سوء خلق در معارف و سیره نبوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سوء خلق است. سوء خلق از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوء خلق در اخلاق اسلامی - سوء خلق در معارف و سیره نبوی - سوء خلق در خانواده - سوء خلق در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

در مدرسه نبوی بداخلاقی زشت‌ترین و نکوهیده‌ترین چیزی است که در زندگی ظهور می‌نماید. سخنان پیامبر اکرم (ص) و اوصیای آن حضرت بیانگر شدت زشتی و نهایت نکوهیدگی آن است، چنان‌که آن حضرت فرموده است: «سُوءُ الْخُلُقِ ذَنْبٌ لَا یُغْفَرُ».

پیامبر اکرم (ص) به پیروان خود می‌آموخت که دینداری با بی‌اخلاقی و بداخلاقی بی‌معناست و آدمی هر چقدر به ظواهر دین پایبند باشد ولی از اخلاق دینی و انسانی که روح ظواهر دین است بی‌بهره باشد آن ظواهر او را بهره‌ای نمی‌بخشد و به حقیقت دین راهش نمی‌برد، بلکه باوجود بی‌اخلاقی و بداخلاقی، دینداری، فریبکاری، و زندگی، دوزخی است. روایت شده است که وقتی به رسول خدا (ص) گفته شد که فلان خانم روزها را روزه می‌گیرد و شب‌ها را عبادت می‌کند، ولی بداخلاق است و اطرافیان و همسایگانش را با زبانش آزار می‌دهد، فرمود: «لَا خَيْرَ فِيهَا هِيَ‏ مِنْ‏ أَهْلِ‏ النَّارِ».

بداخلاقی از منظر پیامبر اکرم (ص) چنان تباه‌کننده آدمی و زندگی است که هیچ‌چیز را به سلامت باقی نمی‌گذارد که بداخلاقی از جنس آتش است و نه تنها خود فرد را جهنمی می‌سازد که زندگی را به جهنمی بدل می‌نماید. در حدیثی از رسول خدا (ص) آمده است: «عَلَيْكُمْ بِحُسْنِ الْخُلُقِ- فَإِنَّ‏ حُسْنَ‏ الْخُلُقِ‏ فِي‏ الْجَنَّةِ لَا مُحَالَةَ- وَ إِيَّاكُمْ وَ سُوءَ الْخُلُقِ- فَإِنَّ سُوءَ الْخُلُقِ فِي النَّارِ لَا مُحَالَةَ».

انسان بداخلاق پیوند خورده به بدی‌ها و بدرفتاری‌ها و پیوسته به آتش است، چنان‌که پیامبر اکرم (ص) فرموده است: «حُسْنُ‏ الْخُلُقِ‏ شَجَرَةٌ فِي‏ الْجَنَّةِ وَ صَاحِبُهُ مُتَعَلِّقٌ بِغُصْنِهَا يَجْذِبُهُ إِلَيْهَا وَ سُوءُ الْخُلُقِ شَجَرَةٌ فِي النَّارِ وَ صَاحِبُهُ مُتَعَلِّقٌ بِغُصْنِهَا يَجْذِبُهُ إِلَيْهَا».

انسان بداخلاق در اختیار خود نیست بلکه در اختیار تندی و بدرفتاری است و زمامدار او زشتی‌های رفتاری است که راهبر او به آتش است. به بیان رسول خدا (ص): «سُوءُ الْخُلُقِ‏ زِمَامٌ‏ مِنْ‏ عَذَابِ‏ اللَّهِ‏ فِي‏ أَنْفِ‏ صَاحِبِهِ‏ وَ الزِّمَامُ بِيَدِ الشَّيْطَانِ يَجُرُّهُ إِلَى الشَّرِّ وَ الشَّرُّ يَجُرُّهُ إِلَى النَّارِ».

