عقل در معارف دعا و زیارات

معناشناسی

عقل یا خِرَد، نیروی درونی کنترل‌کننده امیال انسان است و به همراه حس و قلب از منابع شناخت است. خرد، موهبت خداوند به انسان است تا حق و باطل را تمیز دهد و مسیر کمال و سعادت را برگزیند. قرآن کریم با عبارت‌های مختلف، انسان را به خردورزی^[۱] فرا خوانده و عدم به‌کارگیری اندیشه را نشانه پلیدی^[۲] و سقوط در حیوانیت^[۳] معرفی کرده است. امام علی (ع) یکی از مأموریت‌های پیامبران را تحریک اندیشه‌ورزی انسان^[۴] شمرده است.

عقل در نگاه امام سجاد (ع)

امام سجاد (ع) قرآن را حامی خرد دانسته و به خدا عرض می‌کند: «بارخدایا، بر محمد و خاندان او درود بفرست و ما را از کسانی قرار ده که به ریسمان قرآن چنگ می‌زنند و چون در شناخت حق وامانند به دژ استوار آن پناه می‌جویند»^[۵]. آن حضرت درخواست انسان از غیر خداوند را نشانه کم‌خردی و ره‌گم‌کردگی دانسته و می‌فرماید: «از منظر من، درخواست انسان نیازمند از نیازهای دیگر، نشانه سستی اندیشه و گمراهی عقل است»^[۶].

مطابق آموزه‌های صحیفه جریان همه امور عالم، براساس حکمت الهی و تأکید عقل سلیم بر مواجهه انسان با نتیجه اعمال دنیوی خود، اقتضا می‌کند که به آموزه‌های خداوند توجه کرده خود را برای روز بازپسین آماده کند^[۷].

امام زین‌العابدین (ع) گستره ستایش خداوند را از زبان به عقل کشانده و حمد متکی بر خرد را ستایش حقیقی، کمال یافته، موجب رضایت خداوند و عامل نجات انسان از غضب الهی می‌داند: «تَحْمَدُكَ‏ نَفْسِي‏ وَ لِسَانِي‏ وَ عَقْلِي‏، حَمْداً يَبْلُغُ الْوَفَاءَ وَ حَقِيقَةَ الشُّكْرِ، حَمْداً يَكُونُ مَبْلَغَ رِضَاكَ عَنِّي، فَنَجِّنِي مِنْ سُخْطِكَ»؛ «خداوندا! جان، زبان و عقل من، حمد و سپاس تو گویند، حمدی به کمال رسیده، به حقیقت شکر نایل آمده و تا غایت خشنودیت فرا رفته؛ پس مرا از خشم خود در امان دار»^[۸].

امام سجاد (ع)، برای عقل انسان، ارزش و منزلت وافری قائل است، ولی آن را در معرض لغزش می‌داند و از ده‌ها عامل خردسوز و انحراف‌گر اندیشه به خداوند پناه می‌برد^[۹]، و سلامت عقل را موجب توانگری، عفت، آسایش، گسترش روزی و... شمرده عرض می‌کند: «بارخدایا! دلم را با آنچه نزد توست آرام و مطمئن نمای... و چون خردها گرفتار غفلت شوند، تو دل مرا به آب طاعت خویش سیراب فرمای و توانگری، عفت، آسایش، بی‌گزندی، تندرستی، فراخی روزی، آرامش و عافیت را همه یک جا نصیب من گردان»^[۱۰].^[۱۱].^[۱۲]

