منشأ علم غیب
وحی و الهام
وحی آسمانی - که خود پدیده‌ای غیبی و فراتر از تجربه عادی است - دریچه‌های جهان غیب را به روی پیامبران الهی می‌گشاید و آنان را با حقایقی آشنا می‌سازد که ابزار ادراکی انسان به خودی خود، توان دستیابی به آنها را ندارد. چنان‌که پیش‌تر گذشت، انبیا نه تنها در امور مربوط به شریعت، بلکه در قلمرو موضوعات فردی و اجتماعی نیز از این سرچشمه دانش بهره می‌برند و ارتباط خود را با جهان دیگر بیشتر آشکار می‌سازند. برای نمونه، در جنگ تبوک، گم شدن شتر پیامبر بهانه‌ای به دست منافقان داد تا علم غیب آن حضرت را به زیر سؤال برند. در این هنگام فرشته الهی فرود آمد و با رازگشایی از محل استقرار شتر، به طعنه‌های دشمنان پایان داد[۱].
از سوی دیگر، هر چند با رحلت پیامبر اکرم(ص) باب وحی بسته شد[۲]، راه الهام برای اولیای الهی همچنان باز است: همواره خدا را - که بخشش‌های او بی‌شمار است و نعمت‌هایش بسیار - در پاره‌ای از روزگار پس از پاره‌ای دیگر و در زمانی میان آمدن دو پیامبر، بندگانی است که از راه اندیشه با آنان در راز است و از طریق خرد دمساز[۳]. چگونگی بهره‌مندی امامان معصوم(ع) از این خزانه غیبی، تفاوتی چندان با بهره‌مندی پیامبران(ص) از آن ندارد؛ چنان که رسول خدا(ص) خطاب به امیرمؤمنان(ع) می‌فرماید: «إِنَّكَ تَسْمَعُ مَا أَسْمَعُ وَ تَرَى مَا أَرَى إِلَّا أَنَّكَ لَسْتَ بِنَبِيٍّ»[۴]؛ «تو می‌شنوی آنچه را من می‌شنوم، و می‌بینی آنچه را من می‌بینم، جز اینکه تو پیامبر نیستی».
بر این اساس، امام علی(ع) در برخی روایات، خود را مانند ذوالقرنین می‌داند که هرچند پیامبر نبود، خداوند با او رازگویی می‌کرد[۵]. همچنین آن حضرت در جایی دیگر، با اشاره به لوح محفوظ الهی، می‌فرماید: «أَلْهَمَنِي اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عِلْمَ مَا فِيهِ»[۶]؛ «خداوند از راه الهام مرا از آنچه در لوح محفوظ است، آگاه ساخته است». امامان معصوم(ع) در روایاتی فراوان، محدث خوانده شده‌اند[۷]؛ چنان‌که امیرمؤمنان(ع) می‌فرماید: «من و جانشینانم... محدث هستیم[۸]». بنابر برخی از این احادیث، محدث کسی است که صدای فرشته را می‌شنود، هر چند او را نمی‌بیند[۹]. تعبیری دیگر که در این باره به کار رفته، برقراری ارتباط با «روح الهی»[۱۰] است؛ چنان‌که امام علی(ع) می‌فرماید: کسی که روح الهی را در می‌یابد... از رویدادهای گذشته و آینده و... آنچه در دل مردمان و زمین و آسمان است، آگاه می‌گردد[۱۱].[۱۲]
رؤیای صادق
