نفی دروغ در معارف و سیره نبوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث دروغ است. دروغ از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: دروغ در قرآن - دروغ در فقه سیاسی - دروغ در فقه اسلامی - نفی دروغ در معارف و سیره نبوی - دروغ در معارف دعا و زیارات - نفی دروغ در معارف و سیره سجادی - دروغ در جامعه‌شناسی اسلامی - دروغ در خانواده - دروغ در معارف مهدویت - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

دروغ، انحراف نفس از راستگویی و خودداری روح از انجام وظیفه انسانی خویشتن است. این عمل زشت و ناپسند، نتیجه حقارتی است که نفس شخص دروغگو بدان مبتلاست. این صفت، نوعی بیماری فردی و معضل اجتماعی خطرناک و از گناهان کبیره‌ای است که انسان‌ها در سیره و کلام نبوی (ص) به شدت از آن نهی شده‌اند.

دروغ ویران‌کننده ایمان و بالطبع منهدم کننده روابط ایمانی است. از امام باقر (ع) روایت شده است که فرمود: «بی‌گمان دروغ است که ویران کننده ایمان است». دروغ در هر وجهی از وجوهش تباه‌کننده است. چه دروغ در نیت و اراده، چه در گفتار، چه در عزم و تصمیم، چه در کردار و رفتار؛ و چه در مقامات دینی و سیاسی که دروغ نشانه بی‌ایمانی است: ﴿إِنَّمَا يَفْتَرِي الْكَذِبَ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْكَاذِبُونَ﴾.

این بی‌ایمانی، سرچشمه همه پلیدی‌ها، کجی‌ها و تباهی‌ها است، چنان که در حدیث امام باقر (ع) آمده است: «خدای عزّوجلّ برای بدی قفل‌ها قرار داده و کلید این قفل‌ها شراب است، و دروغ از شراب بدتر است».

دروغ ایمان را زایل می‌کند که با زایل شدن ایمان، همه چیز مباح می‌شود و هیچ پرده‌ای نمی‌ماند که دریده نشود. پیام‌آور خوبی‌ها و زیبایی‌ها، حضرت ختمی مرتبت فرموده است: «از دروغ بپرهیزید که دروغ به مرزشکنی و پرده‌دری می‌کشاند و مرزشکنی و پرده‌دری آدمی را به جهنم می‌رساند» و نیز از آن حضرت روایت شده است: «هرگاه مؤمنی بدون عذر [شرعی] دروغ گوید هفتاد هزار فرشته او را لعنت کنند و از قلب وی تعفّن و گندی برآید که تا به عرش رسد و حاملان عرش او را لعنت کنند و خداوند برای آن دروغ هفتاد زنا بر وی نویسد که آسان‌ترین آنها زنای با مادر است». هیچ خیانتی به اخوّت ایمانی چون دروغ نیست که امنیت روابط ایمانی را می‌زداید.

تا دروغ ترک نشود، نه ایمان ظهور می‌یابد و نه روابط ایمانی جان می‌گیرد. امیرمؤمنان علی (ع) فرمود: «بنده مزه ایمان را نمی‌یابد تا دروغ را چه شوخی باشد و چه جدی ترک نماید».

صداقت رسول خدا (ص) پیش از بعثت

پیامبر اکرم (ص) از کودکی تا هنگام بعثت، همواره به راستی و درستی معروف بود. ابوطالب - عموی پیغمبر - که سال‌ها سرپرستی پیامبر خدا (ص) را به عهده داشت، می‌گوید: "هرگز از رسول خدا (ص) دروغی نشنیدم و خُلقی از اخلاق جاهلیت و خنده بی‌جایی از او ندیدم؛ او با کودکان بازی می‌کرد و به آنان علاقه نشان می‌داد، و تنهایی و تواضع، بهترین چیزها در نظر او بود".

ایشان در آن هنگام که رسول خدا (ص) مردم را از ظلمات به سوی نور فرا می‌خواند و برخی از عموهای پیامبر (ص) به سبب تعصب، او را تکذیب کرده، دروغگو خواندند، در دفاع از رسول خدا (ص) چنین سرود: "تو امینی، امین خداوند که هرگز دروغی نگفته است و تو انسان راستگویی هستی که هرگز به هوسرانی و بیهوده گویی دچار نشده است". تو فرستاده حقی؛ می‌دانیم که فرستاده خدا هستی و آن چه می‌گویی از کتاب از سوی خداوند صاحب عزت بر تو نازل شده است.

