ذاری (اسم الهی)
مقدمه
ذاری اسم فاعل از ریشه «ذ ـ ر ـ أ» به معنای آفریدن[۱]، اظهار[۲]، بسط[۳]، تکثیر[۴] و بذر افشاندن[۵] است.
بیشتر واژه پژوهان معتقدند «ذریّة» به معنی نسل و فرزندان، از این مادّه برگرفته شده است[۶]. برخی در فرق «ذرأ» با «خلق» گفته‌اند اصل «ذرأ» به معنی اِظهار و معنای «ذرء اللّه الخلقَ» این است که خدا مخلوقات را پس از نیستی هست کرد و بدین وسیله آنها را آشکار ساخت[۷]، در حالی که خَلق به معنای تقدیر چیزی[۸] و ایجادش براساس کیفیّت ویژه‌ای است[۹]. گروهی از واژه پژوهان بر پایه کاربردهای قرآنی «ذرأ» معتقدند که این واژه به معنی گستراندن پس از ایجاد است؛ لیکن مفهوم «بسط دادن» با اختلاف موارد کاربرد، از جهت کمیّت و کیفیّت گوناگون می‌گردد؛ مثلاً بسط در وجود گاهی با افزایش زاد و ولد و تناسل است (بسط کمّی) و زمانی با افزایش عمر (بسط کیفی)؛ همچنین بسط در زمین به معنی کاشتن و بذرافشانی در آن و سرسبز شدنش است[۱۰]. «ذاری» از اسمای حسنای الهی است که از مرتبه فعل حق ـ تعالی ـ انتزاع می‌گردد و بیشتر شارحان اسماء و صفات، آن را هماهنگ با معنای لغوی به معنی انشاء کننده، رشد دهنده[۱۱]، تکثیر کننده[۱۲]، بسط دهنده[۱۳]، و خالق[۱۴] تفسیر کرده‌اند؛ البته به عقیده برخی، «ذرء» به معنی تنزّل دادن شی‌ء به سوی عالم تعیّن و تجسّم است نه مطلق آفرینش، از این‌رو خدا در آیات قرآن این واژه را به «فی الارض» تقیید کرده است. بر این اساس، خدا ذاری خوانده می‌شود؛ زیرا آفریننده و آشکار کننده عالم اجسام و مادّیات است[۱۵]. کلمه «ذاری» در قرآن نیست؛ امّا در ادعیه[۱۶] و روایات[۱۷] به کار رفته است.
مشتقات «ذرء» ۶ مرتبه و بیشتر به شکل فعل ماضی در قرآن کریم آمده است و در یک مورد به شکل مضارع.[۱۸] در همه این موارد، فاعل فعل خداست. از موارد کاربرد «ذرأ» در قرآن می‌توان دریافت که متعلّق این واژه، اموری مادّی چون جنّ، انسان، چار پایان، محصولات کشاورزی و انواع گوناگون پدیده‌های زمینی‌اند، از این رو امور آن سوی طبیعت را در بر نمی‌گیرد.
برخی ذیل آیه ﴿قُلْ هُوَ ٱلَّذِى ذَرَأَكُمْ فِى ٱلْأَرْضِ وَإِلَيْهِ تُحْشَرُونَ﴾[۱۹] گفته‌اند: مراد از جمله «ذَرَاَکُم فِی الاَرضِ» تنها آفرینش انسان‌هاست که به زمین وابسته است، از این رو کمال خاصّ انسانی، بی‌اعمالی که به مادّه زمینی تعلق دارد به دست نمی‌آید؛ زیرا خدا زمین را به اموری آراسته که نفس انسان در زندگی زودگذر دنیا به آنها کشش دارد، تا از این رهگذر نیکوکار از بدکار جدا گردد، چنان که آیه ۷ کهف گواه آن است: ﴿إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَى ٱلْأَرْضِ زِينَةًۭ لَّهَا لِنَبْلُوَهُمْ أَيُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًۭا﴾[۲۰].[۲۱]. آیه ۱۳۶ انعام[۲۲] درباره ذرء محصولات کشاورزی و دام‌هاست. خدا در این آیه از عملکرد ناپسند مشرکان یاد می‌کند، که از کشت و دام‌های آفریده خدا، سهمی را برای او نهاده و به پندار خود گفتند: «این ویژه خداست» و سهمی را نیز به بتان خود دادند و گفتند «و این ویژه بتان ماست».