پیامبران و امامان(ع)، نه تنها در بیداری، که در خواب نیز از تأیید الهی برخوردارند و از این راه، بر بسیاری از حقایق جهان دست می‌یابند[۱۳]؛ چنان که ابراهیم(ع) در خواب از مأموریت ذبح فرزندش آگاه شد[۱۴] و پیامبر گرامی اسلام(ص) ورود مسلمانان به مسجدالحرام و انجام اعمال عمره را در آینه رؤیا دید[۱۵]. از این رو است که در روایاتی بسیار، رؤیای صادق، شاخه‌ای از نبوت به شمار آمده است و اندیشه‌مندان مسلمان آن را گونه‌ای وحی و الهام دانسته‌اند. امامان معصوم(ع) نیز بر بسیاری از امور غیبی از این راه آگاه می‌شدند و در حقانیت آن، تردیدی به خود راه نمی‌دادند. برای نمونه، امام علی(ع) در خواب از رحلت سلمان فارسی آگاهی یافت. سپس به مدائن رفت و به غسل و کفن او پرداخت[۱۶].[۱۷]
آموختن از پیامبر و امام پیشین
امیرمؤمنان، علی(ع) هنگام رازگشایی از امور نهانی و غیبی، بارها بر این حقیقت پای می‌فشارد که این آگاهی را از رسول خدا(ص) به دست آورده است[۱۸]. در اینجا برای نمونه، به چند حکایت اشاره می‌کنیم: در روایتی، امام علی(ع) در گفتاری به یادماندنی، آمادگی خود را برای پاسخ به مشکلات علمی جامعه اعلام می‌کند: از من بپرسید، پیش از آن‌که مرا نیابید. به خدا قسم، نمی‌پرسید از گروهی که صد تن را به راه راست می‌خواند و صد تن دیگر را گمراه سازد، جز آن‌که شما را آگاه می‌کنم از آن کس که مردم را بدان می‌خواند، و آن‌که آنان را می‌راند.
در این هنگام، یکی از حاضران از روی طعن و استهزا از شمار موهای سر و صورت خود پرسید. امام در پاسخ فرمود: به خدا قسم، حبیبم [[[پیامبر]]] به من خبر داده است که بر هر دسته از موهایت فرشته‌ای گمارده شده است که تو را لعنت می‌کند و... در خانه‌ات فرزندی است که پسر رسول خدا را می‌کشد[۱۹]. این فرزند، کسی نبود جز سنان بن أنس نخعی که در به شهادت رساندن امام حسین(ع) سهمی چشم‌گیر داشت[۲۰]. همچنین نقل است که امیرمؤمنان(ع) برده‌ای - که «سالم» نامیده می‌شد - خرید و آزاد کرد. سپس فرمود: «رسول خدا(ص) به من خبر داده است: نامی که پدرت بر تو نهاده، میثم است». مشاهده این معجزه، وی را از یاران نزدیک امام ساخت[۲۱].
در ماجرایی، داوری شگفت‌انگیز امیرمؤمنان(ع) میان چند برادر و خواهر، آنان را واداشت که آن حضرت را - به دلیل آگاهی از غیب - پروردگار خود بخوانند. امام با تأکید بر ناروا بودن این پندار، فرمود «رسول خدا(ص) به من خبر داده بود که این حادثه در چنین روزی و در این ساعت روی خواهد داد»[۲۲]. نیز نقل است یکی از یاران امام علی(ع) پس از شنیدن پیشگویی‌های آن حضرت، شگفت‌زده، پرسید: «ای امیرمؤمنان، تو را علم غیب داده‌اند؟» امام در پاسخ فرمود: این، علم غیب نیست؛ علمی است که از دارنده علم آموخته‌ام. علم غیب، علم قیامت است و آنچه خدا در گفته خود شمرده است که ﴿إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ...﴾[۲۳]. پس، این علم غیب است که جز خدا کسی آن را نداند و جز این، علمی است که خدا آن را به پیامبرش آموخته و او نیز مرا آموخته و دعا کرده است که سینه من آن را فراگیرد و دلم آن علم را در خود پذیرد[۲۴].