ابوطالب در اشعار دیگرش نیز صداقت رسول خدا (ص) را چنین می‌ستاید: "پیشینه‌ات را دارم که در سخن، راستگویی و زبان به دروغ نمی‌آلایی؛ از همان زمان که کودکی بی‌مو بودی، همواره سخن درست می‌گفتی".

البته راستگویی رسول خدا (ص) چیزی نبود که از مردم مخفی بماند. همگان می‌دانستند که آن حضرت، جز راست نمی‌گوید و حتی دشمنان سرسخت وی نیز بدین امر اعتراف داشتند. در روایتی آمده است که ابوجهل به پیامبر (ص) گفت: "ما شخص تو را دروغگو نمی‌دانیم؛ بلکه آن چه را که آورده‌ای، دروغ می‌دانیم". همچنین نقل شده است که روزی ابوجهل با پیامبر (ص) ملاقات و در این دیدار با آن حضرت مصافحه کرد؛ پس شخصی به او اعتراض کرد که چرا با رسول خدا (ص) مصافحه کردی؟ او گفت: "به خدا سوگند! می‌دانم که او راستگو و پیامبر خداست؛ ولی ما چه زمانی تابع عبدمناف بودیم؟" این روایت، به خوبی دربردارنده این مطلب است که راستگویی آن حضرت بر همگان حتی برای دشمنانش قطعی بود و مخالفتشان اساسی نداشت؛ مگر حسادت و رقابت‌های قبیلگی و خانوادگی.

اخنس بن شریق نیز روایت می‌کند که "روزی به ابوجهل گفتم: ای اباالحکم! جز من و تو کسی اینجا نیست که سخن ما را بشنود، حقیقت را بگو! آیا محمد (ص) راستگوست یا دروغگو؟ ابوجهل گفت: "به خدا قسم که محمد (ص) راستگوست و دروغگو نیست".

در برخی منابع روایت شده است که هرقل، امپراتور روم از ابوسفیان پرسیده بود: "آیا پیش از آنکه محمد (ص) ادعای پیامبری کند، نزد شما به دروغگویی متهم بود یا نه؟" و ابوسفیان برخلاف میلش رسول خدا (ص) را به راستی و درستی ستوده بود.

به گفته ابن عباس، کفار مکه، خوب می‌دانستند که رسول خدا (ص) هرگز دروغ نمی‌گوید و او را امین می‌نامیدند؛ اما باز او را انکار می‌کردند.

از دیگر مواردی که به خوبی شاهد مثال ما در تأیید راستی و درستی رسول خدا (ص) پیش از بعثت است، روایتی است که در بسیاری از منابع تاریخی از آن یاد شده است و آن، اینکه: در آغاز دعوت علنی پیامبر، وقتی آیه ﴿وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ﴾ نازل شد، پیامبر (ص) بالای کوه صفا رفت و بانگ زد: "ای قریشیان!" قریش گفتند: "این، محمّد است که از فراز صفا فریاد می‌زند"، پس همگی جمع شدند و به آنجا رفتند و گفتند: "چه شده است، ای محمد (ص)؟" فرمود: "اگر من به شما بگویم که در پشت این کوه، گروهی سواره هستند، آیا حرف مرا باور می‌کنید؟" گفتند: "آری، تو در میان ما، متّهم و بدنام نیستی و هرگز دروغی از تو نشنیده‌ایم"؛ فرمود: "اکنون من شما را از عذابی سخت بیم می‌دهم: ای فرزندان عبدالمطّلب! ای فرزندان عبدمناف! ای فرزندان زهره!" و به همین ترتیب، همه خاندان‌ها و تیره‌های قریش را نام برد. سپس فرمود: "خداوند به من فرمان داده است که به خویشان نزدیکم اعلام خطر کنم و من نمی‌توانم هیچ سودی را در دنیا و هیچ بهره‌ای را در آخرت، برای شما تضمین کنم؛ مگر اینکه بگویید: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» و ایمان بیاورید".

سیره رسول خدا (ص) در سرزنش دروغ

رسول خدا (ص) راستگوترین مردمان بود و در طول ایام حیاتش جز راست نگفت و جز بدان نخواند. هیچ خصلتی نزد آن حضرت، از دروغ، منفورتر نبود و هرگاه مطّلع می‌شد که یکی از اصحابش دروغی گفته، به او بی‌اعتنایی می‌کرد تا آنکه یقین می‌کرد او توبه کرده است. ایشان سخنان غیر واقع، حتی در قالب شوخی را مصداق دروغ دانسته، اصحاب و یارانش را از آن برحذر می‌داشت و می‌فرمود: "وای بر کسی که سخن دروغ گوید تا قومی را بخنداند! وای بر او! وای بر او!".

