عصمت حضرت سلیمان

این مدخل زیرشاخهٔ بحث عصمت پیامبران است. عصمت حضرت سلیمان از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عصمت حضرت سلیمان در کلام اسلامی - پرسش‌های مرتبط

عصمت حضرت سلیمان (ع) به معنای مصونیت ایشان از هر گناه و خطا و اشتباهی است. به طور کلی عصمت حضرت سلیمان(ع) با استناد به براهین عقلی و ادله نقلی که در اثبات عصمت سایر انبیا از آنها بهره گرفته می‌شود قابل اثبات است. به عنوان نمونه برهان حفظ شریعت، برهان لطف، برهان تسلسل، برهان وجوب اطاعت از پیامبر، برخی از براهین عقلی عصمت آن حضرت هستند. همچنین است استناد به آیات و روایاتی که در آنها خصوصیاتی همچون اصطفای الهی، وجوب اطاعت تام و عدم تسلط شیطان بر برخی انسان‌های برگزیده و نیز الگو بودن انبیا بیان شده که به مصونیت همه انبیا از ارتکاب کبائر، خطا، نسیان و اشتباه که همان حقیقت عصمت است، اشاره دارند.

معناشناسی عصمت

معنای لغوی

عصمت، واژه‌ای عربی و از ماده «عَصِمَ يَعْصِمُ» است که در لغت سه معنا برای آن ذکر شده؛ یکی: «مَسَكَ» به معنای حفظ و نگهداری، دوم: «مَنَعَ» به معنای مانع شدن و سوم به معنای وسیله بازداشتن. با این وجود واژه «عصمت»، به معنای «گرفتن» و «نگهداری» مناسب‌تر از معنای «مانع شدن» است و شاید به همین جهت است که برخی لغویون نیز «اعصم» را به معنای «مَسْک» و «اعتصام» را به «استمساک» معنا کرده‌اند.

در اصطلاح متکلمان

در علم کلام دست کم دو معنا برای عصمت ارائه شده است:

1. عصمت به معنای لطف: مرحوم شیخ مفید نخستین متکلم امامیه است که به تعریف عصمت پرداخته است. از نظر او عصمت از ناحیه خداوند متعال، همان توفیق و لطف او برای حجت‌های اوست و اعتصام به این عصمت به وسیله حجج الهی برای حفظ دین خداوند از ورود گناهان و خطاها در آن است. متکلمان امامیه به تبع مرحوم مفید قرن‌ها عصمت را به لطف تعریف کرده‌اند و بزرگانی همچون سیدمرتضی، شیخ طوسی، نوبختی، نباطی و مانند آنها در آثار خود آن را به کار برده‌اند.
2. عصمت به معنای ملکه: پس از آنکه شیخ مفید عصمت را به لطف تعریف کرد و دیگران نیز آن را پذیرفتند، مرحوم خواجه نصیرالدین طوسی آن را به نقل از فلاسفه، ملکه نامید و گفت: عصمت ملکه‌ای است که با وجود آن، از صاحبش گناهان صادر نمی‌شود و این بنا بر اندیشه حکماست. پس از خواجه برخی از متکلمان معاصر و متأخر از او نیز این تعریف را در کتاب‌های خود ارائه کردند.

ادله اثبات عصمت حضرت سلیمان(ع)

براهین عقلی

دلایل عقلی اثبات عصمت انبیاء چیست؟

(پرسمان عصمت)

مقالهٔ اصلی: اثبات عصمت پیامبران در کلام اسلامی

از آنجا که حضرت سلیمان(ع) یکی از انبیای الهی است؛ لذا می‌توان جهت اثبات عصمت آن حضرت به همان براهین عقلی که متکلمان در اثبات عصمت انبیا به آنها استناد کرده‌اند، استناد نمود که بارزترین آنها عبارت‌اند از: برهان امتناع تسلسل.، برهان لزوم هدایت بشر، برهان نقض غرض.، برهان وجوب اطاعت از معصوم، برهان حفظ شریعت. برهان لزوم اطمینان.، برهان لطف و غیره.

