اصحاب رس

اصحاب رس از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اصحاب رس در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

رس چیست؟

مقالهٔ اصلی: رس

رسّ در لغت به معنای کندن چاه و قبر، مدفون کردن مرده یا غیر آن، چاه کهنه، چاه سنگ‌چین شده، معدن و نیز استوار ساختن، نشانه و اندک اثر بر جای مانده هر چیز آمده است.

قرآن دوبار در آیات ﴿وَعَادًا وَثَمُودَ وَأَصْحَابَ الرَّسِّ وَقُرُونًا بَيْنَ ذَلِكَ كَثِيرًا﴾، ﴿كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَأَصْحَابُ الرَّسِّ وَثَمُودُ﴾ از اصحاب رسّ تنها به عنوان قومی که در پی تکذیب پیامبر خویش با عذاب الهی نابود شدند، یاد کرده است؛ اما هیچ گزارشی درباره هویّت، آیین، پیامبر، مکان و زمان زندگی و چگونگی نابودی آنان و نیز شرح کارهایی که زمینه عذابشان شد، ارائه نکرده است. در سوره فرقان ضمن گزارش برخی از درخواست‌های نامعقول از سوی تکذیب‌کنندگان پیامبر اسلام (ص) ﴿وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً كَذَلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَكَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِيلًا﴾ و در مقام تهدید آنان، از اصحاب رسّ در شمار اقوامی چون قوم نوح، عاد، ثمود و... یاد شده که همگی به سبب تکذیب پیامبر خویش با عذاب الهی نابود شدند: ﴿وَقَوْمَ نُوحٍ لَمَّا كَذَّبُوا الرُّسُلَ أَغْرَقْنَاهُمْ وَجَعَلْنَاهُمْ لِلنَّاسِ آيَةً وَأَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِينَ عَذَابًا أَلِيمًا﴾، ﴿وَعَادًا وَثَمُودَ وَأَصْحَابَ الرَّسِّ وَقُرُونًا بَيْنَ ذَلِكَ كَثِيرًا﴾ در سوره ق نیز در پی گزارش تکذیب پیامبر اسلام (ص) و وعده رستاخیز از سوی کافران ﴿بَلْ عَجِبُوا أَنْ جَاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ فَقَالَ الْكَافِرُونَ هَذَا شَيْءٌ عَجِيبٌ﴾، ﴿أَإِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابًا ذَلِكَ رَجْعٌ بَعِيدٌ﴾، اصحاب رسّ با همین وصف یاد شده‌اند: ﴿ كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَأَصْحَابُ الرَّسِّ وَثَمُودُ وَعَادٌ وَفِرْعَوْنُ وَإِخْوَانُ لُوطٍ وَأَصْحَابُ الأَيْكَةِ وَقَوْمُ تُبَّعٍ كُلٌّ كَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ وَعِيدِ﴾ برخی صاحب‌نظران با استناد به ترتیب ذکر اصحاب رسّ در آیه ﴿وَعَادًا وَثَمُودَ وَأَصْحَابَ الرَّسِّ وَقُرُونًا بَيْنَ ذَلِكَ كَثِيرًا﴾ و توجیه ترتیب آن در آیه ﴿كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَأَصْحَابُ الرَّسِّ وَثَمُودُ﴾، بر این باورند که اصحاب رسّ در دوره تاریخی نزدیک به زمان قوم عاد و ثمود می‌زیسته‌اند . پاره‌ای گزارش‌های تاریخی نیز که هر سه قوم را جزو طبقه اعراب "بائده" (منقرض شده) نشان می‌دهد، مؤیّد آن است.