بداخلاقی چنان است که پیوسته آدمی و زندگی را در کدورت و اشتباه‌کاری فرومی‌برد و فرصت اصلاح امور را هم از انسان می‌گیرد. پیامبر اکرم (ص) در سفارش‌های خود به امیر مؤمنان (ع) فرمود: «يَا عَلِيُّ لِكُلِّ‏ ذَنْبٍ‏ تَوْبَةٌ إِلَّا سُوءَ الْخُلُقِ‏ فَإِنَّ صَاحِبَهُ كُلَّمَا خَرَجَ مِنْ ذَنْبٍ دَخَلَ فِي ذَنْبٍ».

انسان بداخلاق هرچه نیکی می‌کند با بداخلاقی‌اش آن را تباه می‌سازد؛ به تعبیر پیام‌آور خوبی‌ها و خوش‌خلقی‌ها: «سُوءُ الْخُلُقِ‏ يُفْسِدُ الْعَمَلَ‏ كَمَا يُفْسِدُ الْخَلُ‏ الْعَسَلَ».

انسان جز در پرتو نیک‌اخلاقی به کمالات الهی دست نمی‌یابد و جز به سبب بداخلاقی خود و وابستگانش را به تباهی نمی‌کشاند و آنکه در پی خوشبختی این جهانی و سعادت آن جهانی است لازم است از کج‌خلقی و بدخلقی به جد پرهیز نماید. پیامبر اکرم (ص) فرمود: «مِنْ‏ سَعَادَةِ الْمَرْءِ حُسْنُ‏ الْخُلُقِ‏ وَ مِنْ شَقَاوَتِهِ سُوءُ الْخُلُقِ‏».

توجه به این امر چنان مهم است که در آموزه‌ای والا از پیام‌آور زیبایی‌ها وارد شده است: «إِنَّ‏ جَبْرَئِيلَ‏ الرُّوحَ‏ الْأَمِينَ‏ نَزَلَ‏ عَلَيَّ مِنْ‏ عِنْدِ رَبِّ‏ الْعَالَمِينَ‏ فَقَالَ يَا مُحَمَّدُ- عَلَيْكَ بِحُسْنِ الْخُلُقِ فَإِنَّ سُوءَ الْخُلُقِ ذَهَبَ بِخَيْرِ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ أَلَا وَ إِنَّ أَشْبَهَكُمْ بِي أَحْسَنُكُمْ خُلُقاً».

زندگی در سایه بداخلاقی، رنج و عذابی دائمی است و عوارض تباه آن بر زندگی این جهانی و آن جهانی سایه می‌افکند؛ و آنکه پیرو پیام‌آور نیکوترین اخلاق است، به جد تلاش می‌کند که از دام بداخلاقی برهد و زندگی خانوادگی را بدان زشت و ویران نسازد. رسول خدا (ص) فرموده است: «خَصْلَتَانِ‏ لَا يَجْتَمِعَانِ‏ فِي‏ مُؤْمِنٍ‏ الْبُخْلُ وَ سُوءُ الْخُلُقِ».

می‌توان گفت که این همه تأکید بر پرهیز از بداخلاقی ازآن‌روست که عوارض و پیامدهای آن بر آدمی و زندگی خانوادگی و اجتماعی جبران‌پذیر می‌نماید و چنان است که شیرینی زندگی را به تلخکامی، و سلامت را به نکبت، و خوشبختی را به بدبختی می‌کشاند؛ و این نهایت شومی چیزی در زندگی است، و رسول خدا (ص) فرمود: «سُوءُ الْخُلُقِ‏ شُؤْمٌ‏».

این ناشگونی زندگی را تیره و تار و پرعذاب می‌سازد. به تعبیر امام علی (ع): «سُوءُ الْخُلُقِ‏ نَكَدُ الْعَيْشِ‏ وَ عَذَابُ النَّفْسِ».

زندگی در فضای بدخویی، معنایی از زندگی ندارد و جز ملامت چیز دیگری به بار ننشاند. به بیان علی (ع): «لَا عَیْشَ لِسَيءَ الْخُلُقِ»؛ «مَنْ‏ سَاءَ خُلُقُهُ‏ مَلَّهُ‏ أَهْلُهُ‏»؛ «مَنْ‏ ضَاقَ‏ خُلُقُهُ‏ مَلَّهُ‏ أَهْلُهُ».

