نام حضرت فاطمه

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حضرت فاطمه است. نام حضرت فاطمه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: نام حضرت فاطمه در حدیث - پرسش‌های مرتبط

حضرت فاطمه (س) اسامی، القاب و کنیه‌های متعددی دارد که هر کدام، توصیف‌کنندۀ ابعادی از شخصیت معنوی و مادی ایشان است. برخی از این نام‌ها عبارت‌اند از: فاطمه، صدیقه، مبارکه، طاهره، زکیه، راضیه، مرضیه، محدثه و زهرا.

مقدمه

حضرت فاطمه(س) اسامی، القاب و کنیه‌های بی‌شماری دارند که هر کدام، توصیف‌کنندۀ ابعادی از شخصیت معنوی و مادی ایشان است. برخی از این نام‌ها را خداوند تعیین کرده و بعضی دیگر را برگزیدگان خدا. امام صادق(ع) فرمود: فاطمه(س) نزد خداوند، نُه نام دارد: فاطمه، صدیقه، مبارکه، طاهره، زکیه، راضیه، مرضیه، محدثه و زهرا. او فاطمه(س) نامیده شد چون بریده شده از بدی‌هاست. اگر علی(ع) نبود، برای او هم‌شأنی پیدا نمی‌شد. علامه مجلسی در شرح این حدیث فرمود: صدیقه یعنی معصومه؛ مبارکه یعنی صاحب برکت در علم و فضل و کمالات و معجزات و اولاد کرام؛ طاهره یعنی پاکیزه از صفات نقص؛ زکیه یعنی نمو کننده در کمالات و خیرات؛ راضیه یعنی راضی به قضای حق تعالی؛ مرضیه یعنی پسندیده خدا و دوستان خدا؛ محدثه یعنی فرشته با او سخن می‌گفت و زهرا یعنی نورانی به نور صوری و معنوی.

علت نام‌گذاری به فاطمه

فاطمه، در لغت به معنای قطع کننده، جدا کننده و نگه‌دارنده است. در مورد وجه تسمیه حضرت زهرا(س) به این نام نکاتی گفته شده است، از جمله اینکه به واسطۀ ایشان شیعیان او از آتش جهنم جدا شده و دورند.

امام صادق(ع) می‌فرماید: اگر نام دخترانتان را فاطمه نهادید، به احترام فاطمه او را کتک نزنید و به او بی‌احترامی ننمایید. سخن حضرت به سَکونی چنین است: «أَمَّا إِذَا سَمَّيْتَهَا فَاطِمَةَ فَلَا تَسُبَّهَا وَ لَا تَلْعَنْهَا وَ لَا تَضْرِبْهَا»: “هرگاه نام دخترت را فاطمه نهادی، او را دشنام مده و لعن منما و او را مزن”.

نام‌ها در احادیث

1. صدوق به سند خود از امام صادق(ع) از پدرش امام باقر(ع) روایت کرده است که فرمود: رسول اکرم(ص) به فاطمه(س) فرمود: ای فاطمه! آیا می‌دانی، چرا فاطمه نامیده شده‌ای؟ علی(ع) که در مجلس حاضر بود پرسید: ای فرستاده خدای متعال! چرا چنین نامیده شده است؟ آن حضرت فرمود: زیرا او و شیعیانش از آتش دوزخ، بریده شده‌اند.
2. صدوق از جعفر بن محمد بن عمار و او از پدرش روایت کرده است که گفت: از امام صادق(ع) درباره نام‌گذاری فاطمه(س) به اسم زهرا پرسیدم، حضرت فرمود: زیرا هر گاه در محراب عبادت می‌ایستاد، نورش برای آسمانیان مثل درخشش نور ستارگان بر اهل زمین، می‌درخشید.
3. صدوق با واسطه از اسحاق بن جعفر نقل کرده است: امام صادق(ع) فرمود: حضرت فاطمه(س) از این‌رو محدثه نامیده شده که فرشتگان از آسمان، بر ایشان فرود می‌آمدند و مثل حضرت مریم(س)، او را فرا خوانده، به سخن گفتن با وی می‌نشستند و می‌گفتند: ای فاطمه! خدای متعال، تو را برگزید و پاکیزه ساخت و بر زنان جهان برتری بخشید. ای فاطمه! از پروردگارت اطاعت نما و سجده کن و با نمازگزاران نماز بگزار. آن‌گاه حضرت فاطمه(س) با آنان گفت‌وگو می‌کرد و آنان نیز با او، هم‌سخن می‌گشتند. شبی آن حضرت از فرشتگان پرسید: آیا سروَر زنان جهان، مریم دختر عمران نیست؟ فرشتگان پاسخ دادند: مریم سرور زنان زمان خود بود؛ در حالی که خداوند، تو را سرور زنان زمان خودت و زمان او و سرور زنان اولین و آخرین قرار داده است.

معنای نام‌های دیگر زهرا(س)

نام‌ها نشانه است و نام‌گذاری، نوعی تشخص و نشانه‌گذاری است. لقب هم عنوانی گویا از مدح و ذم افراد است که ریشه در نهاد و عملکرد وی دارد. کنیه‌ها هم جایگزین نام‌ها هستند که منشأ آنها نام‌های پدر، مادر، فرزند، خواهر، برادر و مانند آنهاست. نام‌گذاری از ابتدای آفرینش از سنت‌های جاری و ساری در بین مردم بوده است. برخی از نام‌ها زمینی و بعضی آسمانی و منتخب خداوند هستند. به تصریح قرآن مجید، خداوند بر بعضی از اولیای خود نام نهاده مانند آدم، عیسی و یحیی(ع) که به نوعی نشانگر تکریم شخصیت آنان است. در این میان حضرت زهرا(س) نیز دارای نام‌ها، القاب و کنیه‌های فراوانی است که نمایانگر فضایل و ویژگی‌های بی‌مثال اوست. امام صادق(ع) می‌فرماید: «وقتی، که دختر گرامی پیامبر متولد شد خداوند بر فرشته وحی کرد که نام فاطمه را بر زبان پیامبر جاری کند و این سان شد که رسول الله نام او را فاطمه نهاد.

باید دانست که برخی از پیامبران و برگزیدگان الهی، پیش از تولد، نامشان در ملکوت عالم نهاده شده و سپس به اندازه سعه وجودی خود متناسب با نام‌ها ظهور و بروز زمینی می‌یابند. در واقع، نام هرکس ناظر به حقیقت ملکوتی و نوری اوست مانند خمسه طیبه.

در حدیث قدسی آمده: «من فاطر (خالق) زمین و آسمان هستم و در روز قیامت محروم کننده دشمنانم از رحمتم و جدا کننده دوستانم، از هرچه آنها را می‌آزارد و ناپسند دارند، هستم؛ پس نام فاطمه(س) را از نام خود مشتق نمودم».

پیامبر گرامی اسلام به فاطمه زهرا(س) فرمود: «شَقَّ اللَّهُ لَكِ يَا فَاطِمَةُ اسْماً مِنْ أَسْمَائِهِ فَهُوَ الْفَاطِرُ وَ أَنْتِ فَاطِمَةُ»؛ «ای فاطمه! خداوند برای تو اسمی از اسم‌های خود برگرفته است. خداوند فاطر است و تو فاطمه». به نظر می‌رسد تنها نام فاطمه برای دختر پیامبر انتخاب شده و بقیه موارد از القاب و کنیه‌ها و حقایق نوری آن مخدره علیّه باشد. چنانچه برخی از منابع بر این امر تصریح و صدیقه، مبارکه، طاهره، زکیه، راضیه، مرضیه، محدثه و زهرا را از القاب شمرده‌اند.

امام صادق(ع) درباره نام‌های حضرت فاطمه(س) می‌فرماید: فاطمه زهرا(س) در بارگاه خدا دارای ۹ نام است: فاطمه، صدیقه، مبارکه، طاهره، زکیه (پیراسته شده)، راضیه (خرسند از خداوند)، مرضیه (مورد پسند خدا)، محدثه (هم صحبت با فرشتگان) و زهرا (نور عالم‌تاب)».

آری بانوی بانوان به تناسب وسعت شخصیت خود، نام‌های متفاوت دارد که هر یک از این نام‌ها اشاره به بُعدی از ابعاد شخصیت کامل و بی‌همانند اوست. امام صادق(ع) در خصوص علت و فلسفه نام فاطمه(س) از رسول الله(ص) می‌فرماید: «إِنَّ جَبْرَئِیلَ قَالَ لَهُ: سُمِّيَتْ فِي الْأَرْضِ فَاطِمَةَ لِأَنَّهَا فُطِمَتْ شِيعَتُهَا مِنَ النَّارِ»؛ فرشته وحی برای او پیام آورد که این دختر گرانمایه در زمین فاطمه نامگذاری شد؛ چراکه پیروان او از آتش شعله‌ور دوزخ در امان داشته شده‌اند.

ایشان در روایتی دیگر می‌فرماید: امام صادق(ع) درباره آیه کریمه ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ﴾ فرمودند: مراد از لیله فاطمه(س) است و مراد از قدر خداوند است. پس هر کس فاطمه زهرا(س) را بشناسد آن‌گونه که باید بشناسد، شب قدر را درک کرده است. همانا او فاطمه نامیده شد؛ زیرا آفریدگان از شناخت او عاجزند».

امام رضا(ع) نیز از طرف رسول الله(ص) فرمودند: «يَا فَاطِمَةُ أَ تَدْرِينَ لِمَ سُمِّيتِ فَاطِمَةَ فَقَالَ عَلِيٌّ(ع) يَا رَسُولَ اللَّهِ لِمَ سُمِّيَتْ قَالَ لِأَنَّهَا فُطِمَتْ هِيَ وَ شِيعَتُهَا مِنَ النَّارِ»؛ فاطمه جان! می‌دانی چرا به این نام خوانده شده‌ای؟ امیرمؤمنان پرسید: چرا؟ فرمود: بدان دلیل که او و پیروان راستین‌اش از آتش دوزخ در امان نگهداشته شده‌اند». در روایت یونس بن ظبیان از امام صادق(ع) پس از یادآوری این ۹ نام، آمده است که حضرت فرمود: «می‌دانی تفسیر فاطمه چیست؟

گفتم: ای سرور من، شما مرا به آن آگاه سازید. فرمود: به علت آنکه مفطوم (بریده شده) از شر است. سپس فرمود: اگر امیرالمؤمنین همسر او نمی‌گشت، تا روز قیامت بر پهنه زمین، از آدم گرفته تا غیر او همتایی برای او یافت نمی‌شد».

همچنین از رسول الله روایت شده است که فرمود: خداوند، دخترم را به این لحاظ، و فاطمه نامید که پیوند او و دوستانش را از آتش دوزخ قطع ساخت. در روایتی مشابه آمده است: «زیرا او، شیعیان و ذریه‌اش بریده و دور از آتش دوزخند». اما «صدیقه به آن جهت که راستگو و مورد تصدیق خداوند بود به گونه‌ای که عایشه می‌گفت: هیچ کس را راستگوتر از او، غیر از پدرش ندیدم».

امام رضا(ع) فرمودند: «إِنَّ فَاطِمَةَ صِدِّيقَةٌ شَهِيدَةٌ»؛ «فاطمه زهرا(س) زنی بسیار راستگو بودند و شهید از این دنیا رفتند».

علت نام‌گذاری آن حضرت به مبارکه نیز آن است که در نسل او برکت قرار داده شده است که کنایه از بسیاری ذراری و فرزندان سیده زنان عالم است. خداوند می‌فرماید: ﴿إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ﴾. خود رسول الله(ص) فرمودند: «نسل هر پیامبری از پشت او می‌باشد و نسل و خاندان من از دخترم فاطمه(س) است. خداوند متعال در نسل او تا روز قیامت برکت قرار داده است از این رو هیچ یک از افراد بشر همانند امیرالمؤمنین و فاطمه(ع) چنین نسل فرخنده و پربرکتی نداشته‌اند؛ تا آنجا که شرق و غرب عالم از کثرت آنان پر شده است».

امام باقر(ع) فرمود: «إِنَّمَا سُمِّيَتْ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ الطَّاهِرَةَ لِطَهَارَتِهَا مِنْ كُلِّ دَنَسٍ وَ طَهَارَتِهَا مِنْ كُلِّ رَفَثٍ وَ مَا رَأَتْ قَطُّ يَوْماً حُمْرَةً وَ لَا نِفَاساً»؛ «فاطمه زهرا(س) چون از هرگونه پلیدی و گناه پاک بودند «طاهره» نامیده شدند. فاطمه زهرا(س) هرگز خون حیض و نفاس ندیدند. چنانکه آیه تطهیر در شأن او، پدر، همسر و فرزندانش نازل شده است».

امام صادق(ع) هم فرمود: «حَرَّمَ اللَّهُ النِّسَاءَ عَلَى عَلِيٍّ(ع) مَا دَامَتْ فَاطِمَةُ(س) حَيَّةً قَالَ قُلْتُ كَيْفَ قَالَ لِأَنَّهَا طَاهِرَةٌ لَا تَحِيضُ‌»؛ تا حضرت فاطمه زهرا(س) زنده بودند ازدواج مجدد بر علی(ع) حرام بود. راوی گوید: چرا این‌گونه بود؟ امام فرمود: زیرا حضرت زهرا(س) هیچ‌گاه حیض نمی‌شد و همیشه طاهره بود».

اما «زکیه» به این خاطر که از هر پیرایه و کژی (در خوی، اخلاق و کردار) تزکیه شده است و شاهد بر این، آیه تطهیر است و راضیه نامیده شد؛ زیرا به داده‌های خداوند راضی و خشنود بود و مرضیه‌اش گفتند؛ زیرا خداوند متعال پاداش بلایا و مصایب وارده بر او در دنیا را به حضرت مرحمت فرمود و بهتر آن است که گفته شود: خدای متعال و پیامبرش از او راضی و خشنود بودند و محدثه است، چون فرشتگان با او سخن می‌گفتند. حضرت فاطمه(س) آنها را بر امیرالمؤمنین املاء می‌کرد و آن حضرت می‌نوشت یا بدان سبب که در شکم مادر با وی سخن می‌گفت و مونس او می‌گشت.

امام باقر(ع) فرمود: «قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ: إِنِّي فَطَمْتُكِ بِالْعِلْمِ‌». باید گفت: حضرت فاطمه(س)، صدیقه است، چون راستی و راستگویی منش همیشگی اوست؛ مبارکه است، چون خدا در وجود گرانمایه او انواع برکات را قرار داد و نسل پرافتخار پیامبر را از او آفرید و خیر بسیاری در نسل او قرار داد. طاهره است، چون به خاطر پاکی و پاکیزگی از هر ناپاکی و عارضه‌ای مصون است. زکیه است، چون بوستان وجودش، مشحون از مفاهیم پاک و پاکیزه و به دور از هرگونه کاستی و ناخوشایندی است. مرضیه است؛ زیرا این مقام والای بندگان شایسته‌ای است که خداوند از آنان خشنود است. راضیه است؛ به علت اینکه از همه فراز و نشیب‌ها و ناگواری‌های زندگی، خشنود و راضی بود. محدثه است؛ زیرا فرشتگان از آسمان فرود آمده و با او گفتگو می‌کردند همان‌گونه که با مریم سخن می‌گفتند و سرانجام زهراست، چون نور وجودش برای فرشتگان می‌درخشد؛ درست همان‌گونه که ستارگان برای زمینیان نورافشانی می‌کنند.

درباره نام «منصوره» نیزامام صادق(ع) فرمودند: جبرئیل به رسول خدا گفت: به درستی که فاطمه(س) در آسمان موسوم به «منصوره» است و این کلام خداوند متعال است که: ﴿وَيَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ * بِنَصْرِ اللَّهِ﴾ که مقصود یاری فاطمه(س) در روز قیامت نسبت به دوستانش است.

زهرا ممکن است اشتقاق زهره از شیء زاهر و درخشنده باشد. در قرآن کریم آمده: ﴿زَهْرَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا﴾.

جابر بن عبدالله از امام باقر(ع) نقل می‌کند که فرمود: خداوند فاطمه(س) را از این رو زهرا نامید که خداوند صاحب عزت و جلال او را از (نور) عظمت خود آفرید؛ چون نور او جلوه‌گر شد، آسمان‌ها و زمین از فروغش روشن گشتند. این نور، چشمان فرشتگان را هم خیره ساخت و آنان به سجده افتادند و عرضه داشتند: ای خدا و سرور ما! این نور چیست؟ خدا به ایشان وحی فرمود: این نور، از نور من است که آن را از عظمت خود آفریدم و در آسمانم ساکن می‌گردانم. او را از پشت پیامبری از پیامبرانم بیرون می‌آورم و بر تمامی پیامبران برترش می‌سازم. از آن نور، امامانی بیرون می‌آورم که امر مرا برپا می‌دارند و خلقم را به سوی من هدایت می‌کنند. من آنان را جانشینان خود در زمین قرار می‌دهم. سپس امام باقر(ع) فرمود: «به خدا قسم، خداوند تبارک و تعالی، او را به علم، از شیر برگرفته و از ناپاکی زنان محفوظ داشته است».

علت نام‌گذاری آن بانوی مطهر به «بتول»، آن بود که هرگز دچار عادت زنان نشد. ابن عباس از رسول خدا نقل می‌کند که: دخترم فاطمه(س) بشری حوریه صفت است که دچار حیض نمی‌شود. «محب الدین طبری» از اسماء نقل می‌کند: «هنگامی که فاطمه(س) حسن(ع) را به دنیا آورد، به رسول خدا عرضه داشتم: ای پیامبر خدا، من خونی از او در حیض و نفاس ندیدم! فرمود: آیا نمی‌دانی که دخترم پاک و مطهر است و از او خونی در حیض و نفاس مشاهده نمی‌شود». راضیه، رضیه، مرضیه، حوراء انسیه، مشکوه، کوکب دری، امة الله، بقیه الله، بضعه النبی، مهجة قلب النبی، کریمه النبی، ریحانة الرسول، سیده النساء العالمین و... از دیگر القاب حضرت هستند.

در مجموع نام‌ها، القاب و کنیه‌های حضرت فاطمه زهرا(س) را چنین ذکر نموده‌اند: سیده، انسیه، حَوراء، نوریه، هانیه، عَذراء، کریمه، رحیمه، شهیده، عفیفه، قانعه، رشیده، شریفه، حبیبه، محترمه، صابره، سلیمه، مُکرَّمه، صفیه، عالمه، علیمه، معصومه، مغضوبه، مظلومه، میمونه، منصوره، محتشمه، جمیله، جلیله، مُعظمه، حامله البَلوی بغیر شکوی، حلیفه العباده و التقوی، حبیبة الله، بنت الصفوة، رکن الهدی، آیة النبوه، شفیعة العصاة، أم الخیرة، تُفَّاحة الجنه، المطهره، سیدة النساء، بنت المصطفی، صَوة ربها، موطن الهدی، قُرة عین المصطفی، بضعته، مهجة قلبه، بقیته، حکیمه، فهیمه، عقیله، محزونه، مکروبه، علیله، عابده، زاهده، قوامه، باکیه، صابره، صوامه، عطوفه، رئوفه، حنانه، البرَّة، الشفیقه، الأمانة، والدة السّبطین، دوحَة النبی، نور سماواتی، زوجة الوصی، بدر التمام، غرة غراء ابیه، ذرَّة بیضاءه، واسطة قلادة الوجود، دُرة بحر الشرف و الجود، ولیه الله، سرّ الله، امینة الوحی، عین الله، مکینة فی عالم السماء الجمال، دُرة بحرالعلم و الکمال، جوهرة العزة والجلال، قطب رحی، المفاخر السنیه، مجموعة الماثر، العلیه، مشکوة نور الله، الزجاجة، کعبة الامال لاهل الحاجة، لیلة قدر، لیلة مبارکه، ابنة من صلت به الملائکه، قرار قلب، أمها المعظمه، عالیة المحل، سر العظمه، مکسوره الضلع، رضیض الصدر، مغصوبه الحق، خفی القبر.

