سجود در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سجود است. سجود از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سجود در قرآن - سجود در کلام اسلامی - سجود در معارف و سیره معصوم - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

سجده یکی از ارکان نماز و از طرفی پیش از دستور تعیین ارکان آن، نوعی پرستش و نیایش ویژه است که پیامبر هم برای خودسازی و تربیت خود و تسلای خاطر و کاستن مشکلات و عبور از سختی‌ها به آن روی می‌آورد. از سوی دیگر ساجد بودن یکی از صفات و بلکه معیارهایی است که برای مؤمنان مطرح می‌شود و سنتی دینی در تمامی تاریخ ادیان الهی معرفی می‌گردد.

1. ﴿مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا سِيمَاهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَمَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَى عَلَى سُوقِهِ يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا﴾؛
2. ﴿وَمِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ وَأَدْبَارَ السُّجُودِ﴾؛
3. ﴿أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِي الْأَرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَابُّ وَكَثِيرٌ مِنَ النَّاسِ وَكَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذَابُ وَمَنْ يُهِنِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ مُكْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ﴾؛
4. ﴿وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّكَ يَضِيقُ صَدْرُكَ بِمَا يَقُولُونَ * فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَكُنْ مِنَ السَّاجِدِينَ﴾؛
5. ﴿وَمِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَسَبِّحْهُ لَيْلًا طَوِيلًا﴾؛
6. ﴿كَلَّا لَا تُطِعْهُ وَاسْجُدْ وَاقْتَرِبْ﴾؛
7. ﴿الَّذِي يَرَاكَ حِينَ تَقُومُ * تَقَلُّبَكَ فِي السَّاجِدِينَ﴾؛
8. ﴿فَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَجَاهِدْهُمْ بِهِ جِهَادًا كَبِيرًا﴾؛ ﴿وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمَنِ قَالُوا وَمَا الرَّحْمَنُ أَنَسْجُدُ لِمَا تَأْمُرُنَا وَزَادَهُمْ نُفُورًا﴾.

نکات

در آیات فوق این موضوعات مطرح گردیده است:

1. مداومت پیامبر و مؤمنان بر سجده و عبادت برای خدا و وصف محمد (ص) در تورات و انجیل، به سجده گذاری برای خداوندو این که این شخصیت صفت دنیایی ندارد و برای قدرت و مکنت ادعا نمی‌کند: ﴿مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ﴾.... ﴿تَرَاهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا﴾؛
2. توجه دادن خداوند پیامبر را به سجده همه موجودات و بسیاری از مردم برای خدا: ﴿أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَسْجُدُ لَهُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَمَن فِي الأَرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَابُّ وَكَثِيرٌ مِّنَ النَّاسِ﴾؛
3. پیامبر موظف به سجده برای خدا، در بخشی از شب: ﴿وَمِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ وَأَدْبَارَ السُّجُودِ﴾....﴿وَمِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ﴾؛
4. پیامبر موظف به سجده کردن برای خداوند: ﴿وَكُنْ مِنَ السَّاجِدِينَ﴾.... ﴿وَاسْجُدْ وَاقْتَرِبْ﴾؛
5. سجده محمد در برابر خداوند مورد توجه و در نگاه اوست: ﴿الَّذِي يَرَاكَ حِينَ تَقُومُ * تَقَلُّبَكَ فِي السَّاجِدِينَ﴾؛
6. بهانه‌جوئی‌های کافران برای سجده در برابر خدای رحمن و سجده نکردن آنها: ﴿وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمَنِ قَالُوا وَمَا الرَّحْمَنُ أَنَسْجُدُ لِمَا تَأْمُرُنَا وَزَادَهُمْ نُفُورًا﴾.

آیات سجده

در اصطلاح فقه اسلامی به آیات قرآنی که خواندن یا گوش دادن آنها سبب وجوب یا استحباب سجده است، آیات سجده گفته می‌شود. صاحب جواهر نوشته است: "سجدات القرآن عندنا خمس عشرة، أربع منها واجبة، إجماعاَ محصلاَ و منقولاَ و نصوصاَ و هي سجدة (ألم) عند قوله تعالی: ﴿وَهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ﴾ (حْمَ السجده) عند قوله تعالی: ﴿إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ﴾، ﴿وَالنَّجْمِ﴾ عند قوله تعالی: ﴿وَاعْبُدُوا﴾، ﴿اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ﴾ عند قوله تعالی: ﴿وَاسْجُدْ وَاقْتَرِبْ﴾.

آیات سجده پانزده آیه است که سجده در چهار آیه، به لحاظ اجماع محصل و منقول و نیز، به لحاظ متن روایات واجب و در یازده آیه، مستحب است.