با اینکه خدا خالق، مالک و مدبّر همه موجودات است، مشرکان تنها بهره‌ای از آفریده‌هایش را به او اختصاص دادند؛ گویا آنان مالک حقیقی کشت و دام بوده‌اند و حق تقسیم با آنهاست: ﴿وَجَعَلُوا۟ لِلَّهِ مِمَّا ذَرَأَ مِنَ ٱلْحَرْثِ وَٱلْأَنْعَـٰمِ نَصِيبًۭا فَقَالُوا۟ هَـٰذَا لِلَّهِ بِزَعْمِهِمْ وَهَـٰذَا لِشُرَكَآئِنَا فَمَا كَانَ لِشُرَكَآئِهِمْ فَلَا يَصِلُ إِلَى ٱللَّهِ وَمَا كَانَ لِلَّهِ فَهُوَ يَصِلُ إِلَىٰ شُرَكَآئِهِمْ سَآءَ مَا يَحْكُمُونَ﴾؛ امّا خدا با تعبیر «ممّا ذرأ» پندار نادرست مشرکان را باطل ساخت و به آنها فهماند که کشت‌هایشان و چار پایان پرورانده‌شان، همگی مخلوق و مملوک خدایند[۲۳]. در آیه ۱۱ شوری[۲۴] خدا پس از آنکه خود را پدید آورنده آسمان‌ها و زمین می‌خواند، می‌فرماید خدا انسان‌ها و چار پایان را به گونه نر و ماده نهاد، تا از این رهگذر نسل و فرزندان آنها افزایش یابند[۲۵]: ﴿جَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا وَمِنَ الْأَنْعَامِ أَزْوَاجًا يَذْرَؤُكُمْ فِيهِ﴾[۲۶]. مفسران، مرجع ضمیر «فیه» در «یَذرَؤُکُم فیهِ» را «تزویج»[۲۷]، «جَعل»[۲۸] یا «تدبیر» دانسته‌اند[۲۹]. در این آیه ضمیر مخاطب «کُم» در «یَذرَؤُکُم» شامل انسان‌ها و چار پایان می‌شود؛ لیکن به جهت تغلیب ذوی العقول بر غیر آنها، ضمیر به صورت جمع مذکر مخاطب آمده است. آیه ۷۹ مؤمنون: ﴿وَهُوَ ٱلَّذِى ذَرَأَكُمْ فِى ٱلْأَرْضِ وَإِلَيْهِ تُحْشَرُونَ﴾[۳۰] نیز درباره بسط و تکثیر نسل انسان در زمین است. «ذرأ» در این آیه و آیه مشابه آن[۳۱] در بردارنده معنای تکثیر وبسط نسل انسان‌هاست[۳۲]؛ همچنین آیه ۱۳ نحل درباره گستراندن انواع گوناگون موجودات در زمین برای بهره‌مندی انسان است: ﴿وَمَا ذَرَأَ لَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُخْتَلِفًا أَلْوَانُهُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ﴾[۳۳]. گرچه ظاهر آیه در مورد مخلوقاتی است که رنگ‌های گوناگون دارند، برخی از مفسّران معتقدند «گوناگونی رنگ‌ها» کنایه از گوناگونی انواع موجودات زمینی است[۳۴]. بیشتر مفسران، «و ما ذَرَاَ لَکُم فِی الاَرضِ» را عطف بر آیه پیش از آن: «وسَخَّرَ لَکُمُ الَّیلَ والنَّهارَ» دانسته‌اند[۳۵] و آیه مورد بحث را چنین تفسیر کرده‌اند: خدا آنچه را در زمین آفریده و بسط داده، برایتان رام کرده است.