مفسرّان به سبب نبود گزارش تفصیلی قرآن و براساس برخی معانیِ لغویِ "رسّ"، پاره‌ای احادیث و روایت‌های تاریخی دیدگاه‌های متفاوتی را درباره هویّت، آیین، پیامبر، محل و زمان زندگی، زمینه‌ها و چگونگی هلاکت اصحاب رسّ ارائه کرده‌اند که گاهی آمیخته به افسانه و داستان‌پردازی است. بیشتر گزارش‌ها هر چند با جزئیاتی متفاوت و غالباً متداخل، براساس معنای چاه برای رسّ و محوریّت آن استوار است، با این تفاوت که شمار چشم‌گیری از آنان، اصحاب رسّ را قومی یاد کرده‌اند که به سبب افکندن پیامبر خویش در چاه، به این نام موسوم شده‌اند. اغلب، نام آن پیامبر را "حنظلة بن صفوان" گفته‌اند. مهم‌ترین روایت‌ها از این قرار است:

1. طوسی و طبرسی به نقل از عکرمه و با ردّ روایت‌های دیگر، از آنان فقط به عنوان قومی یاد کرده‌اند که پیامبر خویش را در چاه افکندند.
2. برخی چون کعب‌الاحبار، مُقاتل و سدّی، رسّ را چاهی در انطاکیه و اصحاب رسّ را همان اصحاب یاسین دانسته‌اند که حبیب نجّار را درون آن افکندند. این دیدگاه از سوی اغلب مفسّران ردّ و حبیب نجار از مؤمنان به رسولان عیسی (ع) ﴿وَاضْرِبْ لَهُمْ مَثَلًا أَصْحَابَ الْقَرْيَةِ إِذْ جَاءَهَا الْمُرْسَلُونَ﴾، ﴿وَجَاءَ مِنْ أَقْصَى الْمَدِينَةِ رَجُلٌ يَسْعَى قَالَ يَا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلِينَ﴾، ﴿بِمَا غَفَرَ لِي رَبِّي وَجَعَلَنِي مِنَ الْمُكْرَمِينَ﴾ و انطاکیه، شهری در ترکیه گزارش شده است که این با گزارشهای تاریخی مبنی بر عرب بودن اصحاب رسّ سازگار نیست.
3. ابن‌عبّاس و گروهی دیگر از مفسرانِ نخستین، رسّ را نام یکی از قرای ثمود می‌دانند. ابن‌جبیر، کلبی و خلیل‌ بن ‌احمد آن را چاهی در آبادی "فَلْج" در یمامه، اصحاب رسّ را باقیمانده قوم ثمود و ساکن در حاشیه آن چاه که در آیه ﴿فَكَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا وَهِيَ ظَالِمَةٌ فَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَى عُرُوشِهَا وَبِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَقَصْرٍ مَشِيدٍ﴾ با تعبیر ﴿بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ﴾ از آن یاد شده است و پیامبر آنان را "حنظلة بن صفوان" دانسته‌اند. آنان گرفتار پرنده‌ای بودند که گاهی کودکان خردسال را می‌ربود و چون با دعای پیامبر خویش از دست آن رهایی یافتند به جای ایمان، به تکذیب و قتل وی پرداختند. با توجه به یاد کرد قوم ثمود و اصحاب رسّ به‌صورت دو گروه جداگانه در هر دو آیه ﴿وَعَادًا وَثَمُودَ وَأَصْحَابَ الرَّسِّ وَقُرُونًا بَيْنَ ذَلِكَ كَثِيرًا﴾ و توجیه ترتیب آن در آیه ﴿كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَأَصْحَابُ الرَّسِّ وَثَمُودُ﴾ و نیز ذکر "رسّ یمامه" به عنوان محلی غیر از دیار مانده قوم ثمود در پاره‌ای منابع اسلامی، این دیدگاه جای تأمل دارد.
4. برخی آنان را همان اصحاب اخدود دانسته‌اند که دست کم نظر به تفاوت سرانجام هریک با دیگری در دنیا ﴿وَكُلًّا ضَرَبْنَا لَهُ الْأَمْثَالَ وَكُلًّا تَبَّرْنَا تَتْبِيرًا﴾؛ ﴿إِنَّ الَّذِينَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ ثُمَّ لَمْ يَتُوبُوا فَلَهُمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَلَهُمْ عَذَابُ الْحَرِيقِ﴾ آن دو نمی‌توانند یکی باشند.
5. روایتی نبوی به نقل محمد بن کعب قُرظی، آنان را قوم حنظلة بن صفوان گزارش می‌کند که پس از تکذیب، وی را در چاهی افکنده و سنگ بزرگی بر دهانه آن نهادند. غلام سیاه مؤمنی که او را نخستین وارد شونده به بهشت دانسته‌اند، شبانه و مخفیانه برای وی آب و غذا می‌برده است. پس از مدتی قوم او پشیمان شده و او را از چاه درآوردند و به وی ایمان آوردند. وی به سوی باقیمانده اندک قوم خود باز می‌گردد. این حدیث را مرسل و بیشتر ساخته و پرداخته خود راوی دانسته‌اند، چنان که سرنوشت این قوم با اصحاب رسّ که ظاهراً همگی نابود شده‌اند، چندان سازگار نیست.
6. در روایتی از علی (ع) به نقل شیخ صدوق که سند آن معتبر و صحیح خوانده شده آنها قومی پس از سلیمان (ع)، ساکن در ۱۲ شهر بسیار آباد با نام‌های ۱۲ ماه ایرانی (فروردین و...)، واقع در کنار رود بسیار پرآبی به نام "رسّ" در مشرق زمین و پرستنده درخت صنوبری به نام "شاه درخت" یاد می‌شوند. پس از خشکیدن درخت در پی نفرین پیامبری از نسل یهودا که پس از سالها دعوت به توحید با تکذیب و اصرار آنان بر بت‌پرستی روبه رو شد، آنان با تصور خشم درخت و با هدف خشنود ساختن آن، آب چشمه مقدس، واقع در پای درخت به نام "دوشاب" را تخلیه و با کندن گودالی در دل آن، پیامبر خویش را زنده زنده در آن دفن می‌کنند، ازاین‌رو به وسیله باد سرخ و زمین گداخته نابود و به اصحاب رسّ موسوم می‌شوند. رودخانه یاد شده نیز از آن پس "رسّ" نام می‌گیرد . نیآمدن این روایت در دیگر مجامع حدیثی دست اول و معتبر شیعی و نیز تفسیر التبیان طوسی و مجمع‌البیان طبرسی، به رغم گزارش کامل آن در برخی منابع تفسیری و داستانی جای بسی شگفتی است، چنان که از عبارت المیزان، ردّ غیر مستقیم آن برمی‌آید. برخی پژوهشگران با پیوند این روایت به سرو ابرقو، اصحاب رسّ را ایرانی و ساکن ابرقو و شماری نیز بر اساس قراینی از جمله قرابت لفظی، رسّ را همان رود "ارس"، اصحاب رس را در آذربایجان و پیامبر آنان را احتمالاً زرتشت دانسته‌اند. بخشی از خطبه ۱۸۳ نهج‌البلاغه در مقام موعظه، اصحاب رسّ را در شمار فراعنه و عمالقه و صاحبان شهرهای متعدد یاد می‌کند که طعمه مرگ شده و از این جهان رخت بربسته‌اند: « أَيْنَ اَلْعَمَالِقَةُ وَ أَبْنَاءُ اَلْعَمَالِقَةِ أَيْنَ اَلْفَرَاعِنَةُ وَ أَبْنَاءُ اَلْفَرَاعِنَةِ أَيْنَ أَصْحَابُ مَدَائِنِ اَلرَّسِّ اَلَّذِينَ قَتَلُوا اَلنَّبِيِّينَ وَ أَطْفَئُوا سُنَنَ اَلْمُرْسَلِينَ وَ أَحْيَوْا سُنَنَ اَلْجَبَّارِينَ». این روایت را نیز برخی از شارحان نهج‌البلاغه با داستان شاه درخت پیوند داده و داستان مذکور را در شرح و تفصیل آن آورده‌اند، درحالی‌ که فقره مزبور اشاره مستقیمی به آن ماجرا نداشته، تنها بیانگر این است که اصحاب رس افرادی نامدار با تمدنی قابل توجه، شهرهایی متعدد و پیشینه‌ای نسبتاً زیاد در مبارزه با دعوت توحیدی انبیا، کشتن آنان و ترویج باورها و ارزشهای شرک‌آلود و کفرآمیز بوده‌اند و شهرهای آنان گویا در کنار رودی یا جایی به نام رسّ قرار داشته است.
7. در روایتی از امام کاظم (ع)، اصحاب رسّ، مردمی صلیب‌ پرست و به نقلی دیگر آتش‌پرست، ساحل‌نشین رود "رسّ" در مرز ارمنستان و آذربایجان معرفی شده‌اند که ۳۰ پیامبر را کشتند؛ همچنین در پاره‌ای احادیث، زنان اصحاب رسّ، همجنس‌باز خوانده شده‌اند.
8. برخی گزارش‌های تاریخی، اصحاب رسّ را ساکن "حضور" در یمن می‌دانند که پس از کشتن پیامبر خویش به دست بُخْتُ نُّصَّر کشته و اسیر شدند. جواد علی با ارائه مستنداتی این را جزو اسرائیلیات و برگرفته از گزارش تورات می‌داند

اصحاب الرس

در اینکه «اصحاب الرس» چه کسانی بودند؟ گفتگو بسیار است. از امیرمؤمنان(ع) حدیثی طولانی دربارۀ اصحاب رس نقل شده که فشردۀ آن چنین است: «آنها قومی بودند که درخت صنوبری را می‌پرستیدند و به آن «شاه درخت» می‌گفتند، و آن درختی بود که «یافث» فرزند «نوح» بعد از طوفان در کناره‌ای به نام «روشن آب» غرس کرده بود، آنها دوازده شهر آباد داشتند که بر کنار نهری به نام «رس» بود، این شهرها به نا‌م‌های: آبان، آذر، دی، بهمن، اسفند، فروردین، اردیبهشت، خرداد، تیر، مرداد و شهریور و مهر نام داشت که ایرانیان نام‌های ماه‌های سال خود را از آنها گرفته‌اند.

آنها به خاطر احترامی که به آن درخت صنوبر می‌گذاشتند، بذر آن را در مناطق دیگر کاشتند و نهری برای آبیاری آن اختصاص دادند به گونه‌ای که نوشیدن آب آن نهر را بر خود و چهارپایانشان ممنوع کرده بودند، حتی اگر کسی از آن می‌خورد او را به قتل می‌رساندند، و می‌گفتند این مایۀ حیات خدایان ما است و شایسته نیست کسی از آن چیزی کم کند! آنها در هر ماه از سال، روزی را در یکی از این شهرهای آباد عید می‌گرفتند و به کنار درخت صنوبری که در خارج شهر بود می‌رفتند، قربانی‌ها برای آن می‌کردند و حیواناتی سر می‌بریدند و سپس آنها را به آتش می‌افکندند، هنگامی که دود از آنها به آسمان بر می‌خاست در برابر درخت به سجده می‌افتادند و گریه و زاری سر می‌دادند! عادت و سنت آنها در همۀ این شهرها چنین بود تا اینکه نوبت به شهر بزرگی که پایتخت پادشاهشان بود و نام اسفند داشت می‌رسید، تمامی اهل آبادی‌ها همه در آن جمع می‌شدند و دوازده روز پشت سر هم عید می‌گرفتند و آنچه در توان داشتند قربانی می‌کردند و در برابر درخت سجده می‌نمودند. هنگامی که آنها در کفر و بت‌پرستی فرو رفتند، خداوند پیامبری از بنی‌اسرائیل به سوی آنها فرستاد تا آنها را به عبادت خداوند یگانه و ترک شرک دعوت کند، اما آنها ایمان نیاوردند، آن پیامبر برای قلع مادۀ فساد از خدا تقاضا کرد، آن درخت بزرگ خشکید، آنها هنگامی که چنین دیدند سخت ناراحت شدند و گفتند این مرد خدایان ما را سحر کرده! بعضی دیگر گفتند: خدایان به خاطر این مرد که ما را دعوت به کفر می‌کند بر ما غضب کردند!. و به دنبال این بحث‌ها همگی تصمیم بر کشتن آن پیامبر گرفتند، چاهی عمیق کندند و او را در آن افکندند و سر آن را بستند و بر بالای آن نشستند و پیوسته نالۀ او را شنیدند تا جان سپرد، خداوند به خاطر این اعمال زشت، و این ظلم و ستم‌ها آنها را به عذاب شدیدی گرفتار کرد و نابود ساخت».

منابع

1. اسدی و ناصحی مقاله «اصحاب رس»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۳
2. مکارم شیرازی، ناصر، قصه‌های قرآن