همچنین ایشان، مسلمانان را از دادن وعده‌های دروغ به کودکان بازداشته، آنها را هم از مصادیق دروغ دانسته‌اند. از عبداللّه بن عامر روایت شده است که "روزی پیامبر خدا (ص) به خانه ما آمد و من در حالی که کودکی خردسال بودم، رفتم تا بازی کنم. پس مادرم به من گفت: "عبدالله! بیا تا چیزی به تو بدهم!"پیامبر خدا (ص) فرمود: "می‌خواهی چه چیزی به او بدهی؟" مادرم گفت: "می‌خواهم به او خرما بدهم"؛ پیامبر (ص) فرمود: "بدان که اگر چنین نکنی، برای تو دروغی نوشته می‌شود".

از موارد دیگری که رسول خدا (ص) آن را از مصادیق دروغ دانسته، رد دعوت با وجود میل شدید به آن خواسته است. صاحب بحارالانوار به نقل از مجاهد از اسماء بنت عمیس می‌نویسد: "من ساقدوش عایشه بودم و او را آماده کردم و به نزد پیامبر خدا (ص) وارد شدیم، در حالی که عده‌ای از زنان نیز با من بودند. به خدا سوگند! نزد پیامبر خدا (ص) از خوراکی جز یک کاسه شیر نبود. پس، پیامبر خدا (ص) مقداری شیر نوشید و سپس کاسه را به دست عایشه داد؛ عایشه از گرفتن کاسه شیر شرم کرد؛ من گفتم: دست پیامبر خدا (ص) را رد نکن! ظرف را بگیر! عایشه با حالت شرم، کاسه را گرفت و مقداری شیر نوشید. پس، حضرت فرمود: "به بقیه زنان هم بده!" آنها گفتند: "ما میل نداریم"؛ فرمود: " گرسنگی و دروغ را با هم جمع نکنید"؛ گفتم: ای پیامبر خدا (ص)، اگر کسی از ما میل به چیزی داشته باشد و بگوید میل ندارم، آیا این دروغ به شمار می‌آید؟ فرمود: "بر او دروغ نوشته می‌شود، گرچه دروغی کوچک باشد".

گاه اتفاق می‌افتاد که کسی نزد رسول خدا (ص) سخن دروغی می‌گفت؛ اما حضرت برای حفظ آبرویش بزرگوارانه، لبخندی به لبانشان می‌نشاند و می‌فرمود: "او حرفی زند".

با وجود تمام سختگیری‌های رسول خدا (ص) درباره دروغ و سخن‌هایی که در مذمت آن فرموده؛ اما در مواردی، دروغ را ستوده است؛ مثلاً فرموده است: "خداوند دروغی را که در راه سازش بین مردم گفته شود، دوست و سخن راستی را که از آن مفسده برخیزد، دشمن می‌دارد". همچنین فرموده است: "دروغ در سه چیز نیکوست: برای مکر در جنگ، دادن وعده به همسر و برقراری سازش بین مردم".

زشتی دروغ در سخنان پیامبر اعظم(ص)

1. نشانه منافق: پیامبر اسلام می‌فرماید: نشان منافق سه چیز است: دروغ، خلف وعده و خیانت در امانت.
2. مایه تشویش روانی: در حدیث نبوی آمده است: راستی مایه آرامش و دروغ موجب تشویش است. انسانی که دروغ می‌گوید، همواره در اضطراب به سر می‌برد؛ زیرا میترسد روزی اگر محک تجربه به میان بیاید، دروغ‌گو سیه‌روی گردد.
3. راهنمای جهنم: پیامبر گرامی فرمود: دروغ راهنمای بدی است و بدی راهنمای جهنم است، همانا مرد دروغ می‌گوید تا این که نزد خدا کذاب نوشته می‌شود.
4. دروغ محرومیت از بهشت: پیامبر(ص) فرمود: مردی که بر من دروغ بندد و کسی که برخلاف آن چه دیده است سخن گوید، بوی بهشت به آنها نمی‌رسد.
5. دری از درهای جهنم: در حدیث نبوی آمده است: از دروغ‌گویی بپرهیزید، که دری از درهای جهنم است.
6. مایه روسیاهی: پیامبر اسلام فرمود: دروغ موجب سیاهی روی انسان می‌شود.
7. از بین رفتن نورانیت: در روایتی آمده است که حضرت فرمود: دروغ مگو که نور تو را از بین می‌برد.

منابع

1. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم
2. دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌، سیره نبوی ج۲
3. برهانی، محمد جواد، سیره اجتماعی پیامبر اعظم