و سرانجام، آیه ۱۷۹ اعراف «جهنم» را غایت «ذرأ» می‌شناساند: ﴿وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًۭا مِّنَ ٱلْجِنِّ وَٱلْإِنسِ﴾[۳۶]، «ذرأ» در اینجا به معنی آفرینش[۳۷]؛ ولی در اصل به معنای پراکنده کردن است[۳۸] و از آنجا که آفرینش پدیده‌ها سبب پراکندگی آنها روی زمین می‌گردد، این واژه به معنی آفرینش نیز به کار رفته است[۳۹]، بنابراین آیه به این معناست: درحقیقت، بسیاری از جنّیان و آدمیان را برای دوزخ، در زمین آفریدیم.
برخی از مفسران اشعری با استناد به ظاهر این آیه، جبر را توهّم و آن را تأییدی بر مذهب جبر‌گرایی قلمداد کرده‌اند[۴۰]. از سوی دیگر، بسیاری از مفسران برای دفع توهّم جبر، دیدگاه‌های گوناگونی به دست داده‌اند؛ بیشتر آنها «لام» را در «لجهنّم» به لام عاقبت تفسیر کرده‌اند[۴۱] ـ چنان که در آیه ﴿فَٱلْتَقَطَهُۥٓ ءَالُ فِرْعَوْنَ لِيَكُونَ لَهُمْ عَدُوًّۭا وَحَزَنًا إِنَّ فِرْعَوْنَ وَهَـٰمَـٰنَ وَجُنُودَهُمَا كَانُوا۟ خَـٰطِـِٔينَ﴾[۴۲] لام در «لیکون» لام عاقبت است ـ بنابراین معنای آیه چنین است: ما بسیاری از جنّ و انس را ـ که با بد اختیاری خود به راه کفر و انکار رفته‌اند، به گونه‌ای که عاقبت آن، رفتن به دوزخ است ـ برای دوزخ گسترش دادیم[۴۳]. آنها با اینکه برخوردار از عقل و چشم و گوش هستند، از آنها برای هدایت خویش بهره‌ای نبرده‌اند[۴۴]: ﴿لَهُمْ قُلُوبٌۭ لَّا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌۭ لَّا يُبْصِرُونَ بِهَا﴾[۴۵] برخی از واژه‌پژوهان، با اینکه رفتن به دوزخ را نتیجه کردار زشت بسیاری از آدمیان و جنیان می‌دانند، «ذرأ» را به معنی بسط موجودات در زمین و مهلت دادن به آنها تفسیر کرده‌اند؛ نه به معنی آفریدن[۴۶]. بعضی مفسران که لام در «لِجهنم» را برای غایت دانسته‌اند، غایت را به اصلی و تبعی قسمت کرده و گفته‌اند: غایت اصلی از آفرینش جنّ و انس این است که رحمت خدا شامل آنان گشته و همه بهشتی شوند: ﴿إِلَّا مَن رَّحِمَ رَبُّكَ وَلِذَٰلِكَ خَلَقَهُمْ﴾[۴۷]؛ ولی در اینجا غایتی تبعی و عرضی نیز هست و آن این است که اهل خسران و شقاوت ـ با بد اختیاری‌شان ـ به دوزخ بروند[۴۸].[۴۹].
منابع
پانویس
- ↑ العین، ج ۱، ص۶۱۹؛ الصحاح، ج ۱، ص۹۳؛ لسان العرب، ج ۵، ص۲، «ذرأ».
- ↑ مفردات، ص۳۲۷؛ معجم الفروق اللغویه، ص۲۴۱، «ذرأ»؛ مجمع البیان، ج ۹، ص۳۶.
- ↑ العین، ج ۱، ص۶۱۹؛ التحقیق، ج ۳، ص۲۸۳، «ذرأ»؛ الکشاف، ج ۳، ص۱۱۹.
- ↑ لسان العرب، ج ۱، ص۷۹؛ القاموس المحیط، ج ۱، ص۱۰۴، «ذرأ».
- ↑ العین، ج ۱، ص۶۱۹؛ معجم مقاییس اللغه، ج ۲، ص۳۵۳، «ذرأ».
