مقام خزانه‌داری علم الهی به چه معناست؟ (پرسش)
مقام خزانه‌داری علم الهی به چه معناست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط با بحث‌های مقام معصوم، خزانه‌داری علم الهی، مقام خزانه‌داری علم الهی، خزانه الهی و مقام خزانه الهی و از سؤال‌های مصداقی پرسشی تحت عنوان «مقام احاطه به ما سوی الله به چه معناست؟ (پرسش) است. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مقام معصوم مراجعه شود.
| مقام خزانه‌داری علم الهی به چه معناست؟ | |
|---|---|
 | |
| موضوع اصلی | بانک جامع پرسش و پاسخ مقام معصوم |
| مدخل اصلی | مقام معصوم |
پاسخ نخست
آیت‌الله سید علی حسینی میلانی در کتاب «با پیشوایان هدایتگر» در این‌باره گفته است:
««وَ خَزَنَةً لِعِلمِهِ»؛ (و خدا رضایت داده به این که) شما نگهدارندگان علم خدا باشید. البته باید ائمه(ع) چنین باشند؛ زیرا حجّت و راهنما بودن امّت به سوی صراط مستقیم به علم نیاز دارد، علم به هر چه که نقشی در دلالت و حجّت بودن دارد، ائمّه نه فقط عالم هستند؛ خزّان علم هستند که توضیحات در این زمینه در شرح عبارت "خزّان العلم" گذشت.
ودیعه‌داران حکمت خدا: "وَ مُستَودَعاً لِحِکمَتِهِ"؛(و خداوند رضایت داده به این که) حکمت خود را نزد شما ودیعه بگذارد. ائمّه(ع) همین طور هم باید باشند، کسانی که قرار است حجّت‌های الهی و راهنمایان راه خدا باشند، باید به آنها حکمتی متناسب با مقام احتجاج و دلالت داده شود، تا طبق حکمت به اقتضای هر دو عمل کنند.
بیان‌گران وحی خدا: «وَ تَراجِمَةً لِوَحیِهِ»؛ (و خدا رضایت داده به این که) شما بیان‌گران وحی او باشید. "تراجمه" جمع "ترجمان" در لغت به معنای: مبیّن و مفسّر آمده است. در مجمع البحرین می‌گوید: "تراجمة وحیک، جمع ترجمان، و هو المترجم المفسّر للّسان، یقال: ترجم فلان کلامه: بیّنه و أوضحه... و اسم الفاعل: ترجمان".[۱] و این که در عرف به نقل مطلبی از زبانی به زبان دیگر "ترجمه" می‌گویند به لحاظ این است که این هم یک نحوه تفسیر است. به نظر می‌رسد عنوان جامع همان "بیان‌گر" باشد، و مراد از جملۀ "تراجمةً لوحیه" این که ائمه(ع) بیان‌گران و رسانندگان وحی خدا هستند. برای مثال: وقتی کسی قادر بر بلند صحبت کردن نباشد و دیگری مطلب او را با صدای رسا اعلام کند به این شخص گفته می‌شود: ترجمان و کسی را که در نماز جماعت مکبّر گویند در حقیقت ترجمان است، که صدای امام جماعت را بلند کرده و به مأمومین می‌رساند. حکم ائمه(ع) نسبت به وحی، حکم مکبّر یا بلندگو در زمان ماست. به تعبیر یکی از اساتید ما، حلقوم امام(ع) بلندگوی خداوند متعال است، و کلام خدا از حلقوم و زبان امام به گوش عالمیان می‌رسد. از این روست که در روایات آمده است: «نحن لسان الله»»[۲].[۳]
پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه
| ۱. آیت الله خاتمی؛ |
|---|
|
آیت الله سید احمد خاتمی در کتاب «در آستان امامان معصوم» در این‌باره گفته است:
«"خزنه" و "خزّان" جمع "خازن" است. از ریشه "خزن" به معنای "نگهداری و حفظ چیزی است هرچه باشد؛ مادّی یا معنوی". گفته می‌شود: "خزنت السرّ؛ یعنی سرّ را مکتوم داشتم". "مخزن" به معنای "محلّ حفظ چیزی" است. "خزانه، اسم مکانی است که در آن چیزی حفظ می‌گردد"[۴] مؤلّف التحقیق فی کلمات القرآن الکریم گوید: "ریشه این مادّه به معنای جمع و ضبط و نگهداری در محلّ معیّنی است خواه این امر مادّی و جسمانی باشد، یا روحانی، همانند مالی که در مخزن، حفظ می‌گردد، یا علمی که در قلب حفظ می‌شود و مانند صفاتی که در نفس، محفوظ می‌گردد"[۵] امامان معصوم(ع) خزانه‌دار علم ذات مقدّس ربوبی‌اند. علم خداوند، علم نامحدود است؛ چنان‌که می‌فرماید: در حدیثی از حضرت امام صادق(ع) می‌خوانیم: "خداوند در میان خودش و امام، ستونی از نور قرار داده که خداوند از این طریق به امام می‌نگرد و امام نیز از این طریق به پروردگارش و هنگامی که بخواهد چیزی را بداند، در آن ستون نور، نظر می‌افکند و از آن آگاه می‌شود"[۱۳] در تاریخ نقل شده: "شتر پیامبر خاتم(ص) هنگام عزیمت به تبوک، گم شد، هیچ‌کس نمی‌دانست کجاست؟ برخی از منافقان از این ماجرا سوء استفاده کردند و این زمزمه را سر دادند که او چگونه پیامبری است؟ و چگونه ادّعای اخبار از آسمان را دارد که جای شتر گمشده خود را نمی‌داند؟! پیامبر(ص) فرمود: " من چیزی جز آنچه خدا به من می‌آموزد، نمی‌دانم، اکنون خدا مرا راهنمایی کرده که شتر من در این صحرا در فلان درّه است و زمام آن به درختی پیچیده و از رفتن بازمانده، بروید و آزادش کنید و بیاورید"[۱۴] علم گسترده اهل بیت(ع) از حقایقی است که در روایات شیعه و اهل سنت بر آن تأکید شده است. حسکانی از علمای اهل سنت گوید: پیامبر اکرم(ص) در رابطه با اهل بیت(ع) فرمود: "آنان دروازه‌های علم در امّت من هستند"[۱۵] سیوطی در الدرّالمنثور نقل کرده است که پیامبراکرم(ص) فرمود: "ما اهل بیتی هستیم که معدن علم می‌باشیم"[۱۶] بلاذری روایت کرده است که پیامبر اکرم(ص) فرمود: "آل پیامبر، معدن علم و ریشه رحمت الهی هستند"[۱۷] در روایات شیعه، از امامان معصوم(ع) به عنوان «خَزَنَةُ عِلْمِ اللَّهِ»، «عَيْبَةَ عِلْمِ اللَّهِ»، «أَعْلَمُ النَّاسِ»، «الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ»، «مَعْدِنَ الْعِلْمِ»، «عَيْشُ الْعِلْمِ» و... یاد شده است[۱۸] حضرت امام صادق(ع) فرمود: "من آنچه در آسمان‌ها و زمین است می‌دانم و آنچه در بهشت و دوزخ است و گذشته و آینده را می‌دانم، سپس اندکی تأمّل کرد و دید این سخن بر شنوندگان گران آمد، فرمود: من این مطالب را از کتاب خدای عزّوجلّ می‌دانم، خدای عزّوجلّ می‌فرماید: بیان هر چیز در قرآن است"[۱۹] حضرت امام صادق(ع) فرمود: "من زاده رسول خدایم و به قرآن دانایم، در قرآن است آغاز خلقت و آنچه تا روز قیامت رخ دهد و خبر آسمان و زمین و خبر بهشت و دوزخ و خبر گذشته و آینده، تمام اینها را می‌دانم؛ چنان‌که به کف دست خود می‌نگرم، همانا خدا می‌فرماید: در قرآن است بیان آشکار هر چیز"[۲۰] ابو بصیر به امام باقر(ع) عرض کرد: "عالِمِ شما را چگونه بشناسیم؟. حضرت فرمود: عالِمِ ما از پیش خود علم غیب ندارد و