ادله نقلی

ادله قرآنی

دلایل قرآنی اثبات عصمت انبیاء چیست؟

(پرسمان عصمت)

در برخی از آیات قرآن کریم خصوصیاتی همچون اصطفای الهی، وجوب اطاعت تام و عدم تسلط شیطان بر برخی انسان‌های برگزیده و نیز الگو بودن انبیا بیان شده که به مصونیت همه انبیا از ارتکاب کبائر، خطا، نسیان و اشتباه که همان حقیقت عصمت است، اشاره دارند. کلیت این آیات شامل حضرت سلیمان(ع) نیز شده و بر اساس آنها، عصمت آن حضرت نیز ثابت می‌گردد.

عدم تسلط شیطان بر پیامبران

به عنوان نمونه خدای متعال در آیه‌ای خطاب به شيطان مى‌فرمايد: ﴿إِنَّ عِبادي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ إِلاّ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوينَ﴾. فراز: ﴿لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ﴾ هر گونه سيطره و تصرف شيطان به هر نحوى از انحاء از بندگان حقيقى خداوند را منتفی می‌کند.

اصطفای الهی پیامبران

واژه «اصطفا» در لغت در معنای خالصِ چیزی را به دست آوردن استعمال شده است. روشن است که حاصل گزینش الهی و خالص کردن برخی توسط او چیزی جز عصمت نیست. به عنوان نمونه قرآن کریم در جایی می‌فرماید: ﴿اللَّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلَائِكَةِ رُسُلًا وَمِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ﴾. با توجه به اینکه ضمایر «هم» در کلمات ﴿أَيْدِيهِمْ﴾ و ﴿خَلْفَهُمْ﴾ بر اساس دیدگاه برخی مفسران به ﴿رُسُلًا﴾ و طبق نظر برخی دیگر به ﴿النَّاسِ﴾ برمی‌گردد و با عنایت به معنای لغوی اصطفا، تفسیر آیه چنین می‌شود که خداوند از میان مردم و فرشتگان، شایستگان را برمی‌گزیند. از این رو اگر عصمت پیام‌آور تضمین نشده باشد، ابلاغ این پیام دچار آسیب شده و با غرض ارسال رسل ناسازگار خواهد بود.

امر به اطاعت تام و مطلق از پیامبران

خداوند متعال در دسته دیگری از آیات به وجوب اطاعت مطلق از رسولان خود و نیز تأسی به آنان امر کرده است. روشن است که بر اساس قواعد کلامی صدور چنین امری از سوی خدای متعال، مستلزم عصمت آن شخص است؛ چراکه در غیر این صورت گرفتار تناقض خواهیم شد و تناقض از مولای حکیم صادر نمی‌شود. عصمت در اینجا به معنای مصونیت از اقسام معاصی، نسیان، خطا و اشتباه است؛ چراکه اگر مصونیت را منحصر در عدم ارتکاب معاصی دانسته و به جواز صدور نسیان، خطا و اشتباه از انبیا (ع)، معتقد شویم، غرض از ارسال نبی یا رسول نقض شده و اطمینان به گفتار و کردار انبیا و رسل (ع) در نظر مکلفین به اطاعت به صورت کامل محقق نخواهد شد.

معرفی پیامبران به عنوان الگوی حسنه

مصونیت انبیا (ع) را می‌توان از آیات دیگری که ضمن نام بردن از برخی انبیا، آنان را به صورت مطلق به عنوان الگویی حسنه معرفی کرده و به تأسی از آنان ترغیب می‌نمایند، استفاده کرد. چه اینکه قرآن کریم از رسول گرامی اسلام (ص) به عنوان اسوه‌ای نیکو یاد کرده و می‌فرماید: ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا﴾. همچنین از حضرت ابراهیم(ع) یاد کرده و می‌فرماید: ﴿قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ﴾.

