حکم: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۳۱ ژوئیهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۱۰:۱۸

حکم در لغت، به معنای استقرار و ثبوت است^[۱] و در اصطلاح، بر حسب کاربردهای گوناگون، معانی مختلفی دارد. حکم در اصطلاح علوم قرآنی، بیشتر در معنای متمایز کردن حق از باطل و یک سویه نمودن اختلاف و قضاوت بکار رفته است^[۲]. حکم در اصطلاح فقهی، اغلب به معنای قانون الهی آمده است؛ یعنی: دستور مقنن اسلام راجع به افعال مکلّفین، خواه دستور الزامی باشد چون واجب و حرام، و خواه نباشد چون استحباب، کراهت و اباحه^[۳]. حکم در اصطلاح فقه سیاسی، بیشتر در رأی حاکم و عزل و نصب کارگزاران بکار رفته است. حکم دارای گونه‌های مختلفی است که مشهورترین آنها عبارت‌اند از: حکم تأسیسی، امضایی، الزامی، ترافعی، تکلیفی، وضعی، شرعی، قطعی و مانند آن^[۴]^[۵].

واژه‌‌شناسی لغوی

واژۀ حکم یا حکومت در لغت، به معنای "رأی و فرمان عادلانه و نهایی، فیصله دهنده و بازدارندۀ از ظلم و پایان بخش تردید و اختلاف است".

فیروزآبادی در القاموس می‌گوید: "حکم یعنی قضاء، اگر گویند: حكم عليه بالأمر حُكماً، و حكومة، - یا - بینهم به همان معناست، و حاکم به معنای اجرا کنندۀ دستور است"^[۶].

و نیز فیومی در المصباح المنیر می‌گوید: و معنای حکم قضاء است، و اصل در آن به معنای منع و بازداشتن است، گویند: حَكمْتُ عَلَيهِ بِكذَا در آنجا که او را از خلاف آن بازداری آن چنانکه نتواند از آن سرپیچی کند. و گویند: حَكمْتُ بَينَ الْقَومِ یعنی: میان آنان فیصله دادم^[۷].

و ابن منظور در لسان العرب می‌گوید: "حُکمْ به معنای: علم است و فقه، و قضاوت به عدل کردن"^[۸]^[۹].

ابن منظور در لسان العرب می‌گوید: "عرب می‌گوید: حَکمْتُ، و أَحْکمْتُ و حَکمْتُ همگی به معنای: جلوگیری کردم و بازداشتم است و از همین جا به کسی که بین مردم داوری می‌کند "حاکم" می‌گویند؛ زیرا ظالم را از ظلم باز می‌دارد"^[۱۰].

راغب در مفردات می‌گوید: "حَکمَ در اصل به معنای بازداشتن به منظور اصلاح است و از این ریشه است که به لجام "حَکمة الدّابه" می‌گویند"^[۱۱].

فیومی در المصباح المنیر می‌گوید: "الحُکمُ به معنای قضاء است و در اصل به معنای بازداشتن است. می‌گویند حَکمْتُ عَلَیهِ بِکذَا آنجا که او را از خلاف آن بازداری به گونه‌ای که نتواند سرپیچی کند"^[۱۲].

از توضیحاتی که لغویین دربارۀ معنای "حُکم" دادهاند، روشن است که واژۀ "حُکم" در اصل به معنای بازدارندگی است و به همین دلیل به سلطان و امیر و قاضی "حاکم" می‌گویند؛ چون فرض بر این است که سلطان و امیر و قاضی عدل را در جامعه به اجرا گذاشته و ظالم را از ظلم باز می‌دارند.

اصل معنای واژۀ "حُکم" همان بازداشتن و جلوگیری از ظلم و تعدی به حقوق دیگران است، که وظیفۀ حاکم یا سلطان و امیر است^[۱۳].

حکم به معنای قانون الهی

احکام، یعنی دستورهایی که مربوط است به فعالیت‌های خارجی و عینی انسان، اعم از فعالیت‌های معاشی و معادی، دنیوی و اخروی، فردی و اجتماعی^[۱۴].^[۱۵]

حکم به معنای حکومت

حکم به معنای فصل خصومت

حکم به معنای عزل و نصب

آیات حکم

جستارهای وابسته

منابع

پانویس

↑ لغت‌نامه دهخدا، ج۶، ص۹۱۵۷؛ فرهنگ معین، ج۱، ص۱۳۶۶؛ لسان العرب، ج۱۲، ص۱۴۳.
↑ ﴿وَأَنِ احْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ وَاحْذَرْهُمْ أَنْ يَفْتِنُوكَ عَنْ بَعْضِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَيْكَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمْ أَنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُصِيبَهُمْ بِبَعْضِ ذُنُوبِهِمْ وَإِنَّ كَثِيرًا مِنَ النَّاسِ لَفَاسِقُونَ﴾ «و در میان آنان بنابر آنچه خداوند فرو فرستاده است داوری کن و از خواسته‌های آنان پیروی مکن و از آنان بپرهیز مبادا تو را در برخی از آنچه خداوند به سوی تو فرو فرستاده است به فتنه اندازند و اگر رو برتابند بدان که خداوند جز این نمی‌خواهد که آنان را به برخی از گناهانشان گرفتار سازد و بی‌گمان بسیاری از مردم نافرمانند» سوره مائده، آیه ۴۹؛ ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا وَإِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا يَعِظُكُمْ بِهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ سَمِيعًا بَصِيرًا﴾ «خداوند به شما فرمان می‌دهد که امانت‌ها را به صاحب آنها باز گردانید و چون میان مردم داوری می‌کنید با دادگری داوری کنید؛ بی‌گمان خداوند به کاری نیک اندرزتان می‌دهد؛ به راستی خداوند شنوایی بیناست» سوره نساء، آیه ۵۸.
↑ بلغة الفقیه، ج۱، ص۱۴-۱۳؛ مکاسب، ص۱۱۴؛ مسالک، ج۴، ص۱۵۸.
↑ تفسیر قرطبی، ج۴، ص۱۴۳؛ الفروق، ج۴، ص۵۴؛ ردّ المختار، ج۵، ص۴۱۹.
↑ فروتن، اباصلت، مرادی، علی اصغر، واژه‌نامه فقه سیاسی، ص ۸۴.
↑ الحكم - بالضّم - القضاء و قد حَكم عليه بالأمر حُكماً و حكومة و بينهم: كذلك، و الحاكم: منفّذ الأمرفیروزآبادی، القاموس المحیط، ذیل واژۀ «حکم».
↑ و معنی الحُكمُ: الْقَضاءُ، و أَصْلُهُ: الْمَنْعُ يقالُ: حَكمْتُ عَلَيهِ بِكذَا إِذَا مَنَعْتَهُ مِنْ خِلَافِه، فَلَمْ يقْدِرْ عَلَى الْخُرُوجِ مِنْ ذَلِك و حَكمْتُ بَينَ الْقَومِ: فَصَلْتُ بَينَهُمْ؛ فیومی، المصباح المنیر، ج۲، ص۱۴، ذیل واژۀ «حکم».
↑ الحكم: العلم و الفقه و القضاء بالعدل
↑ اراکی، محسن، فقه نظام سیاسی اسلام، ج۱، ص۶۱-۶۲.
↑ و العرب تقول: حَكمْتُ، و أَحْكمْتُ و حَكمْتُ، بمعنى مَنَعْتُ و رددت، و من هذا قيل للحاكم بين الناس حاكمٌ، لأَنه يمْنَعُ الظالم من الظلم؛ ابن منظور، لسان العرب، ج۱۲، ص۱۴۱.
↑ حَكمَ، أصله: مَنَعَ منعاً لإصلاح، و منه سميت اللجام حَكمة الدّابه؛ راغب اصفهانی، المفردات، ص۲۴۸.
↑ الحُكمُ: الْقَضاءُ و أَصْلُهُ الْمَنْعُ يقالُ: حَكمْتُ عَلَيهِ بِكذَا إِذَا مَنَعْتَهُ مِنْ خِلَافِه فَلَمْ يقْدِرْ عَلَى الْخُرُوجِ مِنْ ذَلِك؛ فیومی، المصباح المنیر، ج۲، ص۱۴۵.
↑ اراکی، محسن، فقه نظام سیاسی اسلام، ج۱، ص۱۸۷-۱۹۲.
↑ مجموعه آثار، ج۲، ص۶۳.
↑ زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر، ص ۶۳.

[1] لغت‌نامه دهخدا، ج۶، ص۹۱۵۷؛ فرهنگ معین، ج۱، ص۱۳۶۶؛ لسان العرب، ج۱۲، ص۱۴۳.

[2] ﴿وَأَنِ احْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ وَاحْذَرْهُمْ أَنْ يَفْتِنُوكَ عَنْ بَعْضِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَيْكَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمْ أَنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُصِيبَهُمْ بِبَعْضِ ذُنُوبِهِمْ وَإِنَّ كَثِيرًا مِنَ النَّاسِ لَفَاسِقُونَ﴾ «و در میان آنان بنابر آنچه خداوند فرو فرستاده است داوری کن و از خواسته‌های آنان پیروی مکن و از آنان بپرهیز مبادا تو را در برخی از آنچه خداوند به سوی تو فرو فرستاده است به فتنه اندازند و اگر رو برتابند بدان که خداوند جز این نمی‌خواهد که آنان را به برخی از گناهانشان گرفتار سازد و بی‌گمان بسیاری از مردم نافرمانند» سوره مائده، آیه ۴۹؛ ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا وَإِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا يَعِظُكُمْ بِهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ سَمِيعًا بَصِيرًا﴾ «خداوند به شما فرمان می‌دهد که امانت‌ها را به صاحب آنها باز گردانید و چون میان مردم داوری می‌کنید با دادگری داوری کنید؛ بی‌گمان خداوند به کاری نیک اندرزتان می‌دهد؛ به راستی خداوند شنوایی بیناست» سوره نساء، آیه ۵۸.

[3] بلغة الفقیه، ج۱، ص۱۴-۱۳؛ مکاسب، ص۱۱۴؛ مسالک، ج۴، ص۱۵۸.

[4] تفسیر قرطبی، ج۴، ص۱۴۳؛ الفروق، ج۴، ص۵۴؛ ردّ المختار، ج۵، ص۴۱۹.

[5] فروتن، اباصلت، مرادی، علی اصغر، واژه‌نامه فقه سیاسی، ص ۸۴.

[6] الحكم - بالضّم - القضاء و قد حَكم عليه بالأمر حُكماً و حكومة و بينهم: كذلك، و الحاكم: منفّذ الأمرفیروزآبادی، القاموس المحیط، ذیل واژۀ «حکم».

[7] و معنی الحُكمُ: الْقَضاءُ، و أَصْلُهُ: الْمَنْعُ يقالُ: حَكمْتُ عَلَيهِ بِكذَا إِذَا مَنَعْتَهُ مِنْ خِلَافِه، فَلَمْ يقْدِرْ عَلَى الْخُرُوجِ مِنْ ذَلِك و حَكمْتُ بَينَ الْقَومِ: فَصَلْتُ بَينَهُمْ؛ فیومی، المصباح المنیر، ج۲، ص۱۴، ذیل واژۀ «حکم».

[8] الحكم: العلم و الفقه و القضاء بالعدل

[9] اراکی، محسن، فقه نظام سیاسی اسلام، ج۱، ص۶۱-۶۲.

[10] و العرب تقول: حَكمْتُ، و أَحْكمْتُ و حَكمْتُ، بمعنى مَنَعْتُ و رددت، و من هذا قيل للحاكم بين الناس حاكمٌ، لأَنه يمْنَعُ الظالم من الظلم؛ ابن منظور، لسان العرب، ج۱۲، ص۱۴۱.

[11] حَكمَ، أصله: مَنَعَ منعاً لإصلاح، و منه سميت اللجام حَكمة الدّابه؛ راغب اصفهانی، المفردات، ص۲۴۸.

[12] الحُكمُ: الْقَضاءُ و أَصْلُهُ الْمَنْعُ يقالُ: حَكمْتُ عَلَيهِ بِكذَا إِذَا مَنَعْتَهُ مِنْ خِلَافِه فَلَمْ يقْدِرْ عَلَى الْخُرُوجِ مِنْ ذَلِك؛ فیومی، المصباح المنیر، ج۲، ص۱۴۵.

[13] اراکی، محسن، فقه نظام سیاسی اسلام، ج۱، ص۱۸۷-۱۹۲.

[14] مجموعه آثار، ج۲، ص۶۳.