انسان بداخلاق هیچ‌کس را برای خود باقی نمی‌گذارد و سبب گریز همگان از خود می‌شود که در بیان امیرمؤمنان علی (ع) آمده است: «لَا وَحْشَةَ أَوْحَشُ‏ مِنْ‏ سُوءِ الْخُلُقِ‏».

بداخلاقی در خانواده انس و الفتی میان اعضای خانواده باقی نمی‌گذارد: «سُوءُ الْخُلُقِ‏ يُوحِشُ‏ النَّفْسَ‏ وَ يَرْفَعُ‏ الْأُنْسَ‏».

هیچ‌کس چنین بیماری را تحمّل نیارد: «سُوءُ الْخُلُقِ‏ يُوحِشُ‏ الْقَرِيبَ‏ وَ يُنَفِّرُ الْبَعِيدَ».

بداخلاقی بیماری‌یی است که خویش و بیگانه تحمل همراهی با مبتلای به آن را ندارد که خطرناک‌ترین بیماری‌هاست و لازم است جدی گرفته شود و برای پیشگیری از آن و درمان آن تلاشی اساسی صورت گیرد و اجازه داده نشود ریشه‌هایش عمیق و راسخ شود که آن‌گاه دردی بی‌درمان گردد و همه چیز را ویران سازد. امیر مؤمنان علی (ع) آن را چنین معرفی کرده است: «كُلُّ دَاءٍ يُدَاوَى‏ إِلَّا سُوءَ الْخُلُقِ‏».

در دیوان منسوب به علی (ع) همین معنا چنین آمده است: «وَكُلُّ جِراحَةٍ فَلَهَا دَوَاءٌ وَسوءُ الخُلْقِ لَيْسَ لَهُ دَوَاءُ».

این بیان نه به معنای آن است که بداخلاقی را درمان نمی‌توان کرد، بلکه بیانگر سختی این امر و لزوم تلاش جدی و اساسی برای درمان چنین بیماری‌یی است که بسان دیگر بیماری‌ها نیست. بنابراین در زندگی خانوادگی نباید به این بیماری خطرناک میدان بروز داد، و در صورت بروز به سرعت باید به ریشه‌کنی آن اهتمام نمود، پیش از آنکه همه چیز را بر باد دهد. رسول خدا (ص) می‌فرمود: «إِيَّاكَ... وَ سُوءَ الْخُلُقِ‏ مَعَ‏ أَهْلِكَ‏ وَ عِيَالِكَ‏».

بداخلاقی نسبت به خانواده و همسر به هر صورت که باشد نکوهیده و مطرود است و در هیچ شرایطی ستوده و مجاز شمرده نمی‌شود. آنچه در ماجرای تدفین سعد بن معاذ پیش آمد گواهی روشن بر این امر و موضع پیامبر در آن است. چون سعد بن معاذ فوت کرد پیامبر در تشییع جنازه او اهتمام بسیار نمود و چند بار جنازه سعد را به دوش خود حمل کرد، خود در قبر رفت، جسد او را در قبر گذاشت، به دست خویش لحد چید و او را دفن کرد. مادر سعد که این رفتار پیامبر را دید گفت: “ای سعد، بهشت بر تو گوارا باد”. رسول خدا (ص) خطاب به مادر سعد فرمود: “آرام باش و در کار خدا به‌طور جزم سخن مگو که پسرت هم‌اکنون در فشار و زحمت است”. اصحاب با تعجب علت را جویا شدند و حضرت فرمود: «إِنَّهُ‏ كَانَ‏ فِي‏ خُلُقِهِ‏ مَعَ‏ أَهْلِهِ‏ سُوءٌ»..