اگر خداوند او را به خود واگذارد مانند یکی از شما خواهد بود ولکن الآن خبر داده می‌شود به آنچه در شب اتّفاق خواهد افتاد و در شب خبر داده می‌شود به آنچه در روز اتّفاق خواهد افتاد؛ اینها یکی پس از دیگری به ما گفته می‌شود، به این ترتیب از حوادث تا روز قیامت آگاه خواهیم شد"[۲۱]. این روایت به صراحت، هم سنخن از این دارد که امامان معصوم(ع) خزاین علم خداوندند و هم اینکه این علمشان برخاسته از خداوند است و به اذن اوست و بدون آن، ائمه(ع) از این موهبت، بهره‌مند نمی‌گردند. در کتاب اصول کافی بابی تحت این عنوان آمده است: «بَابُ أَنَّ الْأَئِمَّةَ(ع) وُلَاةُ أَمْرِ اللَّهِ وَ خَزَنَةُ عِلْمِه»[۲۲]، در این باب شش روایت نقل شده از جمله آن‌که: حضرت امام صادق(ع) فرمود: "ما ولیّ امر خدا بوده، نیز گنجینه علم خدا و صندوق وحی او هستیم"[۲۳] حضرت امام کاظم(ع) از پدر بزرگوارش امام صادق(ع) چنین روایت می‌کند: "خدای عزّوجلّ ما را آفرید و آفرینش ما را نیکو ساخت و ما را صورتگری کرد و نیکو تصویر نمود و ما را در آسمان و زمینش خزانه‌دار ساخت و برای ما درخت سخن گفت و به وسیله عبادت ما خدای عزّوجلّ عبادت شد و اگر ما نبودیم، خداپرستیده نمی‌شد"[۲۴]. علوم خداوند بر دو قسم است:
حضرت امام صادق(ع) از پدر بزرگوارش امام باقر(ع) نقل کرده است که: "خداوند را علمی اختصاصی است و علمی عمومی؛ اما علم خاصّ خداوند علمی است که اختصاصی اوست و حتّی ملائکه مقرّب خویش و انبیای مرسلش را از آن مطّلع نساخته است و اما علم عامّ خداوند علمی است که خداوند، ملائکه مقرّبش را و نیز انبیای مرسلش را بر آن مطّلع ساخته و آن علم از سوی پیامبر اکرم(ص) به ما منتقل شده است"[۲۵] در یکی از فرازهای گذشته امامان معصوم(ع) را به عنوان «خُزَّانَ الْعِلْمِ» خواندیم و اینک در این فراز آنان را به عنوان «خَزَنَةً لِعِلْمِهِ» می‌خوانیم، تفاوت این دو وصف چیست؟ پاسخ آن است که: در «خُزَّانَ الْعِلْمِ» سخن این است که امامان معصوم(ع) خزانه‌دار علم خداوندند، اما اینکه چه کسی این سمت را به آنان وا گذاشته، محور نظر نیست، ولی در «خَزَنَةً لِعِلْمِهِ» نظر به این است که این خزانه‌داری را خداوند به آنان عنایت کرده است. به عبارت فنّی: «خُزَّانَ الْعِلْمِ» نظر به مبدأ قابلی دارد و «خَزَنَةً لِعِلْمِهِ» نظر به مبدأ فاعلی دارد، از سوی دیگر، در «خُزَّانَ الْعِلْمِ» مطلق علم مطرح و از علم الهی ساکت است، اما در «خَزَنَةً لِعِلْمِهِ» آن ذوات مقدّس، خزینه علم الهی شمرده شده‌اند که مقامی برتر است[۲۶] خداوند علم غیب خود را در اختیار هرکس نمی‌گذارد و تنها ویژگانی که مورد رضایت حضرتش هستند، از این نعمت متنعّم می‌گردند: |
| ۲. حجت الاسلام و المسلمین ب‍ح‍ری‍ن‍ی؛ |
|---|
|
حجت الاسلام و المسلمین سید م‍ج‍ت‍ب‍ی ب‍ح‍ری‍ن‍ی در کتاب «جامعه در حرم» در این‌باره گفته است:
