اثبات وجوب اطاعت از امام

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اطاعت از امام است. اثبات وجوب اطاعت از امام از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اثبات وجوب اطاعت از امام در قرآن - اثبات وجوب اطاعت از امام در حدیث - اثبات وجوب اطاعت از امام در کلام اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

وجوب اطاعت از امام مبتنی بر ادله عقلی و نقلی است؛ برخی از عناوین ادله عقلی عبارت است از: اطاعت از امام، اطاعت از خداست؛ حفظ نظام اسلامی، ملاک وجوب اطاعت مطلق از امام بوده و نصب امام از طرف خداوند مستلزم لزوم اطاعت است. آیاتی همچون: آیه صادقین؛ آیه اولی الامر؛ آیه ولایت و برخی از روایات نیز به عنوان دلیل بر وجوب اطاعت از امام مطرح شده‌اند.

معناشناسی

اطاعت به‌معنای پذیرش فرمان دیگری و پیروی همراه با خضوع و فروتنی است و امام در لغت به کسی گفته می‌شود که در رفتار و گفتار به او اقتدا می‌شود، کسی که در امور پیشقدم می‌شود، همچنین به الگو و نمونه هم امام گفته می‌شود.

اطاعت از امام به معنای پیروی و عمل به دستورات امام معصوم است. امام هدایت‌گر باطنی و جانشین پیامبر است و همه شؤون پیامبر را دارد به غیر از شأن پیامبری و رسالت که به پیامبر اختصاص دارد.

ادله اثبات وجوب اطاعت از امام

ادله عقلی

مقالهٔ اصلی: اثبات وجوب اطاعت از امام در کلام اسلامی

1. اطاعت از امام، اطاعت از خداست: حق تقنین و قانون گذاری عقلاً برای خداوند است: ﴿إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ﴾، پیامبران و ائمه معصومین واسطه ابلاغ قوانین الهی به مردمند: ﴿بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ﴾ و از پیش خود دخل و تصرفی در این قوانین ندارند: ﴿وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى﴾، بنابراین اطاعت ایشان در حقیقت اطاعت خداست: «من اطاع الرسول فقد اطاع الله» و از آنجا که امام جانشین پیامبر است، اطاعت از امام به منزله اطاعت از خدا و پیامبر است و اطاعت از خدا و پیامبرش عقلاً لازم است، پس اطاعت ایشان هم به لحاظ عقلی لازم خواهد بود.
2. حفظ نظام اسلامی، ملاک وجوب اطاعت مطلق از امام: فلسفه امامت حفظ نظام اسلامی است که پیامبر آن را تأسیس کرده است و وجود امام همچون رشته‌ای است که پیوستگی امت، برای اجرای برنامه‌های انسان‌ساز اسلام و پیاده کردن قوانین الهی به او بستگی دارد؛ درواقع امامت، ضامن تکامل مادی و معنوی جامعه بشری است و این مهم با اطاعت از امام محقق می‌شود.
3. نصب امام از طرف خداوند مستلزم لزوم اطاعت: اطاعت از امام، در حقیقت اطاعت از اراده الهی است؛ زیرا نصب امامی که حدود الهی را اجرا و از دین خدا دفاع کند و با حکمت، موعظه و حجت کامل، مردم را به راه خدا دعوت کند و عالم به سیاست باشد، بر خداوند واجب است و در مقابل، پیروی از او نیز بر مردم واجب است، در غیر این صورت نقض غرض می‌شود. به بیان دیگر آفریدن امام و اعطای منصب امامت به او لطفی است از جانب خداوند که مکلفان در مقابل این لطف باید امامت او را بپذیرند و از او اطاعت کرده و او را یاری کنند.