آزاردهی یکدیگر

از وجوه زشت و زننده خشونت خانوادگی آزاردهی، به هر صورت و در هر مرتبه‌ای از آن است. آزاردهی در منطق کتاب الهی، گناهی بزرگ و بدیهی است: وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ بِغَيْرِ مَا اكْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُبِينًا. هر آنچه موجب آزار کسی باشد، در منطق دین مطرود است؛ و در نظام خانوادگی، زن و مرد لازم است نسبت به آزاردهی یکدیگر، سخت مراقب باشند. ممکن است آزاردهی آگاهانه باشد یا ناآگاهانه، ریشه در تربیت و فرهنگ زن و مرد داشته باشد یا به‌عنوان واکنشی در زندگی اختیار شود، صریح و غلیظ باشد یا غیر صریح و به ظاهر لطیف، شماتت باشد یا اهانت، از جنس تمسخر باشد و تحقیر یا در قالب تبختر باشد و تکبر، آزردن روح همسر باشد یا خرد کردن توانش، با گفتار باشد یا در رفتار، داد و فریاد کردن باشد یا غرولند کردن؛ و هرگونه‌ای که باشد، خلاف انسانیت و دیانت است که رسول خدا (ص) فرموده است: «مَنْ‏ آذَى‏ مُؤْمِناً فَقَدْ آذَانِي‏».

و نیز فرموده است: «مَنْ‏ نَظَرَ إِلَى‏ مُؤْمِنٍ‏ نَظْرَةً يُخِيفُهُ‏ بِهَا أَخَافَهُ‏ اللَّهُ‏ تَعَالَى يَوْمَ لَا ظِلَّ إِلَّا ظِلُّهُ».

و همچنین فرموده است: «مَنْ‏ أَحْزَنَ‏ مُؤْمِناً ثُمَ‏ أَعْطَاهُ‏ الدُّنْيَا لَمْ‏ يَكُنْ‏ ذَلِكَ‏ كَفَّارَتَهُ‏ وَ لَمْ يُؤْجَرْ عَلَيْهِ».

مشخص است که هرگونه آزاری تا چه حد منفور و مطرود است که پیامبر اکرم (ص) این‌گونه درباره انواع آزارها سخن رانده است. در منطق دین، آزردن یکدیگر از سنخ اعلام جنگ با خداوند است، چنان‌که رسول خدا (ص) فرموده است: «قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْ‏ أَهَانَ‏ لِي‏ وَلِيّاً فَقَدْ أَرْصَدَ لِمُحَارَبَتِي‏».

و امام صادق (ع) فرموده است: «قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِيَأْذَنْ‏ بِحَرْبٍ‏ مِنِّي‏ مَنْ‏ آذَى عَبْدِيَ الْمُؤْمِنَ».

خداوند تا این اندازه از آزار دادن یکدیگر بیزار است و این‌گونه آزاردهندگان را تهدید کرده است، و اگر گوش شنوا و دل بیداری باشد، بی‌گمان از آزار دادن هراسان می‌شود و خود را از آن پاک می‌گرداند و بدان میل نیز نمی‌کند. در راه و رسم نبوی هرگونه آزاردهی، با هر قصد و نیتی ممنوع اعلام شده است و رسول خدا (ص) پیروان خود را مکرر بدین امر آگاه ساخته است. روایت شده است که آن حضرت در خطبه‌ای فرمود: «مَنْ كَانَ لَهُ امْرَأَةٌ تُؤْذِيهِ لَمْ‏ يَقْبَلِ‏ اللَّهُ‏ صَلَاتَهَا وَ لَا حَسَنَةً مِنْ‏ عَمَلِهَا حَتَّى تُعِينَهُ وَ تُرْضِيَهُ وَ إِنْ صَامَتِ الدَّهْرَ وَ قَامَتْ وَ أَعْتَقَتِ الرِّقَابَ وَ أَنْفَقَتِ الْأَمْوَالَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ كَانَتْ أَوَّلَ مَنْ يَرِدُ النَّارَ».

در ادامه رسول خدا (ص) فرمود: «وَ عَلَى‏ الرَّجُلِ‏ مِثْلُ‏ ذَلِكَ‏ الْوِزْرِ وَ الْعَذَابِ إِذَا كَانَ لَهَا مُؤْذِياً ظَالِماً».

پیامبر اکرم (ص) به پیروان خود می‌آموخت که هیچ‌کس در خانواده، اجازه آزار رساندن به دیگر اعضای خانواده را ندارد، و درباره آزار رساندن از هر نوع که باشد چنین تعابیر سنگینی به کار برده است که بیانگر میزان نکوهیدگی این امر و لزوم پرهیز از آن است. در حدیثی از آن حضرت آمده است: «أَلَا وَ إِنَّ‏ اللَّهَ‏ وَ رَسُولَهُ‏ بَرِيئَانِ‏ مِمَّنْ‏ أَضَرَّ بِامْرَأَةٍ حَتَّى تَخْتَلِعَ مِنْهُ وَ مَنْ أَضَرَّ بِامْرَأَةٍ ٍحَتَّى تَفْتَدِيَ مِنْهُ لَمْ يَرْضَ اللَّهُ عَنْهُ بِعُقُوبَةٍ دُونَ النَّارِ». بدانید که خدا و رسولش بیزارند از کسی که به زنی آزار رساند تا آن‌که طلاق خلع بگیرد. و خداوند برای کسی که زن خود را بیازارد [و تحت فشار قرار دهد] تا او حقوق خود را ببخشد به عذابی کم‌تر از آتش رضایت نمی‌دهد.

آزاردهی در هر صورتی که ظهور یابد مطرود است و در منطق دین مجازات دارد. روایت شده است که برخی اصحاب امام صادق (ع) نزد آن حضرت آمدند و چنین پرسیدند: «مَا الْعِلَّةُ الَّتِي‏ إِذَا طَلَّقَ‏ الرَّجُلُ‏ امْرَأَتَهُ‏ وَ هُوَ مَرِيضٌ فِي حَالِ الْإِضْرَارِ وَرِثَتْهُ وَ لَمْ يَرِثْهَا وَ مَا حَدُّ الْإِضْرَارِ». حضرت فرمود: «هُوَ الْإِضْرَارُ وَ مَعْنَى‏ الْإِضْرَارِ مَنْعُهُ‏ إِيَّاهَا مِيرَاثَهَا مِنْهُ فَأُلْزِمَ الْمِيرَاثَ عُقُوبَةً».

در واقع مردانی در حال بیماری خود به قصد ضرر زدن و آزار رساندن به همسر خویش او را طلاق می‌دهند و می‌خواهند بدین ترتیب او را از ارث خود محروم سازند که این عمل آزار دادن زن و ضرر رساندن به او است و جزای این عمل مرد آن است که اگر او به سبب بیماری‌اش از دنیا برود از اموال او به همسرش ارث می‌دهند، ولی اگر زن بمیرد شوهر از او ارث نمی‌برد، زیرا طلاقش داده است؛ و این‌گونه عمل شدن، کیفری است برای مردی که در پی آزار دادن و ضرر رساندن به همسرش است. نگاه دین به آزار دادن چنین است و ملاحظات شریعت این‌گونه است؛ و به هیچ‌یک از زن و مرد اجازه آزاردهی تحت هیچ شرایطی نمی‌دهد. در حقیقت زن و مرد با گام زدن در مسیر آزار دادن یکدیگر، خود را از نعمت و برکت و رحمت الهی محروم می‌کنند، و این بالاترین مجازات است، چنان‌که امام صادق (ع) فرموده است: «مَلْعُونَةٌ مَلْعُونَةٌ امْرَأَةٌ تُؤْذِي زَوْجَهَا وَ تَغُمُّهُ وَ سَعِيدَةٌ سَعِيدَةٌ امْرَأَةٌ تُكْرِمُ‏ زَوْجَهَا وَ لَا تُؤْذِيهِ».

پیشوایان دین سفارش‌های بسیار و مؤکد به مردان کرده‌اند که رعایت حال همسران خود را بکنند و از آزار رساندن به آنان پرهیز نمایند. از امیر مؤمنان علی (ع) دراین‌باره چنین وارد شده است: «إِنَّهُنَ‏ أَمَانَةُ اللَّهِ‏ عِنْدَكُمْ‏ فَلا تُضآرُّوهُنَ‏ وَ لا تَعْضُلُوهُنَ‏».

پرسش مستقیم

1. سیره پیامبر خاتم در بداخلاقی در خانواده چیست؟ (پرسش)

منابع

1. دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌، سیره نبوی ج۴

پانویس