سیره پیامبر خاتم در رعایت تفاهم و توافق در نظام خانواده چیست؟ (پرسش)

سیره پیامبر خاتم در رعایت تفاهم و توافق در نظام خانواده چیست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ سیره خانوادگی معصومان
مدخل اصلی	سازگاری خانوادگی در معارف و سیره نبوی
تعداد پاسخ	۱ پاسخ

سیره پیامبر خاتم در رعایت تفاهم و توافق در نظام خانواده چیست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث سیره خانوادگی معصومان است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی سیره خانوادگی معصومان مراجعه شود.

پاسخ نخست

م‍ص‍طف‍ی‌ دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌

آقای دکتر م‍ص‍طف‍ی‌ دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌ در کتاب «سیره نبوی» در این‌باره گفته‌ است:

«در آموزه‌های نبوی موارد بسیاری مطرح است که پاسداشت آنها از لوازم تفاهم و توافق در زندگی است که به برخی از آنها اشاره می‌شود.

• نفی خودمداری: خودمحوری و اعمال نظرهای یک‌طرفه و استبداد رأی و رابطه تحکم‌آمیز در روابط انسانی، جایی برای تفاهم و توافق باقی نمی‌گذارد و شادی حقیقی و آرامش واقعی را می‌زداید، و روابطی را که می‌تواند فعال و پرنشاط باشد، به روابطی انفعالی و بی‌نشاط مبدل می‌سازد، و پیوند میان افراد را از استحکام بیرون می‌برد و انس و الفت زندگی را می‌کاهد و زایل می‌گرداند. رسول خدا (ص) مردی را که نسبت به همسرش خودمدار باشد و با تبختر رفتار نماید دشمن خداوند معرفی کرده و فرموده است: «إنّ اللهَ تَعَالَى يَبْغُضُ ابنَ سَبْعِينَ فِي أهْلِهِ ابنَ عِشْرِينَ فِي مِشْيَتِهِ ومَنْظَرِهِ».

هیچ‌چیز مانند خودمداری و تکبر روابط میان دو همسر را تیره نمی‌سازد و موجب فاصله نمی‌گردد، که رسول خدا (ص) فرموده است: «أَمْقَتُ‏ النَّاسِ‏ الْمُتَكَبِّرُ».

خودمداری در روابط انسانی این است که آدمی کسی را جز خود نبیند و به کسی جز خود نیندیشد، و روشن است که با چنین روحیه‌ای چیزی به نام تفاهم و توافق معنا نمی‌یابد. پیامبر اکرم (ص) این پدیده انسانیت‌سوز و خانمان‌برانداز را به خوبی در آموزه‌ای به ابو ذر غفاری تبیین نموده است: به نقل از ابو ذر: زمانی در آغاز روز در مسجد خدمت پیامبر خدا (ص) رسیدم و گفتم: ای رسول خدا، پدر و مادرم به فدای شما، مرا یک سفارشی کنید که خداوند مرا بدان نفعی رساند. حضرت فرمود: ای ابو ذر، هرکس بمیرد و در دلش ذره‌ای تکبر باشد، بوی بهشت را استشمام نمی‌کند مگر اینکه پیش‌تر توبه کند. عرض کردم: ای رسول خدا، من زیبایی را دوست دارم، حتی دوست دارم بند تازیانه‌ام و دوال کفشم زیبا باشد. آیا از این حالت، بیم کبر و خودپسندی می‌رود؟ فرمود: دلت را چگونه می‌یابی؟ عرض کردم: آن را شناسای حق و آرام گرفته بدو، می‌یابم. فرمود: پس این حالت، کبر نیست. بلکه کبر آن است که حق را فروگذاری و به ناحق روی آوری و به مردم با این دید نگاه کنی که هیچ‌کس آبرویش چون آبروی تو و خونش چون خون تو نیست..