امیرمؤمنان(ع)، بارها از شهادت خود و چگونگی‌اش خبر داده است و این گونه بر تردیدناپذیری‌اش پای فشرده است: «به خدا سوگند، چنین خواهد شد. دروغ نمی‌گویم و به من دروغ نگفته‌اند»[۲۵]. گاه می‌فرمود: «در انتظار روزی هستم که وعده رسول خدا(ص) تحقق یابد و محاسنم با خون سر خضاب گردد»[۲۶]. در برخی دیگر از روایات، امام با استناد به سخن پیامبر اکرم(ص) روز دقیق ضربت خوردن و شهادت خود را نیز تعیین کرده است[۲۷]. اندیشه‌مندان شیعه و سنی در اینکه علی(ع) بیش از هر کس از گنجینه علوم نبوی بهره برده و در محضر رسول خدا(ص) دانش اندوخته است، اتفاق نظر دارند. احادیثی از این دست در کتب هر دو گروه فراوان به چشم می‌خورد که امیرمؤمنان(ع) فرموده است: «هرگاه از رسول خدا(ص) می‌پرسیدیم، پاسخ می‌داد و چون ساکت می‌شدیم، خود آغاز به سخن می‌کرد»[۲۸]. اما نکته درخور توجه آن است که این بهره‌گیری همواره به گونه عادی نبوده، و چه بسا راه فراگیری علوم غیبی، خود نیز پدیده‌ای استثنایی بوده است؛ چنان‌که امام علی(ع) می‌فرماید: رسول خدا هزار در دانش را به روی من گشود... که هر دری، خود، به هزار در دیگر رهنمون است... به گونه‌ای که اکنون از زمان فرارسیدن مرگ و پیشامدهای ناگوار خبر دارم و با دانش خدادادی به داوری می‌پردازم[۲۹].
ناگفته پیدا است که درهای دانش که در این حدیث آمده است، چیزی فراتر از اصل و قانون کلی است که می‌توان از آن، فروع گوناگونی را با روش معمول اجتهاد، استنباط کرد. در هیچ مکتب بشری نمی‌توان اصلی را یافت که بسط و گسترش آن، به چنین آگاهی‌های غیبی بینجامد[۳۰]. به فرموده امیر مؤمنان(ع)، این دانش‌های غیبی در اختیار یکی از شایستگان اهل‌بیتش قرار گرفته است و تا روز قیامت از نسلی به نسل دیگر منتقل خواهد شد[۳۱]. بر این اساس، امامان معصوم(ع) همواره بر این حقیقت پای فشرده‌اند که دانش آنان از پدرانشان و سرانجام از رسول خدا(ص) به ارث رسیده است[۳۲]. گفتنی است که بخشی از این انتقال دانش، به کمک صحیفه‌هایی همچون جفر و جامعه، کتاب علی و مصحف فاطمه(س) صورت پذیرفته[۳۳] که ویژگی‌های آنها چندان برای ما روشن نیست، اما بی‌گمان پیشوایان و معصوم(ع) بسیاری از خبرهای غیبی خود را به این کتاب‌ها مستند ساخته‌اند به‌ویژه درباره مصحف فاطمه(س) بر این حقیقت پای فشرده‌اند که رویدادهای آینده در آن پیش‌گویی شده است[۳۴].[۳۵]
فهم بطون قرآن
به گواهی روایات فراوان، قرآن کریم افزون بر معنای ظاهری، دارای معانی باطنی است[۳۶] و بر این اساس، جای شگفتی نیست اگر گفته شود خبرهای مربوط به آسمان و زمین و گذشته و آینده را در آن می‌توان یافت[۳۷]. امیرمؤمنان(ع) که در پرتو عنایات الهی از نیروی ویژه‌ای برای ادراک برخوردار است[۳۸] و ظاهر و باطن قرآن را می‌داند[۳۹]، توانایی خود را برای بهره‌گیری از کتاب الهی چنین شرح می‌دهد: از آن [[[قرآن]]] بخواهید تا سخن گوید و هرگز سخن نگوید؛ اما من شما را از آن خبر می‌دهم. بدانید که در قرآن دانش آینده است و حدیث گذشته. درد شما را درمان است و راه سامان دادن کارتان در آن است[۴۰].[۴۱]
منابع
پانویس
- ↑ کلینی، الکافی، ج۸، ص۲۲۱؛ بحار الانوار، ج۱۸، ص۱۰۹؛ ابن هشام، السیره النبویه، ج۴، ص۱۶۶؛ ابن کثیر، اسماعیل، السیره النبویه، ج۴، ص۱۶؛ ابن اثیر، عزالدین، اسد الغابه، ج۲، ص۱۴۶.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۲۳۵، ص۲۶۶.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۲۲۲، ص۲۵۵.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۱۹۲، ص۲۲۳-۲۲۲.
- ↑ ابن عیاش، محمد، تفسیر العیاشی، ج۲، ص۳۶۵؛ بحار الانوار، ج۱۲، ص۱۸۰ و ج۲۶، ص۷۳.
- ↑ بحار الانوار، ج۲۶، ص۴.
- ↑ برای نمونه، ر.ک: صفار قمی، محمد، بصائر الدرجات، ص۱۳۹؛ بحار الانوار، ج۲۶، ص۸۵-۶۶.
- ↑ بحار الانوار، ج۲۶، ص۷۹.
- ↑ شیخ مفید، محمد، الاختصاص، ص۳۲۹.
- ↑ برخی از روایات، روح را موجودی دانسته‌اند که برتر از جبرئیل و میکائیل است. ر.ک: کلینی، الکافی، ج۱، ص۲۷۴-۲۷۳.
- ↑ بحار الانوار، ج۲۶، ص۵.
- ↑ یوسفیان، حسن، مقاله «علم غیب امام»، دانشنامه امام علی ج۳ ص ۳۴۶.
- ↑ مصنفات الشیخ المفید (اوائل المقالات)، ج۴، ص۷۰؛ همو، تصحیح الاعتقاد، ص۱۰۰.
- ↑ ر.ک: ﴿فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قَالَ يَا بُنَيَّ إِنِّي أَرَى فِي الْمَنَامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانْظُرْ مَاذَا تَرَى قَالَ يَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ﴾ «و چون در تلاش، همپای او گشت (ابراهیم) گفت: پسرکم! من در خواب می‌بینم که تو را سر می‌برم پس بنگر که چه می‌بینی؟ گفت: ای پدر! آنچه فرمان می‌یابی انجام ده که- اگر خداوند بخواهد- مرا از شکیبایان خواهی یافت» سوره صافات، آیه ۱۰۲.
- ↑ ر.ک: ﴿لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ آمِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُءُوسَكُمْ وَمُقَصِّرِينَ لَا تَخَافُونَ فَعَلِمَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذَلِكَ فَتْحًا قَرِيبًا﴾ «خداوند، به حق رؤیای پیامبرش را راست گردانیده است؛ شما اگر خداوند بخواهد با ایمنی، در حالی که سرهای خود را تراشیده و موها را کوتاه کرده‌اید، بی‌آنکه بهراسید به مسجد الحرام وارد می‌شوید بنابراین او چیزی را می‌دانست که شما نمی‌دانید، از این رو پیش از آن پیروزی نزدیکی پدید آورد» سوره فتح، آیه ۲۷.
- ↑ راوندی، قطب الدین، الخرائج والجرائح، ج۲، ص۵۶۲ و ج۱، ص۲۳۳.
- ↑ یوسفیان، حسن، مقاله «علم غیب امام»، دانشنامه امام علی ج۳ ص ۳۴۷.
- ↑ ر.ک: ابن حنبل، احمد، المسند، ج۱، ص۲۵۸-۲۵۷.
- ↑ در برخی از نقل‌ها، این جملات نیز بر پاسخ امام افزوده شده است: «به خدا قسم، من شمار موهایت را می‌دانم. اما اگر بگویم، تو چگونه می‌توانی به درستی گفتارم پی ببری؟» (ر.ک: ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۱۰، ص۱۴)
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۲، ص۲۸۶.
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۲، ص۲۹۱.
- ↑ بحارالانوار، ج۴۰، ص۲۴۲.
- ↑ «بی‌گمان، تنها خداوند است که دانش رستخیز نزد اوست و او باران را فرو می‌فرستد و از آنچه در زهدان‌هاست آگاه است و هیچ کس نمی‌داند فردا چه به دست خواهد آورد و هیچ کس نمی‌داند در کدام سرزمین خواهد مرد؛ بی‌گمان خداوند دانایی آگاه است» سوره لقمان، آیه ۳۴.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۱۲۸، ص۱۲۷.
- ↑ مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۲، ص۴۱۸، ۴۱۳.
- ↑ شیخ صدوق، محمد علل الشرایع، ج۱، ص۲۰۶؛ ابن حجر مکی، احمد، الصواعق المحرقه، ص۱۳۴. نیز ر.ک: ابن حنبل، احمد، المسند، ج۱، ص۲۱۹، ح۸۰۲.
- ↑ ر.ک: ابن حسام الدین هندی، کنز العمال، ج۱۳، ص۱۹۷.
- ↑ سنن الترمذی، ج۵، ص۶۳۷، ح۳۷۲۲؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۳۳۸؛ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، ج۲، ص۳۵۱، همچنین ر.ک: نهج البلاغه، خطبه ۲۱۰.
- ↑ بحارالانوار، ج۲۶، ص۳۰؛ بحرانی، سید هاشم، ینابیع المعاجز، ص۱۴۷.
- ↑ برای آشنایی با تفاسیر دیگری از این حدیث، ر.ک: مصنفات الشیخ المفید (الفصول المختاره)، ج۲، ص۱۰۷-۱۰۶.
- ↑ بحارالانوار، ج۲۶، ص۱۷۹.
- ↑ ر.ک: کلینی، الکافی، ج۱، ص۲۶۴؛ فیض کاشانی، ملامحسن، الوافی، ج۳، ص۶۰۷؛ شیخ مفید، الامالی، ص۲۳؛ و بحارالانوار، ج۴۶، ص۳۰۸ و ۳۰۷.
- ↑ ر.ک: الکافی، ج۱، ص۲۴۲-۲۳۸؛ صفار قمی، محمد بصائر الدرجات، ص۱۶۱-۱۴۲؛ ری شهری، محمد، اهل البیت فی الکتاب والسنه، ص۲۲۵-۲۱۵.
- ↑ الکافی، ج۱، ص۲۴۰؛ صفار قمی، محمد، بصائر الدرجات، ص۱۵۷.
- ↑ یوسفیان، حسن، مقاله «علم غیب امام»، دانشنامه امام علی ج۳ ص ۳۴۸.
- ↑ ر.ک: بحار الانوار، ج۲، ص۲۸۴ و ج۵، ص۲۳۱ و ج۸۹، ص۸۴ و ج۹۶، ص۳۱۸.
- ↑ فِيهِ خَبَرُ السَّمَاءِ وَ خَبَرُ الْأَرْضِ وَ خَبَرُ مَا كَانَ وَ خَبَرُ مَا هُوَ كَائِنٌ. (الکافی، ج۱، ص۲۴۰)
- ↑ إِنَّ رَبِّي وَهَبَ لِي قَلْباً عَقُولًا وَ لِسَاناً سَئُولًا. (خوارزمی، موفق بن احمد، المناقب، ص۹۰ و ر.ک: ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۳۳۸)
- ↑ ابونعیم اصفهانی، احمد، حلیه الأولیاء، ج۱، ص۶۵.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۱۵۸، ص۱۵۹.
- ↑ یوسفیان، حسن، مقاله «علم غیب امام»، دانشنامه امام علی ج۳ ص ۳۵۱.