استعاذه

استعاذه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: استعاذه در قرآن - استعاذه در معارف دعا و زیارات - استعاذه در فقه اسلامی - استعاذه در معارف و سیره سجادی - پرسش مرتبط ندارد

استعاذه به معنای پناه خواستن و درخواست کمک، یاری و چنگ انداختن است. انسان موجودی ضعیف است، و به هنگام درخواست یاری، ناچار است به موجوی قوی پناه برد. از این روی انسانِ مؤمن به خداوند که قوی‌ترین موجود است پناه می‌برد.

آموزه استعاذه

خدای حکیم نیز در قرآن کریم به ما آموخته است که به وجود پاکش پناهنده شویم. به همین جهت به پیامبرش این‌گونه می‌آموزد: ﴿قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ﴾.

امام سجاد (ع) در صحیفه تنها پناه‌دهنده را خداوند دانسته، و خودش نیز از جوار رحمت پروردگار پناه می‌جوید. و عرضه می‌دارد: به تو پناه می‌جویم، پس پناهم ده.

حضرت زین‌العابدین (ع) نیایش هشتم را به استعاذه به خداوندِ مهربان از شر پلیدی‌های اخلاقی و زشتی‌های رفتاری اختصاص داده است. او در این دعا به بیش از سی مورد نازیبایی اخلاقی و رفتاری فردی و اجتماعی اشاره می‌کند که از جمله آنها این است که انسان خیانت کسی را در دل داشته باشد. ایشان از اصرار بر گناه و نافرمانی به خداوند پناه برده و این چنین نیایش می‌کند: «اللَّهُمَّ... وَ أَعِذْنِي مِنْ سُوءِ الرَّغْبَةِ وَ هَلَعِ‏ أَهْلِ‏ الْحِرْصِ‏»، «خداوندا!... مرا از امیال نکوهیده و آزمندی در پناه خود دار». امام چهارم از روز قیامت و آتش جهنم - آن بزرگ‌ترین حسرت و مصیبت - به پروردگار رحیم پناه برده و خطاب به خداوند می‌گوید: «ای خداوند، به تو پناه می‌برم از کژدم‌های سهمناک آنکه دهان‌ها گشوده‌اند و از مارهای دهشت‌افزای آنکه نیش‌ها آخته‌اند و از آن آب جوشان که احشا و امعای دوزخیان را شرحه‌شرحه کند و دل‌هایشان را از جای برکند».

حضرت در دعای روز عید قربان و جمعه نیز از خشم و سخط خداوند به او پناه می‌برد.

رنج و مشقت‌های مالی در زندگی دنیایی یکی دیگر از محورهایی است که علی‌بن‌الحسین (ع) از آن به خداوند پناه می‌برد، ایشان با اشاره به سختی قرض و وام مالی برای مؤمنین، خطاب به پروردگار می‌گوید: «خداوندا، به تو پناه می‌آورم از اندوه وام‌داری و اندیشه آن و دل‌مشغولی برای آن و بی‌خوابی کشیدن در غم آن. خدایا... مرا از وام در پناه خود دار».

سیدالساجدین (ع) از دشمنان و شماتت آنان به خدا پناهجو می‌شود و نیایش هفدهم صحیفه را به استعاذه از دشمن آشکار ۔ یعنی شیطان - و حیله‌های او؛ اختصاص می‌دهد. همچنین در نیایش‌های خویش از سرنوشت بدی که برای انسان رقم می‌خورد و شکستن توبه مداوم توسط بنده؛ به خالق یکتای عالم پناهنده می‌شود

تعویذ از شرّ شیطان و بلندگفتن بسم‌الله

امام صادق(ع) سیره‌اش این بود که قبل از قرائت، «أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ‌» را می‌خواند؛ سپس «بِسْمِ اللَّهِ‌» را بلند قرائت می‌کرد. حنان بن سدیر گوید: پشت سر امام صادق(ع) نماز مغرب می‌خواندم، بلند تعویذ را خواند؛ سپس بلند ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ را خواند. این روایت در تهذیب الأحکام شیخ هم آمده است.

یکی از تفاوت‌های شیعه و اهل سنت در این است که شیعه در اول هر سوره ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ را می‌خواند و بنا بر قول مشهور فقها، ﴿بِسْمِ اللَّهِ﴾ جزو سوره است؛ بر این اساس بلندخواندن ﴿بِسْمِ اللَّهِ﴾ در اول هر سوره در نماز مستحب است؛ گرچه نمازی باشد که لازم است قرائت را در آن آهسته بخوانند؛ مانند نماز ظهر و عصر. صفوان جمال گوید: مدتی پشت سر امام صادق(ع) نماز می‌خواندم. وقتی که نماز از نمازهایی بود که بلند خوانده نمی‌شد، ﴿بِسْمِ اللَّهِ﴾ را در هر دو سوره بلند می‌خواند.

خواندن ﴿بِسْمِ اللَّهِ﴾ در اول هر سوره لازم است. یحیی بن ابی‌عمران گوید: برای امام جواد(ع) نوشتم: فدایت شوم، چه می‌گویید درباره مردی که ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ را در سوره حمد خواند و بعد رها کرد؟ مرد عباسی (ابراهیم بن هاشم) گفت اشکال ندارد. حضرت به خط خود پاسخ داد: ﴿بِسْمِ اللَّهِ﴾ را دو بار تکرار کند بر خلاف نظر عباسی؛ یعنی در اول سوره هم آن را بخواند.

منابع

1. بهشتی، سید مهدی، مقاله «استعاذه»، دانشنامه صحیفه سجادیه
2. ذاکری، علی اکبر، سیره عبادی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه