زیر پرچم توحید درآوردند، بلکه قدرت‌های بزرگ دنیای آن روز را به زیر کشیدند و حکومت کسراها و قیصرها را پایان بخشیدند و بینی مستکبران را به خاک مالیدند و طرحی نو درافکندند. اما نمونه نهایی پیروزی مستضعفان بر مستکبران بنابر وعده حق الهی، حکومت عدالت بر تمامی کره زمین به وسیله حجت حق، امام زمان (ع) است، امیرمؤمنان علی (ع) دراین‌باره فرموده است: «لَتَعْطِفَنَّ الدُّنْيَا عَلَيْنَا بَعْدَ شِمَاسِهَا عَطْفَ الضَّرُوسِ عَلَى وَلَدِهَا وَ تَلَا عَقِيبَ ذَلِكَ ﴿وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ﴾[۵]»[۶].
همچنین پیشوای عدالت‌گرایان، علی (ع) درباره آیه شریفه وراثت مستضعفان بر زمین و پیشوایی آنان فرموده است: «هُمْ آلُ مُحَمَّدٍ يَبْعَثُ اللَّهُ مَهْدِيَّهُمْ بَعْدَ جَهْدِهِمْ فَيُعِزُّهُمْ وَ يُذِلُّ عَدُوَّهُمْ»[۷].
این پیام امیدی برای مستضعفان است؛ پیام امید پیروزی موسویان بر فرعونیان، همان طور که در حدیث امام سجاد تعبیر شده است: «وَ الَّذِي بَعَثَ مُحَمَّداً بِالْحَقِّ بَشِيراً وَ نَذِيراً إِنَّ الْأَبْرَارَ مِنَّا أَهْلَ الْبَيْتِ وَ شِيعَتَهُمْ بِمَنْزِلَةِ مُوسَى وَ شِيعَتِهِ وَ إِنَّ عَدُوَّنَا وَ أَشْيَاعَهُمْ بِمَنْزِلَةِ فِرْعَوْنَ وَ أَشْيَاعِهِ»[۸].
شیبانی ـ دانشمند حنفی مذهب ـ در کتاب کشف البیان آورده است که در اخبار ما از امام باقر و امام صادق (ع) روایت شده است که آن دو امام فرموده‌اند: «إِنَّ هذِهِ الْآيَةَ مَخْصُوصَةٌ بِصَاحِبِ الْأَمْرِ الَّذِي يَظْهَرُ فِي آخِرِ الزَّمَانِ، وَ يَبِيدُ الْجَبَابِرَةَ وَ الْفَرَاعِنَةَ، وَ يَمْلِكُ الْأَرْضَ شَرْقَاً وَ غَرْبَاً، فَيَمْلَأُهَا عَدْلَاً كَمَا مُلِئَتْ جَوْرَاً»[۹].
ابن ابی‌الحدید معتزلی نیز می‌نویسد: اصحاب ما عقیده دارند این آیه وعده به ظهور امامی است که تمامی زمین را تصرف می‌کند و بر کشورها استیلا می‌یابد[۱۰]. آری، همان طور که در خبر ابی الجارود از امام باقر (ع) آمده است آن حضرت با تحقق حکومتی جهانی مستضعفان، زمین را پس از آنکه سراسر ستم و بیدار شده است، لبریز از عدالت و قسط می‌سازد[۱۱] و در سایه این حکومت است که زندگی واقعی معنا می‌یابد.
﴿اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يُحْيِي الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾[۱۲]. ابن عبّاس در معنای این آیه گوید: یعنی خداوند زمین را به وسیله قائم آل محمد پس از مردن آن اصلاح می‌کند؛ یعنی پس از آنکه به دست اهل کشورها از ستم پر شده است، در این هنگام به وسیله آن حضرت آیات خویش را بر شما روشن می‌کنیم تا بیندیشید[۱۳].
پیروزی مستضعفان بر مستکبران موجب رفع مانع اصلاحات اساسی می‌شود و با ظهور عدالت کامل، حیات حقیقی به تمامی آشکار می‌گردد: زمین زنده می‌شود و این تحول، ظهور بزرگ‌ترین آیات خداست که اراده الهی به تحقق آن تعلق گرفته است. از رسول خدا (ص) روایت شده است که فرمود: «لَوْ لَمْ يَبْقَ مِنَ الدُّنْيَا إِلَّا يَوْمٌ وَاحِدٌ لَطَوَّلَ اللَّهُ ذَلِكَ الْيَوْمَ حَتَّى يُخْرِجَ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ بَيْتِي يَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً»[۱۴].