انسانی که از خودمداری بیرون شده باشد، می‌تواند به راحتی با دیگران به سوی تفاهم و توافق گام بردارد؛ و زن و مرد هر دو نیازمند نفی خودمداری‌اند تا به روابط متقابل رشددهنده دست یابند؛ و شأن عقل همین است، چنان‌که رسول خدا (ص) در توصیف عاقل فرموده است: «يَسْتَكْثِرُ قَلِيلَ‏ الْخَيْرِ مِنْ‏ غَيْرِهِ‏ وَ يَسْتَقِلُّ كَثِيرَ الْخَيْرِ مِنْ نَفْسِهِ».

با نفی خودمداری است که زمینه ارتباط متقابل دو ذی‌حق و مفاهمه و درک متقابل فراهم می‌شود.

• فروتنی: فروتنی دو همسر نسبت به یکدیگر از لوازم مهم در فهم و درک متقابل است، زیرا گردنفرازی جایی برای تفاهم و توافق نمی‌گذارد؛ و در نگاه نبوی شرافت و ارزش اشخاص به فروتنی آنان است. نه به برتری‌جویی آنان: «لَا حَسَبَ‏ إِلَّا بِتَوَاضُعٍ‏».

فروتنی مانعی جدّی در تعدّی به حقوق یکدیگر است، و چون زن و مرد با یکدیگر از سر فروتنی و دوری از زورگویی رفتار کنند، می‌توانند به تفاهم و توافق نزدیک شوند. رسول خدا (ص) فرموده است: «إِنَّ‏ اللَّهَ‏ أَوْحَى‏ إِلَيَّ‏ أَنْ‏ تَوَاضَعُوا حَتَّى‏ لَا يَبْغِيَ‏ أَحَدٌ عَلَى‏ أَحَدٍ...».

ثمره فروتنی این است که زن و شوهر به یکدیگر نزدیک می‌شوند و رابطه دوستی‌شان تقویت می‌گردد و این بهترین زمینه برای تفاهم و دور شدن از تقابل است، چنان‌که در حدیث علی (ع) آمده است: «ثَمَرَةُ التَّوَاضُعِ‏ الْمَحَبَّةُ ثَمَرَةُ الْكِبْرِ الْمَسَبَّةُ».

اما اینکه حد و مرز این فروتنی چیست، حضرت رضا (ع) در پاسخ به ابن جَهم که از وی پرسید: حد و مرز تواضع که هرگاه بنده آن را به کار بندد فروتن است، چیست؟ فرمود: «التَّوَاضُعُ دَرَجَاتٌ مِنْهَا أَنْ يَعْرِفَ الْمَرْءُ قَدْرَ نَفْسِهِ فَيُنْزِلَهَا مَنْزِلَتَهَا بِقَلْبٍ‏ سَلِيمٍ‏ لَا يُحِبُّ أَنْ يَأْتِيَ إِلَى أَحَدٍ إِلَّا مِثْلَ مَا يُؤْتَى إِلَيْهِ إِنْ رَأَى سَيِّئَةً دَرَأَهَا بِالْحَسَنَةِ كَاظِمُ الْغَيْظِ عَافٍ عَنِ النَّاسِ‏» ﴿وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ﴾..

اگر هریک از زن و مرد آن چیزی را که برای خود می‌پسندد، برای شریک زندگی‌اش بپسندد، فروتنی معنا یافته و آن دو می‌توانند به راحتی به سوی تفاهم و توافق گام زنند که حضرت رضا (ع) فرمود: «التَّوَاضُعُ‏ أَنْ‏ تُعْطِيَ‏ النَّاسَ‏ مَا تُحِبُّ أَنْ تُعْطَاهُ».