آیات دارای سجده واجب، عبارتند از:

1. ﴿إِنَّمَا يُؤْمِنُ بِآيَاتِنَا الَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُوا بِهَا خَرُّوا سُجَّدًا وَسَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ﴾؛
2. ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ اللَّيْلُ وَالنَّهَارُ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ لَا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَلَا لِلْقَمَرِ وَاسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِي خَلَقَهُنَّ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ﴾؛
3. ﴿فَاسْجُدُوا لِلَّهِ وَاعْبُدُوا﴾؛
4. ﴿كَلَّا لَا تُطِعْهُ وَاسْجُدْ وَاقْتَرِبْ﴾..

یازده آیه‌ای که هنگام تلاوت کردن آنها سجده مستحب است عبارتند از:

1. ﴿إِنَّ الَّذِينَ عِنْدَ رَبِّكَ لَا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ وَيُسَبِّحُونَهُ وَلَهُ يَسْجُدُونَ﴾؛
2. ﴿وَلِلَّهِ يَسْجُدُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا وَظِلَالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ﴾؛
3. ﴿وَلِلَّهِ يَسْجُدُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ مِنْ دَابَّةٍ وَالْمَلَائِكَةُ وَهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ﴾، ﴿يَخَافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ﴾؛
4. ﴿وَيَخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ يَبْكُونَ وَيَزِيدُهُمْ خُشُوعًا﴾؛
5. ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ وَمِمَّنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ وَمِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْرَائِيلَ وَمِمَّنْ هَدَيْنَا وَاجْتَبَيْنَا إِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُ الرَّحْمَنِ خَرُّوا سُجَّدًا وَبُكِيًّا﴾؛
6. ﴿أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِي الْأَرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَابُّ وَكَثِيرٌ مِنَ النَّاسِ وَكَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذَابُ وَمَنْ يُهِنِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ مُكْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَافْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾؛
7. ﴿وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمَنِ قَالُوا وَمَا الرَّحْمَنُ أَنَسْجُدُ لِمَا تَأْمُرُنَا وَزَادَهُمْ نُفُورًا﴾؛
8. ﴿اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ﴾؛
9. ﴿قَالَ لَقَدْ ظَلَمَكَ بِسُؤَالِ نَعْجَتِكَ إِلَى نِعَاجِهِ وَإِنَّ كَثِيرًا مِنَ الْخُلَطَاءِ لَيَبْغِي بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَقَلِيلٌ مَا هُمْ وَظَنَّ دَاوُودُ أَنَّمَا فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَخَرَّ رَاكِعًا وَأَنَابَ﴾؛
10. ﴿وَإِذَا قُرِئَ عَلَيْهِمُ الْقُرْآنُ لَا يَسْجُدُونَ﴾.

در دانش فقه اسلامی بحث پیرامون آیات سجده در باب‌های طهارت و صلات صورت گرفته است.

سجده کردن در صورت تلاوت آیات دارای سجده واجب، واجب و در صورت تلاوت آیات دارای سجده مستحب، مستحب است. در این که در صورت تکرار تلاوت آیات سجده و پیش از سجده برای تلاوت اول، سجده تکرار می‌شود یا یک سجده برای تمامی تلاوت‌ها کافی است، اختلاف است.

حکم گوش فرا دادن به آیات سجده از شخص یا رسانه‌ای - مانند رادیو و تلویزیون - به طور زنده و مستقیم، حکم تلاوت آنها است. اما در وجوب سجده در صورت گوش دادن به تلاوتی که به طور غیرمستقیم از رسانه‌ها پخش می‌شود یا تلاوت کودک غیر ممیز یا تلاوت کسی که قصد تلاوت قرآن را ندارد، اختلاف است.

در وجوب یا استحباب سجده برای به گوش رسیدن آیه دارای سجده واجب، بدون قصد شنیدن آن، اختلاف است. حکم شنیدن آیات دارای سجده مستحب، حکم تلاوت آنها است.

زمان انجام سجده واجب یا مستحب، پس از پایان یافتن آیه سجده است. نیز وجوب یا استحباب سجده در این زمان، فوری است و در صورت ترک عمدی یا سهوی، سجده بعداً باید انجام شود.

سجده آیه واجب یا مستحب تکبیر، تشهد و سلام ندارد. اما خواندن ذکر سجود به‌ویژه اذکار وارد شده در سجده، مستحب است. تکبیر برای سربرداشتن از سجده مستحب است و از برخی قول به وجوب آن نقل شده است. طهارت، رو به قبله بودن و پوشاندن عورت در درستی این نوع سجده شرط نیست. لکن از برخی قول به وجوب ستر عورت نقل شده است. در اعتبار مباح بودن مکان و لباس و نیز قرار دادن پیشانی و دیگر مواضع هفت‌گانه بر چیزی که سجده بر آن صحیح است و بالا نبودن محل سجده از سایر مواضع سجده بیش از چهار انگشت، اختلاف است.

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱
2. صفوی، سید صدرالدین، مقاله «آیات سجده»، دانشنامه معاصر قرآن کریم