جستارهای وابسته

منابع

شایسته‌نژاد، علی اکبر و بخشی، زهرا، مقاله «خرد»، دانشنامه صحیفه سجادیه

پانویس

↑ ﴿الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾ «(همان) کسان که خداوند را ایستاده و نشسته و آرمیده بر پهلو یاد می‌کنند و در آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند: پروردگارا! این (ها) را بیهوده نیافریده‌ای، پاکا که تویی! ما را از عذاب آتش (دوزخ) باز دار» سوره آل عمران، آیه ۱۹۱؛ ﴿وَهُوَ الَّذِي مَدَّ الْأَرْضَ وَجَعَلَ فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنْهَارًا وَمِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ جَعَلَ فِيهَا زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾ «و اوست که زمین را گسترد و در آن کوه‌ها و رودهایی نهاد و از هر میوه در آن جفتی دوگانه برآورد؛ شب را با روز فرا می‌پوشد، بی‌گمان در آن (کار) نشانه‌هایی برای گروهی است که می‌اندیشند» سوره رعد، آیه ۳؛ ﴿ثُمَّ كُلِي مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُكِي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلًا يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِهَا شَرَابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِيهِ شِفَاءٌ لِلنَّاسِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾ «سپس از (گل) همه میوه‌ها بخور و راه‌های هموار پروردگارت را بپوی! (آنگاه) از شکمش شهدی با رنگ‌های گوناگون برمی‌آید که در آن برای مردم درمانی است، بی‌گمان در این، نشانه‌ای است برای گروهی که می‌اندیشند» سوره نحل، آیه ۶۹؛ ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾ «و از نشانه‌های او این است که از خودتان همسرانی برایتان آفرید تا کنار آنان آرامش یابید و میان شما دلبستگی پایدار و مهر پدید آورد؛ بی‌گمان در این، نشانه‌هایی است برای گروهی که می‌اندیشند» سوره روم، آیه ۲۱و....
↑ ﴿وَمَا كَانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَيَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ﴾ «و هیچ کس را جز به اذن خداوند یارایی نیست که ایمان آورد و (خداوند) عذاب را بر آنان که خرد نمی‌ورزند برقرار می‌دارد» سوره یونس، آیه ۱۰۰.
↑ ﴿وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا أُولَئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ﴾ «و بی‌گمان بسیاری از پریان و آدمیان را برای دوزخ آفریده‌ایم؛ (زیرا) دل‌هایی دارند که با آن درنمی‌یابند و دیدگانی که با آن نمی‌نگرند و گوش‌هایی که با آن نمی‌شنوند؛ آنان چون چارپایانند بلکه گمراه‌ترند؛ آنانند که ناآگاهند» سوره اعراف، آیه ۱۷۹.
↑ نهج‌البلاغه، خطبه ۱.
↑ نیایش چهل‌و‌دوم.
↑ نیایش بیست‌وهشتم.
↑ نیایش چهل‌و‌ششم.
↑ نیایش پنجاه‌و‌یکم.
↑ نیایش هشتم.
↑ نیایش چهل‌و‌هفتم.
↑ الصحیفة السجادیة، زین‌العابدین (ع)، نشر الهادی، ۱۴۱۸، قم؛ غررالحکم، عبدالواحد آمدی تمیمی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی؛ قرآن حکیم؛ ترجمه ناصر مکارم شیرازی، دارالقرآن الکریم، ۱۳۷۳، قم؛ کافی، محمد بن یعقوب کلینی، ۱۳۶۲، تهران، اسلامیه؛ نهج‌البلاغه، محمدبن حسین سیدرضی، ۱۴۱۴، قم، هجرت.
↑ شایسته‌نژاد، علی اکبر و بخشی، زهرا، مقاله «خرد»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۱۹۸.

[1] ﴿الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾ «(همان) کسان که خداوند را ایستاده و نشسته و آرمیده بر پهلو یاد می‌کنند و در آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند: پروردگارا! این (ها) را بیهوده نیافریده‌ای، پاکا که تویی! ما را از عذاب آتش (دوزخ) باز دار» سوره آل عمران، آیه ۱۹۱؛ ﴿وَهُوَ الَّذِي مَدَّ الْأَرْضَ وَجَعَلَ فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنْهَارًا وَمِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ جَعَلَ فِيهَا زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾ «و اوست که زمین را گسترد و در آن کوه‌ها و رودهایی نهاد و از هر میوه در آن جفتی دوگانه برآورد؛ شب را با روز فرا می‌پوشد، بی‌گمان در آن (کار) نشانه‌هایی برای گروهی است که می‌اندیشند» سوره رعد، آیه ۳؛ ﴿ثُمَّ كُلِي مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُكِي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلًا يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِهَا شَرَابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِيهِ شِفَاءٌ لِلنَّاسِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾ «سپس از (گل) همه میوه‌ها بخور و راه‌های هموار پروردگارت را بپوی! (آنگاه) از شکمش شهدی با رنگ‌های گوناگون برمی‌آید که در آن برای مردم درمانی است، بی‌گمان در این، نشانه‌ای است برای گروهی که می‌اندیشند» سوره نحل، آیه ۶۹؛ ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾ «و از نشانه‌های او این است که از خودتان همسرانی برایتان آفرید تا کنار آنان آرامش یابید و میان شما دلبستگی پایدار و مهر پدید آورد؛ بی‌گمان در این، نشانه‌هایی است برای گروهی که می‌اندیشند» سوره روم، آیه ۲۱و....

[2] ﴿وَمَا كَانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَيَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ﴾ «و هیچ کس را جز به اذن خداوند یارایی نیست که ایمان آورد و (خداوند) عذاب را بر آنان که خرد نمی‌ورزند برقرار می‌دارد» سوره یونس، آیه ۱۰۰.

[3] ﴿وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا أُولَئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ﴾ «و بی‌گمان بسیاری از پریان و آدمیان را برای دوزخ آفریده‌ایم؛ (زیرا) دل‌هایی دارند که با آن درنمی‌یابند و دیدگانی که با آن نمی‌نگرند و گوش‌هایی که با آن نمی‌شنوند؛ آنان چون چارپایانند بلکه گمراه‌ترند؛ آنانند که ناآگاهند» سوره اعراف، آیه ۱۷۹.

[4] نهج‌البلاغه، خطبه ۱.

[5] نیایش چهل‌و‌دوم.

[6] نیایش بیست‌وهشتم.

[7] نیایش چهل‌و‌ششم.

[8] نیایش پنجاه‌و‌یکم.

[9] نیایش هشتم.

[10] نیایش چهل‌و‌هفتم.

[11] الصحیفة السجادیة، زین‌العابدین (ع)، نشر الهادی، ۱۴۱۸، قم؛ غررالحکم، عبدالواحد آمدی تمیمی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی؛ قرآن حکیم؛ ترجمه ناصر مکارم شیرازی، دارالقرآن الکریم، ۱۳۷۳، قم؛ کافی، محمد بن یعقوب کلینی، ۱۳۶۲، تهران، اسلامیه؛ نهج‌البلاغه، محمدبن حسین سیدرضی، ۱۴۱۴، قم، هجرت.

[12] شایسته‌نژاد، علی اکبر و بخشی، زهرا، مقاله «خرد»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۱۹۸.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]