- ↑ لسان العرب، ج ۱، ص۸۰؛ نثر طوبی، ص۲۷۳.
- ↑ معجم الفروق اللغویه، ص۲۴۱.
- ↑ معجم مقاییس اللغه، ج ۲، ص۲۱۳، «خلق».
- ↑ التحقیق، ج ۳، ص۱۰۹، «خلق».
- ↑ التحقیق، ج ۳، ص۲۸۳.
- ↑ الاسماء و الصفات، ج ۱، ص۵۷؛ اسماء و صفات الهی، ص۴۹۰.
- ↑ شرح الاسماء، ص۷۳۱.
- ↑ اسماء الحسنی، ص۱۳۴.
- ↑ شرح الاسماء، ص۷۳۱؛ رسالة فی خواص اسماء الله الحسنی، ص۹۷.
- ↑ شرح الاسماء الحسنی، ص۹۳.
- ↑ شرح الاسماء، ص۷۳۱.
- ↑ بحارالانوار، ج ۹۴، ص۲۲۷؛ مستدرک الوسائل، ج ۸، ص۱۴۱.
- ↑ ﴿فَاطِرُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا وَمِنَ الْأَنْعَامِ أَزْوَاجًا يَذْرَؤُكُمْ فِيهِ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَهُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ﴾ «پدیدآورنده آسمان‌ها و زمین است، برای شما از خودتان همسرانی آفرید و (نیز) از چارپایان جفت‌هایی (پدید آورد)، شما را با آن (آفریدن جفت) افزون می‌گرداند، چیزی مانند او نیست و او شنوای بیناست» سوره شوری، آیه ۱۱.
- ↑ «بگو: اوست که شما را در زمین پدیدار کرد و نزد او گرد آورده می‌شوید» سوره ملک، آیه ۲۴.
- ↑ «ما هر چه را بر زمین است، (در کار) آرایش آن کرده‌ایم تا آنان را بیازماییم که کدام نیکوکردارترند» سوره کهف، آیه ۷.
- ↑ المیزان، ج ۱۹، ص۳۶۴.
- ↑ ﴿وَجَعَلُوا۟ لِلَّهِ مِمَّا ذَرَأَ مِنَ ٱلْحَرْثِ وَٱلْأَنْعَـٰمِ نَصِيبًۭا فَقَالُوا۟ هَـٰذَا لِلَّهِ بِزَعْمِهِمْ وَهَـٰذَا لِشُرَكَآئِنَا فَمَا كَانَ لِشُرَكَآئِهِمْ فَلَا يَصِلُ إِلَى ٱللَّهِ وَمَا كَانَ لِلَّهِ فَهُوَ يَصِلُ إِلَىٰ شُرَكَآئِهِمْ سَآءَ مَا يَحْكُمُونَ﴾ «و برای خداوند از آنچه از کشت و چهارپایان پدید آورده است بهره‌ای نهادند و به پندار خویش گفتند: این از آن خداوند است و این برای بتان ما؛ اما آنچه از آن بتان آنهاست به خداوند نمی‌رسد و اما آنچه برای خداوند است به بتان می‌رسد؛ زشت است این داوری که می‌کنند!» سوره انعام، آیه ۱۳۶.
- ↑ نمونه، ج ۵، ص۴۴۹.
- ↑ ﴿فَاطِرُ ٱلسَّمَـٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ جَعَلَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَٰجًۭا وَمِنَ ٱلْأَنْعَـٰمِ أَزْوَٰجًۭا يَذْرَؤُكُمْ فِيهِ لَيْسَ كَمِثْلِهِۦ شَىْءٌۭ وَهُوَ ٱلسَّمِيعُ ٱلْبَصِيرُ﴾ «پدیدآورنده آسمان‌ها و زمین است، برای شما از خودتان همسرانی آفرید و (نیز) از چارپایان جفت‌هایی (پدید آورد)، شما را با آن (آفریدن جفت) افزون می‌گرداند، چیزی مانند او نیست و او شنوای بیناست» سوره شوری، آیه ۱۱.