بزرگان تفسیر و حدیث و اهل معرفت با عشق و علاقه درباره این حقیقتی که فطرت انسان‌ها با آن پیوند خورده است سخن‌ها گفته‌اند، از جمله شیخ اکبر، محیی الدین عربی است که دراین‌باره به تفصیل سخن رانده است، وی می‌نویسد: "بدانید بی‌گمان خداوند را خلیفه‌ای است که ظهور می‌کند تا دنیا را پر از قسط و عدل کند پس از آنکه لبریز از ظلم و ستم شده باشد و اگر یک روز از عمر دنیا مانده باشد خداوند آن روز را چندان طولانی سازد تا آن خلیفه بیاید. او از عترت رسول خدا (ص) و از فرزندان فاطمه و همنام رسول خداست...»[۱۵].
این وعده‌ای است که به صورت واقعه‌ای محتوم در کتاب‌های پیشین نیز آمده است: ﴿وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ﴾[۱۶].
شیخ طبرسی، مفسر گرانقدر، در ذیل این آیه می‌نویسد از امام باقر (ع) روایت شده است که این بندگان شایسته که وارث زمین می‌شوند اصحاب مهدی (ع) در آخر زمان‌اند و اضافه می‌کند حدیثی که شیعه و سنی از پیامبر (ص) روایت کرده‌اند بر گفته امام باقر (ع) دلالت دارد. اینکه آن حضرت فرمود: «لَوْ لَمْ يَبْقَ مِنَ الدُّنْيَا إِلَّا يَوْمٌ وَاحِدٌ لَطَوَّلَ اللَّهُ ذَلِكَ الْيَوْمَ حَتَّى يَبْعَثَ رَجُلًا صَالِحَاً مِنْ أَهْلِ بَيْتِي يَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا وَ قِسْطَاً کَمَا قَدْ مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً»[۱۷].
این زمان فرخنده بی‌گمان فرا خواهد رسید و مردمان طعم تام و کامل عدالت و امنیت و رفاهت را خواهند چشید. ﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا﴾[۱۸]. از امامان اهل بیت (ع) روایت شده است که این آیه درباره مهدی آل محمد (ص) است[۱۹] و به دست اوست که حکومت مستضعفان تحقق کامل می‌یابد و سیره و سنت پیامبر اکرم (ص) به تمامی عینیت پیدا می‌کند. در حدیثی از رسول خدا (ص) چنین آمده است: «سُنَّتُهُ سُنَّتِي يُقِيمُ النَّاسَ عَلَى مِلَّتِي وَ شَرِيعَتِي وَ يَدْعُوهُمْ إِلَى كِتَابِ رَبِّي عَزَّ وَ جَلَّ»[۲۰].
مهدی (ع) به سیره پیامبر عمل می‌کند و جاهلیت را به کلی نابود می‌کند و عدالت را به تمامی استوار می‌سازد. محمد بن مسلم گوید: «سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ (ع) عَنِ الْقَائِمِ إِذَا قَامَ بِأَيِّ سِيرَةٍ يَسِيرُ فِي النَّاسِ» (از امام باقر (ع) درباره قائم (ع) پرسیدم که چون قیام نماید به کدام سیره در میان مردم رفتار می‌کند؟) فرمود: «بِسِيرَةِ مَا سَارَ بِهِ- رَسُولُ اللَّهِ (ص) حَتَّى يُظْهِرَ الْإِسْلَامَ»[۲۱] عرض کردم: «وَ مَا كَانَتْ سِيرَةُ رَسُولِ اللَّهِ (ص)؟» (سیره رسول خدا (ص) چه بود؟) فرمود: «وَ مَا كَانَتْ سِيرَةُ رَسُولِ اللَّهِ (ص) قَالَ أَبْطَلَ مَا كَانَ فِي الْجَاهِلِيَّةِ وَ اسْتَقْبَلَ النَّاسَ بِالْعَدْلِ وَ كَذَلِكَ الْقَائِمُ (ع) إِذَا قَامَ يُبْطِلُ مَا كَانَ فِي الْهُدْنَةِ مِمَّا كَانَ فِي أَيْدِي النَّاسِ وَ يَسْتَقْبِلُ بِهِمُ الْعَدْلَ»[۲۲].
با ظهور دولت مستضعفان صالح همه قدرت‌های باطل زایل می‌شود و همه قدرت حق آشکار می‌گردد. امام باقر (ع) دراین‌باره فرمود: «إِذَا قَامَ الْقَائِمُ (ع) ذَهَبَتْ دَوْلَةُ الْبَاطِلِ»[۲۳].
مهدی (ع) دولت‌های باطل را سرنگون می‌کند و بدین ترتیب زمینه برای رخ نمودن عدالت به طور کامل فراهم می‌شود تا روابط انسانی و ارزش‌های کمالی آن سان که باید ظهور یابد، زیرا تا دولت‌های باطل هستند ایجاد چنان اصلاحی ممکن نیست: «وَ يُطَهِّرُ الْأَرْضَ مِنْ كُلِّ جَوْرٍ وَ ظُلْمٍ»[۲۴].
با ظهور دولت مستضعفان صالح دیگر ستمی نمی‌ماند و عدالت و امنیت و رفاه کامل در همه وجوه فراهم و زمینه کمال آدمیان به طور کامل تدارک می‌شود. در حدیث امام صادق (ع) آمده است: «إِذَا قَامَ الْقَائِمُ (ع) حَكَمَ بِالْعَدْلِ وَ ارْتَفَعَ فِي أَيَّامِهِ الْجَوْرُ وَ آمَنَتْ بِهِ السُّبُلُ وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ بَرَكَاتِهَا وَ رُدَّ كُلُّ حَقٍّ إِلَى أَهْلِهِ وَ لَمْ يَبْقَ أَهْلُ دِينٍ حَتَّى يُظْهِرُوا الْإِسْلَامَ وَ يَعْتَرِفُوا بِالْإِيمَانِ... فَحِينَئِذٍ تُظْهِرُ الْأَرْضُ كُنُوزَهَا وَ تُبْدِي بَرَكَاتِهَا فَلَا يَجِدُ الرَّجُلُ مِنْكُمْ يَوْمَئِذٍ مَوْضِعاً لِصَدَقَتِهِ وَ لَا لِبِرِّهِ لِشُمُولِ الْغِنَى جَمِيعَ الْمُؤْمِنِينَ»[۲۵].[۲۶]
منابع
پانویس
- ↑ در جستجوی راه از کلام امام، دفتر اول، مستضعفین، مستکبرین، ص۱۱۹.
- ↑ صحیفه نور، ج۶، ص۱۶۸.
- ↑ صحیفه نور، ج۵، ص۲۳۵.
- ↑ «و برآنیم که بر آنان که در زمین ناتوان شمرده شده‌اند منّت گذاریم و آنان را پیشوا گردانیم و آنان را وارثان (روی زمین) کنیم» سوره قصص، آیه ۵.
- ↑ سوره قصص، آیه ۵.
- ↑ «دنیا پس از چموشی - همچون شتری که از دادن شیر به دوشنده‌اش خودداری می‌کند و برای بچه‌اش نگه می‌دارد - به ما روی می‌آورد. [سپس این آیه را خواند:] «و ما اراده داریم که بر مستضعفان زمین منت گذاریم و آنان را پیشوایان [مردم] و وارثان [حکومت روی زمین] قرار دهیم»». نهج البلاغه، حکمت ۲۰۹.
- ↑ «آنان آل محمد (ص) هستند که خداوند مهدی ایشان را پس از زحمت و فشاری که بر ایشان وارد می‌شود برمی‌انگیزد و به آنان عزت می‌بخشد و دشمنانشان را خوار می‌کند». غیبة الطوسی، ص۱۱۳؛ بحار الانوار، ج۵۱، ص۵۴.
- ↑ «سوگند به کسی که محمد (ص) را به حق بشارت دهنده و بیم دهنده قرار داد که نیکان از ما اهل بیت و پیروان آنان به منزله موسی و پیروان اویند، و دشمنان ما و پیروان آنان به منزله فرعون و پیروان اویند». تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۲۳۹؛ تفسیر البرهان، ج۳، ص۲۱۹.
- ↑ «هرآینه این آیه مخصوص به صاحب الامری است که در آخر زمان ظاهر می‌شود و جباران و فرعونیان را هلاک می‌سازد؛ و شرق و غرب زمین را تصرف می‌کند و آن را همان‌گونه که لبریز از ستم گشته است لبریز از عدالت می‌سازد». تفسیر البرهان، ج۳، ص۲۲۰.
- ↑ شرح ابن أبی الحدید، ج۱۹، ص۲۹.
- ↑ «يَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا وَ قِسْطاً كَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً، وَ يَفْتَحُ اللَّهُ عَلَيْهِ شَرْقَ الْأَرْضِ وَ غَرْبَهَا». غیبة الطوسی، ص۲۸۳.
- ↑ «بدانید که خداوند زمین را پس از سترون شدن آن بارور می‌کند؛ به راستی که ما آیات را برایتان روشن بیان داشتیم باشد که خرد ورزید» سوره حدید، آیه ۱۷.
- ↑ «عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِي قَوْلِهِ تَعَالَى ﴿اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يُحْيِي الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا﴾ يَعْنِي يُصْلِحُ الْأَرْضَ بِقَائِمِ آلِ مُحَمَّدٍ مِنْ بَعْدِ مَوْتِهَا يَعْنِي مِنْ بَعْدِ جَوْرِ أَهْلِ مَمْلَكَتِهَا ﴿قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْآيَاتِ﴾ بِقَائِمِ آلِ مُحَمَّدٍ ﴿لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾»، غیبة الطوسی، ص۱۱۰؛ لطف‌الله صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، ص۲۴۸.