ادله نقلی

قرآن

مقالهٔ اصلی: اثبات وجوب اطاعت از امام در قرآن

1. آیه صادقین: یکی از فرمان‌های خداوند به اهل ایمان این است که پیوسته و در هر حال، همراه صادقان باشند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾. همراهی با صادقان مستلزم تبعیت و پیروی از آنان در همه کارهاست و از سوی دیگر چون مقید به گروه خاصی از مکلفان و زمان خاصی نشده، پس شامل همه مکلفان در تمام زمان‌ها می‌‌شود. بنابراین باید در هر زمان و دوره‌ای صادقانی وجود داشته باشند تا امر خداوند به همراهی و معیت با صابران قابلیت امتثال داشته باشد. بر اساس روایات معتبری که در منابع شیعه وجود دارد صادقان، فقط پیامبر اسلام(ص) و اهل بیت(ع) هستند؛ چنان که احمد بن محمد بن ابی‌نصر بزنطی گفته است از امام رضا(ع) درباره تفسیر آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾ سؤال کردم. امام فرمود: «الصَّادِقُونَ هُمُ الْأَئِمَّةُ»؛ «راستگویان، همان امامان هستند»
2. آیه اولی الامر: همان‌طور که اطاعت از فرمان‌های خداوند و رسول خدا(ص) در چندین آیه قرآن بر مردم واجب شده، در آیه‌ای از قرآن، اطاعت از اولی‌الامر نیز واجب دانسته شده است. علما و مفسران شیعه همگی اتفاق نظر دارند بر اینکه به دو دلیل، منظور از «اولی الامر» امامان از اهل بیت پیامبر اسلام(ص) هستند.
3. آیه ولایت: یکی دیگر از آیاتی که بر لزوم اطاعت از امام دلالت دارد آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾ است که بیانگر ولایت کسانی است که ولایتشان قرین ولایت خدا و رسول قرار گرفته است. این افراد باید با خدا و رسول سنخیت داشته و همانند خدا و رسول از اشتباه و لغزش به دور باشند؛ یعنی دارای علمی باشند که اشتباه در آن نیست و عملاً نیز مرتکب خطا نشوند و خلاصه معصوم باشند.

روایات

مقالهٔ اصلی: اثبات وجوب اطاعت از امام در حدیث

در روایات بسیاری، از امام با عنوان «مفترض الطاعه» یاد شده، یعنی کسی که اطاعت از او واجب است، مانند:

1. امام صادق (ع) فرمودند: «أَشْهَدُ أَنَّ عَلِیّاً إِمَامٌ فَرَضَ‏ اللَّهُ‏ طَاعَتَه وَ أَنَّ الْحَسَنَ إِمَامٌ فَرَضَ‏ اللَّهُ‏ طَاعَتَه‏...»؛
2. امام رضا (ع) واجب الاطاعه بودن را یکی از ویژگی‌های امام می‌داند؛
3. طبق روایتی که حضرت از پدرانشان از رسول خدا (ص) نقل کرده‌اند، اطاعت از ائمه (ع)، اطاعت از خداوند بوده و نافرمانی از آنان، نافرمانی از خداوند است؛
4. از امام باقر (ع) پرسیده شد، حقّ امام بر مردم چیست؟ فرمودند: «حقّ امام بر مردم آن است که به سخنان او گوش فرا دهند و از او اطاعت کنند»؛
5. امیرمؤمنان (ع) نیز می‌فرمایند: «یکی از حقوق من بر گردن شما اطاعت از من است»؛
6. همچنین شخصی از امام صادق (ع) سؤال می‌کند: آیا اطاعت از شما واجب است؟ حضرت می‌فرماید: آری، راوی می‌پرسد: مثل اطاعت از علی بن ابی طالب (ع)؟ حضرت پاسخ می‌دهد: آری».

منابع

1. اراکی، محسن، امامت در قرآن
2. مقامی، مهدی، وظایف امت نسبت به قرآن و عترت
3. ربانی گلپایگانی، علی، قاعده لطف و وجوب امامت
4. جعفرپیشه‌ فرد، مصطفی، اطاعت، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۳
5. نجفی، حافظ، مقاله «وجوب اطاعت از ائمه از دیدگاه قرآن و سنت»، موسوعه رد شبهات ج۲۱
6. کاظمی بنچناری، محمد، مقاله «اطاعت»، دانشنامه امام رضا ج۲
7. پورحسین، احسان، مبانی اطاعت از حاکم در اندیشه سیاسی شیعه
8. حسینی، سید احمد، نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه
9. محمدی، رضا، امام‌شناسی