- ↑ الکشاف، ج ۴، ص۲۱۲؛ التبیان، ج ۹، ص۱۴۸.
- ↑ «پدیدآورنده آسمان‌ها و زمین است، برای شما از خودتان همسرانی آفرید و (نیز) از چارپایان جفت‌هایی (پدید آورد)، شما را با آن (آفریدن جفت) افزون می‌گرداند، چیزی مانند او نیست و او شنوای بیناست» سوره شوری، آیه ۱۱.
- ↑ التبیان، ج ۹، ص۱۴۸؛ مجمع البیان، ج ۹، ص۳۶.
- ↑ مجمع البیان، ج ۹، ص۳۶؛ المیزان، ج ۱۸، ص۲۶.
- ↑ الکشاف، ج ۴، ص۲۱۲.
- ↑ «و اوست که شما را در زمین آفرید و سوی وی گرد آورده می‌شوید» سوره مؤمنون، آیه ۷۹.
- ↑ ﴿قُلْ هُوَ ٱلَّذِى ذَرَأَكُمْ فِى ٱلْأَرْضِ وَإِلَيْهِ تُحْشَرُونَ﴾ «بگو: اوست که شما را در زمین پدیدار کرد و نزد او گرد آورده می‌شوید» سوره مُلک، آیه ۲۴.
- ↑ الکشاف، ج ۳، ص۱۹۹؛ التفسیر الکبیر، ج ۲۳، ص۱۱۴؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۸، ص۱۴۳.
- ↑ «و در آنچه در زمین برای شما با رنگ‌های گوناگون پدید آورد بی‌گمان نشانه‌ای برای گروهی است که در یاد می‌گیرند» سوره نحل، آیه ۱۳.
- ↑ المیزان، ج ۱۲، ص۲۱۵.
- ↑ الکشاف، ج ۲، ص۵۹۸؛ التحریر و التنویر، ج ۱۴، ص۱۱۷؛ بیان السعاده، ج ۲، ص۴۰۹.
- ↑ «و بی‌گمان بسیاری از پریان و آدمیان را برای دوزخ آفریده‌ایم» سوره اعراف، آیه ۱۷۹.
- ↑ نمونه، ج ۷، ص۱۹؛ شرح الاسماء، ص۷۳۱.
- ↑ المنار، ج ۹، ص۴۱۸؛ نمونه، ج ۷، ص۱۹.
- ↑ نمونه، ج ۷، ص۱۹.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج ۱۵، ص۶۰؛ تفسیر ابن کثیر، ج ۹، ص۲۷۹.
- ↑ التبیان، ج ۵، ص۳۶؛ مجمع البیان، ج ۴، ص۷۷۲؛ روح البیان، ج ۳، ص۳۵۷.
- ↑ «آنگاه فرعونیان او را (از آب) گرفتند تا به فرجام، دشمن آنان و مایه اندوهشان گردد؛ بی‌گمان فرعون و هامان و سپاه آن دو لغزشکار بودند» سوره قصص، آیه ۸.
- ↑ تفسیر لاهیجی، ج ۲، ص۱۳۱.
- ↑ فی ظلال القرآن، ج ۳، ص۱۴۰۱؛ بیان السعاده، ج ۲، ص۲۱۸.
- ↑ «و بی‌گمان بسیاری از پریان و آدمیان را برای دوزخ آفریده‌ایم؛ (زیرا) دل‌هایی دارند که با آن درنمی‌یابند و دیدگانی که با آن نمی‌نگرند و گوش‌هایی که با آن نمی‌شنوند؛ آنان چون چارپایانند بلکه گمراه‌ترند؛ آنانند که ناآگاهند» سوره اعراف، آیه ۱۷۹.
- ↑ التحقیق، ج ۳، ص۲۸۳، «ذرأ».
- ↑ «جز کسانی که پروردگارت (بر آنان) بخشایش آورد» سوره هود، آیه ۱۱۹.
- ↑ المیزان، ج ۸، ص۳۳۴.
- ↑ عزیزی علویجه، مصطفی، مقاله «ذاری / اسماء و صفات»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۱۳، ص ۳۰۸.