خدای متعال، پیامبراکرم (ص) و حضرت ابراهیم(ع) را به صورت مطلق و بدون هیچ قید و شرطی به عنوان الگو و سرمشق دیگران معرفی کرده است. با عنایت به معنای لغوی اسوه، این آیات در شمار آیاتی قرار می‌گیرند که به نحو مطلق به اقتدا و اطاعت از انبیا (ع) امر کرده‌اند و امر مطلق به اطاعت از شخصی مساوی با عصمت اوست؛ چراکه در غیر این صورت هرگز امر به اقتدا به غیر معصوم و اسوه قرار دادن او تعلق نگرفته و این مسأله به تناقض خواهد انجامید.

اتمام حجت هدف از بعثت انبیا

در دسته‌ای دیگر از آیات، اتمام حجت بر مردم به عنوان یکی از اهداف بعثت انبیا معرفی شده است. قرآن کریم در این خصوص می‌فرماید: ﴿رُسُلًا مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا﴾.

آیاتی که بر عصمت فرشته وحی دلالت دارند

در قرآن کریم از عصمت و امانتداری فرشتۀ وحی سخن گفته شده است به نحوی که خداوند دربارۀ آنان فرموده است: ﴿لَا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ﴾، بنابراین اگر حاملِ اول وحی یعنی فرشتگان از جمله جبرئیل دارای عصمت باشد، حامل دیگر آن یعنی پیامبر هم چنین صفتی باید داشته باشد، زیرا نداشتن عصمت همانطور که نقض امانتداری فرشته وحی محسوب می‌‌شود، نقض امانتداری پیامبران هم خواهد بود.

ادله روایی

در روایات متعددی بر قطعی بودن عصمت انبیا(ع) تأکید شده است، از جمله آنها روایتی است از امام باقر(ع) که در آن آمده است: «انبیا گناه نمی‌کنند؛ چون همگی معصوم و پاک‌اند و آنان مرتکب گناه کوچک یا بزرگ نمی‌شوند».

امام رضا (ع) نیز دربارۀ عصمت پیامبران برای مأمون نوشت: «خداوند فرمان کسی که می‌‌داند مردم را گمراه می‌‌کند واجب نمی‌کند و برای رسالت خویش کسی را انتخاب نمی‌کند که می‌‌داند او به خدا و بندگانش کفر ورزیده و شیطان را به جایی خدا عبادت می‌‌کند».

توهم تعارض برخی آیات با عصمت حضرت سلیمان(ع)

در برخی آیات قرآن کریم، اموری به حضرت سلیمان نسبت داده شده که برای برخی توهم عدم عصمت آن حضرت را موجب شده است:

آیه ۳۱ تا ۳۳ سوره صاد

آیا آیه ۳۱ تا ۳۳ سوره ص بر عدم عصمت حضرت سلیمان دلالت می‌کند؟

(پرسمان عصمت)

برخی با استناد به جریان قضا شدن نماز حضرت سلیمان(ع) در جریان سان دیدن ایشان از اسب‌هایش، منکر عصمت آن حضرت شده و مدعی شده‌اند از آنجا که وی در این جریان دچار فراموشی یا خطا شده، پس در دریافت و ابلاغ وحی نیز معصوم نبوده است: ﴿إِذْ عُرِضَ عَلَيْهِ بِالْعَشِيِّ الصَّافِنَاتُ الْجِيَادُ * فَقَالَ إِنِّي أَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَيْرِ عَنْ ذِكْرِ رَبِّي حَتَّى تَوَارَتْ بِالْحِجَابِ * رُدُّوهَا عَلَيَّ فَطَفِقَ مَسْحًا بِالسُّوقِ وَالْأَعْنَاقِ﴾.