• گوش‌سپاری: از نخستین لوازم تفاهم و توافق، گوش‌سپاری است؛ بدین معنا که زن و مرد به سخن و نظر یکدیگر اهمیت دهند و با دقت و احترام به سخن و نظر هم گوش دهند و شنونده خوبی برای یکدیگر باشند. تا انسان پذیرای شنیدن نشود و اهل گوش‌سپاری نگردد، زمینه تفاهم و توافق فراهم نمی‌شود. گوش‌سپاری این نیست که هنگام سخن گفتن زن یا مرد، دیگری بی‌توجهی نماید، یا ذهنش در جای دیگری باشد، یا اجازه پایان بردن سخن را به او ندهد، یا در میان سخن او تعابیری از سر وهن به زبان آرد، یا رفتار موهن نشان دهد، یا پیش از شنیدن و دریافتن در ذهن خود به دنبال پاسخ دادن و رد کردن باشد. تفاهم و توافق محصول گوش‌سپاری با آداب آن است.

از امام صادق (ع) روایت شده است که فرمود: «جَاءَ رَجُلٌ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ (ص) فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا الْعِلْمُ قَالَ الْإِنْصَاتُ قَالَ ثُمَّ مَهْ قَالَ الِاسْتِمَاعُ قَالَ ثُمَّ مَهْ قَالَ الْحِفْظُ قَالَ ثُمَّ مَهْ قَالَ الْعَمَلُ بِهِ قَالَ ثُمَّ مَهْ يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ نَشْرُهُ»«مردی نزد رسول خدا (ص) آمد و گفت: ای رسول خدا، علم چیست؟ فرمود: سکوت کردن. گفت: سپس چه؟ فرمود؟ گوش فرادادن. گفت: سپس چه؟ فرمود: حفظ کردن. گفت: سپس چه؟ فرمود: به آن عمل کردن. گفت: سپس چه ای رسول خدا؟ فرمود: انتشارش دادن». .

در منظومه خانواده نیز این آداب برای تفاهم و توافق ضروری است و تا زن و مردم گوش‌سپاری را با آدابش نیاموزند راه به تفاهم و توافق نمی‌برند. در تعبیری زیبا از امیرمؤمنان علی (ع) آمده است: «وَ تَعَلَّمْ‏ حُسْنَ‏ الِاسْتِمَاعِ‏ كَمَا تَعَلَّمُ‏ حُسْنَ‏ الْقَوْلِ‏ وَ لَا تَقْطَعْ عَلَى أَحَدٍ حَدِيثَهُ». نیک گوش‌سپاری موجب نزدیکی روح‌ها و زمینه‌ساز مفاهمه اندیشه‌هاست. امیرمؤمنان علی (ع) فرموده است: «السَّامِعُ‏ شَرِيكُ‏ الْقَائِلِ‏»؛ «مَنْ‏ أَحْسَنَ‏ الِاسْتِمَاعَ‏ تَعَجَّلَ‏ الِانْتِفَاعَ‏».

بنابراین گوش‌سپاری از لوازم جدی و اساسی در تفاهم و توافق است و لازم است زن و مرد اگر بدان خو ندارند، خود را بدان عادت دهند، چنان‌که امام علی (ع) سفارش فرموده است: «عَوِّدْ أُذُنَكَ‏ حُسْنَ‏ الِاسْتِمَاعِ‏».

• نفی لجاجت: از لوازم اساسی برای نزدیک شدن به تفاهم و توافق، دور شدن از لجاجت است. یک‌دندگی و ناپذیری سخن و نظر دیگری، راه تفاهم و توافق را می‌بندد و امکانی برای مفاهمه و توافق باقی نمی‌گذارد، و ممکن نیست زن و مرد در یک منظومه بتوانند همدلی و همراهی و همگامی کنند اگر میل به کرسی نشاندن سخن و نظر خود در میان باشد. لازمه مفاهمه و توافق این است که انسان خود را به عادات خوبی چون حق‌گرایی و خطاپذیری و پرهیز از یک‌دندگی خو دهد؛ و در این صورت است که زندگی مشترک معنا می‌یابد. پیامبر اکرم (ص) فرموده است: «الخَيْرَ عادةٌ و الشَّرَّ لَجَاجَةٌ».