««وَ خَزنَةً لِعِلمِهِ» دوستان را برای توضیح این جمله به آنچه در شرح «خُزّانَ العِلم» در نخستین فقرۀ سلام زیارت آوردیم، رجاع می‌دهیم و در این جا به همان نکته‌ای که در جملات قبل گفتیم اکتفا می‌نماییم که خداوند راضی شده که این خاندان خازنان، حافظان، نگه‌داران و نگه‌بانان علم او باشند. در قالب این مثال شاید مطلب روشن‌تر جلوه کند. تصور کنید معلمی جمعی از شاگردان ممتازش را برای تعلیمات مخصوص انتخاب می‌کند و از همان ابتدای امر راضی شده که اینان دانش‌پژوهان مخصوص و متعلمین استثنایی او باشند تا آنچه به دیگران گفتنی نیست به آنان بگوید و مطالبی که بقیه شاگردان توان پذیرش و استعداد قبول و یادگیری‌اش را ندارند با آنان در میان بگذارد و به آنان آموزش دهد. پس از اتمام آموزش، کمالات علمی و نمود تعلیمات خودش را در آن تلامذه خاص و شاگردان ممتاز مشاهده می‌نماید و شاد و مسرور می‌گردد: بحمدالله زحماتم هدر نرفته است. حق تعالی هم این خاندان را به عنوان تلامیذ خاص و شاگردان مخصوص خویش برگزیده و راضی و خشنود به این گزینش بود. این خشنودی و رضایت پیوسته ادامه داشته و دارد. هرگاه جلوات علمی از این شاگردان خاص و تلامذۀ ممتاز می‌بیند آن رضایت خشنودی ظهور و بروز بیشتری پیدا می‌کند (البته این تعبیرات و تشبیهات از ضیق خناق و نبودن لفظ و کلام است) و جا دارد که خودش، خودش را در این گزینش تحسین کند و آفرین گوید: بارک الله، منِ استاد چه خوب شاگردانی برگزیدم و خَزَنَه و نگه‌داران شایسته و لایقی برای علمم انتخاب نمودم» [۳۳].
|
پرسش‌های وابسته
- مقام احاطه به ما سوی الله به چه معناست؟ (پرسش)
- مقام دریافت دین به چه معناست؟ (پرسش)
- مقام هدایت الهی به چه معناست؟ (پرسش)
- مقام ابلاغ دین به چه معناست؟ (پرسش)
- مقام تبیین دین به چه معناست؟ (پرسش)
- مقام تبیین وحی به چه معناست؟ (پرسش)
- وظیفه تلاوت کتاب به چه معناست؟ (پرسش)
- مقام تلاوت آیات به چه معناست؟ (پرسش)
- وظیفه تعلیم کتاب به چه معناست؟ (پرسش)
- مقام تعلیم آیات به چه معناست؟ (پرسش)
- وظیفه تفسیر رسالت به چه معناست؟ (پرسش)
- وظیفه تفسیر کتاب به چه معناست؟ (پرسش)
- وظیفه تفسیر شریعت به چه معناست؟ (پرسش)
- وظیفه تأویل کتاب به چه معناست؟ (پرسش)
- وظیفه تفریع به چه معناست؟ (پرسش)
- وظیفه تطبیق به چه معناست؟ (پرسش)
- مقام ارشاد به چه معناست؟ (پرسش)
- مقام حکمت به چه معناست؟ (پرسش)
پانویس
- ↑ مجمع البحرین: ۱ / ۲۸۷.
- ↑ بصائر الدرجات: ۶۱.
- ↑ ر.ک: حسینی میلانی، سید علی، با پیشوایان هدایتگر ج۲؛ ص۱۶۴.
- ↑ معجم مقاییس اللغه، ص۲۹۶.
- ↑ "أنّ الأصل الواحد في هذه المادّة هو الجمع و الضبط في محلّ و مورد معيّن، و هذا المعنى أعمّ من أن يكون المخزون مادّيّا أو معنويّا أو يكون- المخزن جسمانيّا أو روحانيّا، كما في المال المضبوط في الخزانة، و العلوم المضبوطة في القلب، و الصفات المخزونة في النفس"؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۳، ص۴۷.
- ↑ بدانید که خداوند به هر چیزی آگاه است؛ سوره بقره، آیه۲۳۱.
- ↑ خداوند می‌داند آنچه در آسمان‌ها و زمین وجود دارد و خداوند به هر چیزی آگاه است؛ سوره بقره، آیه۲۳۱.
- ↑ آگاه باشید! که خداوند بر هر چیزی، احاطه دارد؛ سوره فصلت، آیه۵۴.
- ↑ همسنگ ذرّه‌ای در آسمان‌ها و زمین از دید او دور نمی‌ماند؛ سوره سبأ، آیه۳.
- ↑ بی‌گمان خداوند است که هیچ چیز در زمین و آسمان بر او پوشیده نیست؛ سوره آل عمران، آیه۵.
- ↑ «إِذَا أَرَادَ الْإِمَامُ أَنْ يَعْلَمَ شَيْئاً أَعْلَمَهُ اللَّهُ ذَلِك»؛ اصول کافی، ج۱، ص۲۵۸، ح٣.
- ↑ من بوی یوسف را احساس می‌کنم اگر مرا به نادانی و کم عقلی نسبت ندهید؛ سوره یوسف، آیه۹۴.
- ↑ «جَعَلَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ الْإِمَامِ عَمُوداً مِنْ نُورٍ يَنْظُرُ اللَّهُ بِهِ إِلَى الْإِمَامِ وَ يَنْظُرُ الْإِمَامُ إِذَا أَرَادَ عِلْمَ شَيْءٍ نَظَرَ فِي ذَلِكَ النُّورِ فَعَرَفَه»؛ بحارالأنوار، ج۲۶، ص۱۳۴.
- ↑ "انی والله ما اعلم الّا ما علّمنی الله وقد دلّنی الله علیها وهی فی هذا الوادی فی شعب کذا وکذا وقد حبستها شجرة بزمامها فانطلقوا حتّی تأتونی بها فذهبوا فجاؤا بها"؛ السیرة النبویّه، ج۴، ص۱۶۶.
- ↑ «هُمْ أَبْوَابُ الْعِلْمِ فِي أُمَّتِي»؛ شواهد التنزیل، ج۱، ص۵۸.
- ↑ "نَحْنُ أَهْلُ بَيْتِ... وَ مَعْدِنَ الْعِلْمِ"؛ الدر المنثور، ج۶، ص۶۰۶.
- ↑ «"آل محمّد معدن العلم و اصل الرحمه"»؛ انساب الأشراف، ج۲، ص۳۸۵؛ برای تفصیل بیشتر ر.ک: موسوعة الامامة فی نصوص اهل السنّه، ج۳، ص۴۴۹ - ۴۳۷.
- ↑ اهل البیت فی الکتاب و السنّه، ص۱۹۷ - ۱۸۳.
- ↑ «إِنِّي لَأَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَ أَعْلَمُ مَا فِي الْأَرَضِينَ وَ أَعْلَمُ مَا فِي الْجَنَّةِ وَ أَعْلَمُ مَا فِي النَّارِ وَ أَعْلَمُ مَا كَانَ وَ مَا يَكُونُ ثُمَ مَكَثَ هُنَيْئَةً فَرَأَى أَنَ ذَلِكَ كَبُرَ عَلَى مَنْ سَمِعَهُ فَقَالَ عَلِمْتُ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ فِيهِ تِبْيَانُ كُلِّ شَيْء»؛ اصول کافی، ج۱، ص۲۶۱، ح ۲.
- ↑ «قَدْ وَلَدَنِي رَسُولُ اللَّهِ(ص) وَ أَنَا أَعْلَمُ كِتَابَ اللَّهِ وَ فِيهِ بَدْءُ الْخَلْقِ وَ مَا هُوَ كَائِنٌ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ فِيهِ خَبَرُ السَّمَاءِ وَ خَبَرُ الْأَرْضِ وَ خَبَرُ الْجَنَّةِ وَ خَبَرُ النَّارِ وَ خَبَرُ مَا كَانَ وَ خَبَرُ مَا هُوَ كَائِنٌ أَعْلَمُ ذَلِكَ كَمَا أَنْظُرُ إِلَى كَفِّي إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ فِيهِ تِبْيَانُ كُلِّ شَيْءٍ»؛ اصول کافی، ج۱، ص۶۱، ح ۸.