گفتنی است که ریحانه پیامبر، نام‌های دیگری همچون بتول، عذرا، حانیه و... دارد که جای بررسی و تأمل بیشتر دارد. بسیاری از نام‌ها و القاب در صلوات مخصوص آن حضرت آمده است: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَيْتِهِ وَ صَلِّ عَلَى الْبَتُولِ الطَّاهِرَةِ الصِّدِّيقَةِ الْمَعْصُومَةِ التَّقِيَّةِ النَّقِيَّةِ الرَّضِيَّةِ الزَّكِيَّةِ الرَّشِيدَةِ الْمَظْلُومَةِ الْمَقْهُورَةِ الْمَغْصُوبَةِ حَقُّهَا الْمَمْنُوعَةِ إِرْثُهَا الْمَكْسُورَةِ ضِلْعُهَا الْمَظْلُومِ بَعْلُهَا الْمَقْتُولِ وَلَدُهَا فَاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولِكَ وَ بَضْعَةِ لَحْمِهِ وَ صَمِيمِ قَلْبِهِ وَ فِلْذَةِ كَبِدِهِ وَ النُّخْبَةِ مِنْكَ لَهُ وَ التُّحْفَةِ خَصَصْتَ بِهَا وَصِيَّهُ وَ حَبِيبَةِ الْمُصْطَفَى وَ قَرِينَةِ الْمُرْتَضَى وَ سَيِّدَةِ النِّسَاءِ وَ مُبَشَّرَةِ الْأَوْلِيَاءِ حَلِيفَةِ الْوَرَعِ وَ الزُّهْدِ وَ تُفَّاحَةِ الْفِرْدَوْسِ وَ الْخُلْدِ الَّتِي شَرَّفْتَ مَوْلِدَهَا بِنَسَاءِ الْجَنَّةِ وَ سَلَلْتَ مِنْهَا أَنْوَارَ الْأَئِمَّةِ وَ أَرْخَيْتَ دُونَهَا حِجَابَ النُّبُوَّةِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَيْهَا صَلَاةً تَزِيدُ فِي مَحَلِّهَا عِنْدَكَ وَ شَرَفِهَا لَدَيْكَ وَ مَنْزِلَتِهَا مِنْ رِضَاكَ وَ بَلِّغْهَا مِنَّا تَحِيَّةً وَ سَلَاماً وَ آتِنَا مِنْ لَدُنْكَ فِي حُبِّهَا فَضْلًا وَ إِحْسَاناً وَ رَحْمَةً وَ غُفْرَاناً إِنَّكَ ذُو الْعَفْوِ الْكَرِيمِ»؛ در مورد کنیه‌ها مشهورترین آن ام ابیها و از دیگر کنیه‌ها: ام الحسن، ام الحسین، ام السبطین و ام الحسنین است یا ام الدمه و ام الساده الائمه و ام احباء الله و اصفیائه است.

جستارهای وابسته

• حضرت فاطمه
• کنیه حضرت فاطمه
• لقب حضرت فاطمه

منابع

1. یوسفی غروی، محمد هادی، فرهنگ شهادت معصومین
2. مظفری ورسی، حیدر، مادران چهارده معصوم
3. شریعت‌جو، منیره، حضرت فاطمه زهرا، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۱
4. اکبر ذاکری، علی، درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه
5. دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه ج۲
6. اسحاقی، سید حسین، فرهنگنامه فاطمی ج۱