- ↑ «اگر از عمر جهان یک روز باقی نمانده باشد، خداوند همان یک روز را چندان دراز کند تا مردی از خاندان من خروج کند و زمین را همان‌گونه که از ستم و بیداد لبریز شده باشد از عدالت و داد لبریز سازد». غیبة الطوسی، ص۱۱۲؛ همین مضمون و قریب به همین: مسند احمد بن حنبل، ج۱، ص۳۷۶، ۳۷۷، ۴۳۰؛ سنن أبی داود، ج۲، ص۴۲۲؛ سنن الترمذی، ج۴، ص۴۳۸؛ کمال‌الدین، ج۱، ص۳۱۸؛ تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۶۷، ۱۵۲.
- ↑ الفتوحات المکیة، ج۳، ص۳۲۷(باب ۳۶۶).
- ↑ «و در زبور پس از تورات نگاشته‌ایم که بی‌گمان زمین را بندگان شایسته من به ارث خواهند برد» سوره انبیاء، آیه ۱۰۵.
- ↑ «اگر از عمر جهان جز یک روز باقی نمانده باشد، خداوند همان یک روز را چندان دراز کند تا مردی صالح از خاندان من برانگیخته شود و زمین را همان‌گونه که از ستم و بیداد لبریز شده باشد از عدالت و قسط لبریز سازد». تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۶۶-۶۷.
- ↑ «خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند وعده داده است که آنان را به یقین در زمین جانشین می‌گرداند -چنان که کسانی پیش از آنها را جانشین گردانید- و بی‌گمان دینی را که برای آنان پسندیده است برای آنها استوار می‌دارد و (حال) آنان را از پس هراس به آرامش بر می‌گرداند؛ (آنان) مرا می‌پرستند و چیزی را شریک من نمی‌گردانند و کسانی که پس از این کفر ورزند نافرمانند» سوره نور، آیه ۵۵.
- ↑ کمال الدین، ج۳، ص۳۵۶-۳۵۷؛ تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۱۵۲؛ تفسیر نورالثقلین، ج۳، ص۶۱۷-۶۱۹.
- ↑ «سیره و سنت او (مهدی) سیره و سنت من است. مردم را بر دین و آیین من راست سازد و آنان را به کتاب پروردگارم دعوت نماید». کمال الدین، ج۲، ص۴۱۱؛ إعلام الوری، ص۳۹۹؛ بحارالانوار، ج۵۱، ص۷۳.
- ↑ «به سیره‌ای عمل می‌کند که رسول خدا (ص) عمل کرد تا اسلام را آشکار [و حاکم] ساخت».
- ↑ «آنچه را در جاهلیت بود از بین برد و با مردم به عدالت رفتار کرد؛ و همین‌گونه است قائم (ع) که چون قیام کند، آن چه را که از روابط ناعادلانه در میان مردم رایج است از بین ببرد و با ایشان به عدالت رفتار کند». تهذیب الاحکام، ج۶، ص۱۵۴؛ وسائل الشیعة، ج۱۱، ص۵۷.
- ↑ «هنگامی که قائم قیام می‌کند هر دولت باطلی از میان می‌رود». الکافی، ج۸، ص۲۸۷؛ منتخب الاثر، ص۴۷۱.
- ↑ «او زمین را از هر ستم و بیدادی پاک می‌سازد». کمال الدین، ج۲، ص۳۳۶؛ إعلام الوری، ص۳۸۶؛ بحارالانوار، ج۱۵، ص۲۳، ج۲۵، ص۱۵، ج۵۱، ص۱۴۵.
- ↑ «هنگامی که قائم (ع) قیام کند، به عدالت حکم نماید، و در روزگار او بیداد به تمامی نابود گردد، و راه‌ها امن شود، و زمین برکات خود را آشکار سازد، و هر حقی به صاحبش برگردانده شود، و هیچ پیرو دینی نماند مگر آنکه به اسلام درآید و با ایمان شناخته شود... آن هنگام زمین گنج‌های خود را آشکار سازد و برکاتش را ابراز دارد و همگان چنان بی‌نیاز شوند که چون کسی بخواهد صدقه‌ای دهد و بخششی نماید مستحقی نیابد که همه مؤمنان بی‌نیاز باشند» الارشاد، ص۳۴۳-۳۴۴؛ کشف الغمة، ج۲، ص۴۶۵؛ بحارالانوار، ج۵۲، ص۳۳۸-۳۳۹.
- ↑ دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی، م‍ص‍طف‍ی، سیره نبوی، ج۲، ص ۴۰۳-۴۱۰.