ایستادگی بر نظر خود و اصرار بر تحمیل آنجایی برای نظر دیگری باقی نمی‌گذارد؛ و در روابط خانوادگی به شدت لازم است از تحمیل نظر و به کرسی نشاندن عقیده پرهیز کرد، زیرا این امور آدمی را به لجاجت می‌کشاند و باب تفاهم و توافق را می‌بندد و جز پشیمانی ثمری به دنبال ندارد. پیام‌آور خوبی‌ها، رسول خدا (ص) فرمود: «يَا عَلِيُّ إِيَّاكَ وَ اللَّجَاجَةَ فَإِنَّ‏ أَوَّلَهَا جَهْلٌ‏ وَ آخِرَهَا نَدَامَةٌ».

اساساً باوجود لجاجت و یک‌دندگی زمینه‌ای برای رفاقت و هم‌اندیشی نمی‌ماند تا چیزی به نام تفاهم و توافق شکل گیرد. به بیان علی (ع): «اللَّجَاجَةُ تَسُلُّ الرَّأْيَ‏». و انسان لجوج هیچ امکانی برای مفاهمه و توافق باقی نمی‌گذارد و جز در تباهی گام نمی‌زند. تعابیر نقل شده از برترین تربیت‌یافته مدرسه پیامبر (ص) دراین‌باره کاملاً گویا و هشداردهنده است: «اللَّجُوجُ‏ لَا رَأْيَ‏ لَهُ‏»؛ «اللَّجَاجُ‏ يُفْسِدُ الرَّأْيَ‏»؛ «اللَّجَاجُ‏ بَذْرُ الشَّرِّ».

لجاجت مایه تقابل و درگیری و کینه‌ورزی است و باید تلاش شود که هیچ رنگی از آن در زندگی جلوه نداشته باشد؛ به بیان امام علی (ع): «اللَّجَاجُ‏ مَثَارُ الْحُرُوبِ‏»؛ «اللَّجَاجُ يُنْتِجُ‏ الْحُرُوبَ‏ وَ يُوغِرُ الْقُلُوبَ‏».

در منظومه خانواده اگر زن و مرد رویکرد لجاجت‌آمیز به یکدیگر و مسائل پیش‌آمده داشته باشند، زندگی را تلخ و پرتنش و عاری از تفاهم و توافق می‌سازند؛ و زن و مردی که از لجاجت دوری می‌کنند برای خود و منظومه خانواده شیرینی و آرامش و همفکری و همگامی تدارک می‌نمایند. در آموزه‌های نبوی آمده است: «خَيْرُ نِسَائِكُمْ‏ الْوَدُودُ الْوَلُودُ الْمُؤَاتِيَةُ وَ شَرُّهَا اللَّجُوجُ. مَا اسْتَفَادَ رَجُلٌ بَعْدَ الْإِيمَانِ بِاللَّهِ أَفْضَلَ مِنْ زَوْجَةٍ مُوَافِقَةٍ».

• نفی عیب‌جویی و سرزنش: اگر در روابط زن و مرد در خانواده رنگی از عیب‌جویی و سرزنش وجود داشته باشد، زمینه تفاهم و توافق به‌طور اساسی آسیب می‌بیند و امکان بروز و رشد نمی‌یابد. از ناپسندیده‌ترین چیزها در زندگی، تمایل به عیب‌جویی و روحیه سرزنش‌گری است؛ و در آموزه‌های نبوی تأکیدهای شدید بر نفی آن وارد شده، چنان‌که رسول خدا (ص) فرموده است: «كَفَى بِالْمَرْءِ عَيْباً أَنْ يُبْصِرَ مِنَ النَّاسِ مَا يَعْمَى عَنْهُ مِنْ نَفْسِهِ أَوْ يُعَيِّرَ النَّاسَ‏ بِمَا لَا يَسْتَطِيعُ‏ تَرْكَهُ‏ أَوْ يُؤْذِيَ جَلِيسَهُ بِمَا لَا يَعْنِيهِ».