- ↑ «إِنَ عَالِمَنَا لَا يَعْلَمُ الْغَيْبَ، وَ لَوْ وَكَلَهُ اللَّهُ إِلَى نَفْسِهِ لَكَانَ كَبَعْضِكُمْ، وَ لَكِنْ يُحَدَّثُ فِي السَّاعَةِ بِمَا يَحْدُثُ بِاللَّيْلِ وَ فِي السَّاعَةِ بِمَا يَحْدُثُ بِالنَّهَارِ، الْأَمْرَ بَعْدَ الْأَمْرِ، وَ الشَّيْءَ بَعْدَ الشَّيْءِ بِمَا يَكُونُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ»؛مختصر بصائر الدرجات: ۱۱۳.
- ↑ امامان(ع) والیان امر الهی و خزانه‌دار علم او هستند.
- ↑ «نَحْنُ وُلَاةُ أَمْرِ اللَّهِ وَ خَزَنَةُ عِلْمِ اللَّهِ وَ عَيْبَةُ وَحْيِ اللَّه»؛ اصول کافی، ج۱، ص۱۹۲، ح۱.
- ↑ «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَنَا فَأَحْسَنَ خَلْقَنَا وَ صَوَّرَنَا فَأَحْسَنَ صُوَرَنَا وَ جَعَلَنَا خِزَانَةً فِي سَمَائِهِ وَ أَرْضِهِ وَ لَنَا نَطَقَتِ الشَّجَرَةُ وَ بِعِبَادَتِنَا عُبِدَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَوْلَانَا مَا عُبِدَ اللَّهُ»؛ اصول کافی، ج۱، ص۱۹۳، ح ۶.
- ↑ «إِنَّ لِلَّهِ تَعَالَى عِلْماً خَاصّاً وَ عِلْماً عَامّاً فَأَمَّا الْعِلْمُ الْخَاصُّ فَالْعِلْمُ الَّذِي لَمْ يُطْلِعْ عَلَيْهِ مَلَائِكَتَهُ الْمُقَرَّبِينَ وَ أَنْبِيَاءَهُ الْمُرْسَلِينَ وَ أَمَّا عِلْمُهُ الْعَامُّ فَإِنَّهُ عِلْمُهُ الَّذِي أَطْلَعَ عَلَيْهِ مَلَائِكَتَهُ الْمُقَرَّبِينَ وَ أَنْبِيَاءَهُ الْمُرْسَلِينَ وَ قَدْ وَقَعَ إِلَيْنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ(ص)»؛ التوحید، ص۱۳۸، ح ۱۴.
- ↑ ادب فنای مقرّبان، ج۴، ص۱۳۱ - ۱۳۰.
- ↑ او دانای نهان است پس هیچ کس را بر نهان خویش آگاه نمی‌کند. جز فرستاده‌ای را که بپسندد؛ سوره جن، آیه۲۶ - ۲۷
- ↑ «إِنَ الْمَلَكَ لَا يَحْتَمِلُهُ حَتَّى يُخْرِجَهُ إِلَى مَلَكٍ غَيْرِهِ وَ النَّبِيُّ لَا يَحْتَمِلُهُ حَتَّى يُخْرِجَهُ إِلَى نَبِيٍّ غَيْرِهِ وَ الْمُؤْمِنُ لَا يَحْتَمِلُهُ حَتَّى يُخْرِجَهُ إِلَى مُؤْمِنٍ غَيْرِهِ فَهَذَا مَعْنَى قَوْلِ جَدِّي(ع)»؛ اصول کافی، ج۱، ص۴۰۱، ح ۴.
- ↑ «لَا تُؤْتُوا الْحِكْمَةَ غَيْرَ أَهْلِهَا فَتَظْلِمُوهَا وَ لَا تَمْنَعُوهَا أَهْلَهَا فَتَظْلِمُوهُم»؛ بحارالأنوار، ج۲، ص۷۸.
- ↑ ادب فنای مقرّبان، ج۱، ص۱۸۵؛ جامع الأسرار و منبع الأنوار (مقدمة مشتملة علی کتمان الأسرار و....
- ↑ بحارالأنوار، ج۹۳، ص۱۴۱؛ ادب فنای مقرّبان، ج۱، ص۱۸۶.
- ↑ خاتمی سید احمد، در آستان امامان معصوم ج۲؛ ص۲۱۰ تا ۲۲۰.
- ↑ ر.ک: ب‍ح‍ری‍ن‍ی، سید م‍ج‍ت‍ب‍ی، جامعه در حرم؛ ص۳۵۰.