پاسخ: رژه اسبان به منظور آمادگی برای جهاد و قضا شدن نماز در حد ترک اولی: رژه اسبان برای آمادگی رزمی بوده است و قضا شدن نماز در این شرایط (مانند جریان رد الشمس برای حضرت علی (ع)) تنها به عنوان ترک اولی است؛ یعنی عبادتی او را از عبادت دیگر باز داشت. البته نماز مهم‌تر بود و اگر نماز را نمازی مستحبی بدانیم و ذکر را یاد خدا معنا کنیم، این توجیه وجه بهتری می‌یابد؛ اما در مورد اینکه بازگرداندن خورشید، چه ارتباطی با دست کشیدن بر گردن و ساق اسب‌ها دارد، باید گفت حضرت با این کار، اسب‌ها را وداع گفت و به ذکر خدا و نماز پرداخت؛ یا اگر منظور این باشد که به گردن و ساق خود دست کشید، این کار در حقیقت همان وضو برای نماز بود که از آن چنین تعبیر شده است. پاره‌ای از روایات نیز همین تفسیر را تأیید می‌کند، مانند روایت صندوق که می‌فرماید: «مَا رُوِيَ عَنِ الصَّادِقِ (ع) أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ سُلَيْمَانَ بْنَ دَاوُدَ (ع) عُرِضَ عَلَيْهِ ذَاتَ يَوْمٍ بِالْعَشِيِّ الْخَيْلُ... فَقَالَ لِلْمَلَائِكَةِ رُدُّوا الشَّمْسَ عَلَيَّ حَتَّى أُصَلِّيَ»؛ عصرگاهی لشکر بر حضرت سلیمان (ع) عرضه گردید. حضرت مشغول تماشای آنان شد تا اینکه خورشید در پرده حجاب قرار گرفت (غروب کرد) حضرت سلیمان (ع) به ملائکه دستور داد که خورشید را برگردانند تا نمازش را به جا آورد. آنان نیز آن را برگرداندند. پس او دستی بر ساق‌ها و گردنش کشید و از دیگر اصحابش که مانند او نمازشان قضا شده بود، خواست تا آنان نیز همین کار را انجام دهند. این کار همان وضوی آنان بود که با آن نماز به جا آوردند و پس از آن، خورشید دگربار غروب کرد... .

روایت در من لا یحضره الفقیه مرسله است و با تعبیر «رُوِيَ عَنِ الصَّادِقِ (ع)» آمده است، اما مرحوم صدوق می‌نویسد: این حدیث را در کتاب الفوائد با سند نقل کرده‌ام. در قسمت مشیخه کتاب من لا یحضره الفقیه سند روایت آمده است.

این پاسخ، برترین پاسخ در این مجال است. ایرادهایی نیز برای آن برشمرده‌اند که دارای پاسخ‌اند.

آیات ۳۴ و ۳۵ سوره صاد

آیا آیه ۳۴ تا ۳۵ سوره ص بر عدم عصمت حضرت سلیمان دلالت می‌کند؟

(پرسمان عصمت)

از جمله آیاتی که توهم تعارض با عصمت حضرت سلیمان(ع) را در اذهان برخی به وجود آورده، آیات ۳۴ و ۳۵ سوره ص است که می‌فرماید: ﴿وَلَقَدْ فَتَنَّا سُلَيْمَانَ وَأَلْقَيْنَا عَلَى كُرْسِيِّهِ جَسَدًا ثُمَّ أَنَابَ * قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِي وَهَبْ لِي مُلْكًا لّا يَنبَغِي لِأَحَدٍ مِّنْ بَعْدِي إِنَّكَ أَنتَ الْوَهَّابُ﴾.

تبیین شبهه: حضرت سلیمان در آیه نخست، با واژه «اغفر» از خدای متعال طلب عفو و بخشش می‌نماید، بدیهی است درخواست مغفرت حاکی از ارتکاب لغزش و خطایی از سوی آن حضرت بوده است و روشن است که آن خطایی که ارتکاب آن نیازمند بخشش و غفران الهی باشد، با عصمت منافات دارد. گذشته از این در آیه دوم نیز آن حضرت از خدای متعال می‌خواهد که چنان ملک و حکومتی به او عطا کند که نه قبل از او و نه پس از وی به هیچ کس عطا نکرده و به عبارت دیگر ملکی می‌خواهد که دیگران هرگز به آن نرسند. ناسازگاری این درخواست نیز با عصمت آن حضرت روشن است چه اینکه چنین درخواستی نوعی خودخواهی و خودبرتربینی به شمار می‌آید و از صفاتی است که از آن نهی شده است.

پاسخ شبهه اول: کار خدا؛ درس توکل به حضرت و توبه حضرت بر اساس مقصر دیدن خود: روایات از آن حکایت دارند که فرزند حضرت سلیمان(ع) از دنیا رفت و جنازه او به روی تخت پدر افکنده شد. از جمله ﴿ثُمَّ أَنَابَ * قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِي﴾ چنین برداشت می‌شود که حضرت به آن فرزند امید بسته بود. خداوند جان فرزند وی را گرفت و جسدش را بر تخت پدر افکند تا به او درس توکل و واگذاری امور به خداوند را بیاموزد. از سوی دیگر هیچ انسانی در سیره رفتاری و گفتاری خود، از خطا و اشتباه در حد خود در امان نیست و چه بسا کاری که از دیگران پسندیده باشد، از برخی انسان‌ها ناپسند آید: «حَسَنَاتُ الْأَبْرَارِ سَيِّئَاتُ الْمُقَرَّبِينَ‌». از این رو چه زیبنده است که انسان همواره در درگاه الهی، خود را خطاکار ببیند و همچنان استغفار و توبه کند. درخواست سلیمان(ع) برای آمرزش، همین گونه است. او که به فرزندش امید بسته بود و دل در گرو او داشت، با پیش آمدن ماجرای مرگ فرزند، حالت توکل و تسلیم در برابر خداوند در حضرتش شکوفاتر شد و به درگاه الهی باز گشت: ﴿ثُمَّ أَنَابَ﴾. پس، از آن حالت پیشین خود توبه کرد و از خداوند خواستار آمرزش شد: ﴿رَبِّ اغْفِرْ لِي...﴾. این تفسیر، به دور از ایراد و برترین تفسیر است.

پاسخ شبهه دوم: درخواست ملکی ویژه، بدون محرومیت دیگران: حضرت سلیمان(ع) از خداوند مُلکی خواست که ویژه وی باشد؛ مانند دوستی خداوند با حضرت ابراهیم(ع) و گفت‌وگوی حق تعالی با حضرت موسی(ع) خدایا، ملکی به من عطا کن که مختص من باشد. او هرگز این درخواست را نداشت که دیگران از آنچه به او عطا شده، محروم شوند. این درخواست که خدایا به من ملکی ویژه عنایت کن، با این درخواست که خدایا این ملک را مخصوص من قرار ده و دیگران را از آن محروم دار، متفاوت است. جمله نخست، هیچ‌گونه ایرادی ندارد؛ یعنی ملکی به من عنایت کن که شایسته و برازنده دیگران نباشد. این خود کنایه از آن است که بالاترین ملک را به من ببخش و چنین درخواستی را نمی‌توان لغزش نامید. این توجیه، وجیه‌ترین توجیهات است.

پرسش مستقیم

1. دلایل عقلی اثبات عصمت انبیاء چیست؟ (پرسش)
2. دلایل قرآنی اثبات عصمت انبیاء چیست؟ (پرسش)
3. آیا آیه ۳۱ تا ۳۳ سوره ص بر عدم عصمت حضرت سلیمان دلالت می‌کند؟ (پرسش)
4. آیا آیه ۳۴ تا ۳۵ سوره ص بر عدم عصمت حضرت سلیمان دلالت می‌کند؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

• حضرت سلیمان
• پیامبران

منابع

1. احمدی، رحمت‌الله، پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبایی
2. حسینی میلانی، سید علی، عصمت از منظر فریقین
3. فاریاب، محمد حسین، عصمت امام
4. خسروپناه، عبدالحسین، کلام نوین اسلامی
5. هادی اکبری ملک‌آبادی و رقیه یوسفی سوته، ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی
6. محمد تقی فیاض‌بخش، فرید محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۱
7. محمد هادی فرقانی و محمد عباس‌زاده جهرمی، خوانش انتقادی انگاره عالمان غیرشیعی از عصمت انبیا با تطبیق بر نصوص قرآن کریم، دوفصلنامه شبهه‌پژوهی مطالعات قرآنی
8. علوی مهر، حسین، مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن
9. انواری، جعفر، نور عصمت بر سیمای نبوت
10. امیر دیوانی؛ محمد سعیدی مهر؛ علی رضا امینی و محسن جوادی، معارف اسلامی ج۲