هیچ انسانی بی‌عیب و ایراد نیست، و آنکه بر عیوب خود چشم می‌پوشد و به عیوب شریک خود چشم می‌دوزد، در دام زشت‌ترین عیب فروافتاده است. لازمه درک یکدیگر و تلاش مشترک برای دستیابی به اهداف زندگی، نفی عیب‌جویی و سرزنش است، حتی برای آنکه به واقع کم‌ترین عیب را دارد. امیرمؤمنان علی (ع) در آموزه‌ای والا فرموده است: بر کسانی که گناه ندارند، و از سلامت دین برخوردارند، سزاست که بر گناهکاران و نافرمانان رحمت آرند، و شکر این نعمت بگزارند، چندان‌که این شکرگزاری آنان را مشغول دارد، و به گفتن عیب مردمان وانگذارد. تا چه رسد به عیب‌جویی که برادر را نکوهش کند، و به آنچه بدان گرفتار است سرزنش کند. آیا به خاطر ندارد که خدا چگونه بر او بخشید، و گناهان او را پوشید - بزرگ‌تر از گناهی که او را بدان مذمت کند - و چگونه او را مذمت کند که خود چنان گناهی کرده است [لکن پوشیده و در پرده است]. و اگر چنان گناهی نداشته گناهان دیگری داشته که از آن گناه بزرگ‌تر است؛ و به خدا سوگند، اگر گناهی که کرده بزرگ نیست و گناهی است خُرد، جرأت او را بر زشتی مردمان گفتن، گناهی بزرگ‌تر باید شمرد. ای بنده خدا، در گفتن عیب کسی که گناهی کرده است، شتاب مکن! چه، امید می‌رود که آن گناه را بر او ببخشند، و بر گناه خُرد خویش ایمن مباش! چه، بود که تو را بر آن عذاب کنند. پس اگر از شما کسی عیب دیگری را دانست، بر زبان نراند به خاطر عیبی که در خود می‌داند. و شکر بر کنار ماندن از گناه او را بازدارد، از آن‌که دیگری را که به گناه گرفتار است بیازارد..

یاری کردن یکدیگر در زندگی خانوادگی به منظور رفع عیوب و نقص‌ها، با پاسداشت حرمت‌ها و رعایت آداب آن، موضوعی است، و عیب‌جویی و سرزنش و آزردن یکدیگر موضوع دیگری است و نباید باب چنین آزاری گشوده شود که با گشوده شدن آن، باب تفاهم و توافق بسته می‌شود؛ و هیچ خصلتی این‌قدر نکوهیده نیست، چنان‌که رسول خدا (ص) فرموده است: «كَفَى‏ بِالْمَرْءِ عَيْباً أَنْ‏ يَكُونَ‏ فِيهِ‏ ثَلَاثُ‏ خِصَالٍ‏ يَعْرِفُ مِنَ النَّاسِ مَا يَجْهَلُ مِنْ نَفْسِهِ وَ يَسْتَحْيِي لَهُمْ مِمَّا هُوَ فِيهِ وَ يُؤْذِي جَلِيسَهُ بِمَا لَا يَعْنِيهِ». با گام نهادن در برهوت عیب‌جویی و سرزنش، روابط انسانی و مفاهمه دو شریک زندگی فرومی‌ریزد که این خصلت، زشت و تباه‌کننده است. امیر مؤمنان علی (ع) دراین‌باره فرموده است: «تَتَبُّعُ‏ الْعُيُوبِ‏ مِنْ‏ أَقْبَحِ‏ الْعُيُوبِ‏ وَ شَرِّ السَّيِّئَاتِ‏».

توجه به عیب‌ها و نقص‌ها و ضعف‌های همسر و ندیدن شدیدتر و بزرگ‌تر آنها را در خود، نمی‌گذارد درک مشترک و فهم متقابل حاصل شود، زیرا چنین انسانی خود را در موضع برتر و در مقام پاکیزه‌تر می‌بیند و به جای مفاهمه، مقابله می‌کند، و به جای توافق به سوی تسلط گام برمی‌دارد؛ پس لازم است که از این نوع نگاه رهایی صورت گیرد تا راه مفاهمه و توافق هموار شود.

پیامبر اکرم (ص) در آموزه‌ای بلند فرموده است: «يُبْصِرُ أَحَدُكُمُ الْقَذَى فِي عَيْنِ أَخِيهِ وَ يَنْسَی الْجِذْعَ –أَوْ قَالَ: الْجِذْلَ - فِي عَيْنِهِ». تا زمانی که زن یا مرد چنین باشد، مفاهمه و توافق به معنای درست آن تحقق نمی‌یابد، و هریک با دیدن عیب‌های دیگری و ندیدن عیب‌های بزرگ‌تر خود، در پی رابطه‌ای یک‌سویه و تحمیل نظر و عقیده خواهد بود، ازاین‌روست که لازمه نزدیک شدن دو فرد برای مفاهمه و توافق دیدن عیب‌های خود است و ندیدن عیب‌های دیگری، چنان‌که در آموزه‌های نبوی مکرر وارد شده است: «طُوبَى‏ لِمَنْ‏ مَنَعَهُ‏ عَيْبُهُ‏ عَنْ عُيُوبِ الْمُؤْمِنِينَ مِنْ إِخْوَانِهِ». و رسول خدا (ص) در سفارش‌های خود به ابو ذر غفاری فرمود: «لِيَحْجُزْكَ عَنِ النَّاسِ مَا تَعْلَمُ مِنْ نَفْسِكَ وَ لَا تَجِدْ عَلَيْهِمْ‏ فِيمَا تَأْتِي‏ مِثْلَهُ». اگر زن یا مرد نگاه خود را این‌گونه تصحیح نماید، زبان به خرده‌گیری و عیب‌جویی نمی‌گشاید و به مفاهمه آسیب نمی‌رساند. پیامبر اکرم (ص) سفارش می‌کرد: «لِيَرُدَّكَ‏ عَنِ‏ النَّاسِ‏ مَا تَعْرِفُ‏ مِنْ‏ نَفْسِكَ‏».

برای اینکه انسان از دام خرده‌گیری و عیب‌جویی نجات یابد و به روابط متقابل مطلوب آسیب نزند، لازم است ذهن خود را از جستجوی عیب‌ها بازدارد و هر آنچه را می‌یابد پاک سازد؛ آن‌گاه است که با فرد متقابل به راحتی می‌تواند مفاهمه کند. امیرمؤمنان علی (ع) در آموزه‌ای راهگشا به حارث همدانی فرموده است: «حَسْبُکَ [حَسْبُ] الْمَرءِ... مِنْ‏ سَلَامَتِهِ‏ قِلَّةُ تَحَفُّظِهِ‏ [حِفْظِهِ] لِعُيُوبِ غَيْرِهِ».

با خرده گرفتن و سرزنش کردن و طعنه زدن نمی‌توان رابطه‌ای سالم و دوسویه برقرار کرد و تا این امور رنگ نبازد، توافق مبتنی بر سلامت نفس ظهور نمی‌یابد. در تعلیمات پیشوایان دین نسبت به این امور تهدیدهای جدی وارد شده است تا به تمام معنا نفی گردند، چنان‌که در حدیث امام باقر (ع) آمده است: «مَا مِنْ‏ إِنْسَانٍ‏ يَطْعُنُ‏ فِي‏ عَيْنِ‏ مُؤْمِنٍ‏ إِلَّا مَاتَ بِشَرِّ مِيتَةٍ وَ كَانَ يَتَمَنَّى أَلَّا يَرْجِعَ إِلَى خَيْرٍ».

با پاسداشت این امور است که بستر لازم برای تفاهم و توافق فراهم می‌شود، و همدلی و همراهی معنا می‌یابد، و خانواده معتدل و سالم محقق می‌گردد»

منبع‌شناسی جامع سیره خانوادگی معصومان

• کتاب‌شناسی سیره خانوادگی معصومان؛
• مقاله‌شناسی سیره خانوادگی معصومان؛
• پایان‌نامه‌شناسی سیره خانوادگی معصومان.