[15] زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر، ص ۶۳.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-{{امامت}}
 {{مدخل مرتبط
 | موضوع مرتبط =
@@ خط ۳۶: / خط ۳۵: @@
 == جستارهای وابسته ==
-{{مدخل‌ وابسته}}
+{{مدخل وابسته}}
 * [[جعل احکام]]
 * [[حق الله]]
@@ خط ۸۸: / خط ۸۷: @@
 == منابع ==
 {{منابع}}
-#[[پرونده:55210091.jpg|22px]] [[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم''']]
+# [[پرونده:55210091.jpg|22px]] [[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم''']]
-#[[پرونده:11123.jpg|22px]] [[محسن اراکی|اراکی، محسن]]، [[فقه نظام سیاسی اسلام ج۱ (کتاب)|'''فقه نظام سیاسی اسلام ج۱''']]
+# [[پرونده:11123.jpg|22px]] [[محسن اراکی|اراکی، محسن]]، [[فقه نظام سیاسی اسلام ج۱ (کتاب)|'''فقه نظام سیاسی اسلام ج۱''']]
 {{پایان منابع}}
@@ خط ۹۸: / خط ۹۷: @@
 [[رده:اصطلاحات و مفاهیم سیاسی در قرآن]]
-[[رده:مدخل]]

v t e حکمت
حکمت نظری	حکمت الهی • حکمت ریاضی • حکمت طبیعی • خدا • جهان • انسان (انسان‌محوری - فطرت - قوای نفس - کرامت انسانی کرامت ذاتی • کرامت ارزشی • کرامت تشریعی) - متمدن بالطبع - مستخدم بالطبع - مدنی و بالفطره - مدنی بالاضطرار - مدنی بالطبع) • قوای نفس (قوای نفس انسانی (قوه عالمه( عقل هیولانی • عقل بالملکه • عقل بالفعل • عقل مستفاد) - عقل نظری - عقلانیت (عقلانیت دینی • عقلانیت سکولار • عقلانیت نظری • عقلانیت عملی • عقلانیت ابزاری) - عاقل - قوه عامله - قوه ناطقه عملی فکری - قوه ناطقه عملی مهنی - عقل عملی) • عقل (عقل فعال • لوگوس) • قوای نفس حیوانی (قوه محرکه قوه باعثه (قوه شهویه • قوه غضبیه • قوه فاعل) • قوه مدرکه (حواس باطن - حس مشترک - قوه وهمی - قوه متخیله - قوه حافظه - قوه متصرفه) حواس ظاهر
حکمت عملی	حکمت خلقی (اخلاق (عادت)) • حکمت منزلی • حکمت مدنی (علم سیاست (سیاست نبوی - سیاست مالکی - سیاست عامی - سیاست خاصی - سیاست ذاتی) - علم نوامیس - اندیشه سیاسی (اندیشه سیاسی قدیم - اندیشه سیاسی جدید - اندیشه سیاسی اسلام - فقه سیاسی - کلام سیاسی (الهیات سیاسی) - نظریه سیاسی (الگوی سیاسی) - • سیاست‌نامه • فلسفه سیاسی) - علم مدنی) • فلسفه مدنی (صناعت خلقی - فلسفه سیاسی) • اراده (اراده الهی (اراده تکوینی • اراده تشریعی) - اراده انسانی - اراده عقلی - اراده خیالی - اراده حسی - اراده فردی - اراده اجتماعی (اراده اکثریت • اراده عمومی • اراده همگانی) - اختیار - اذن (اذن الهی (اذن تکوینی • اذن تشریعی) - اذن بشری) • عمل ارادی (عمل سیاسی (پنهان‌نگاری • تقیه) • معرفت سیاسی ( سفسطه - گمان سیاسی)
قانون	قوانین طبیعی (قوانین تکوینی - قوانین فطری - قوانین عقلی) • قوانین موضوعه (قوانین عرفی (قوانین اساسی • قوانین عادی) - قوانین الهی (قوانین اسلامی (قوانین ثابت • قوانین متغیر) - قوانین اجتماعی (مقررات اجتماعی) - قانون مدنی) • اعتباریات (اعتباریات پیش از اجتماع - اعتباریات بعد از اجتماع) • تکلیف (حکم (حکم عقلی • حکم شرعی • حکم عرفی • احکام اولیه • احکام ثانویه • احکام امضایی • احکام تأسیسی • احکام حکومتی)) • سنت (سنن خاص - سنن عام - سنن فاضله - سنن غیر فاضله - سنن ارادی - سنت‌گرایی (سلفی • ارتجاع) • قانون‌گذاری • ناموس (ناموس اصغر - ناموس اوسط - ناموس اکبر)
حق	حق تکوینی • حق تشریعی • حق فطری (حق حیات (حیات (حیات ارادی • حیات طبیعی • حیات معقول • زندگی خردمندانه)) - حق اختیار • حق مالکیت (مالکیت • مالکیت اعتباری • مالکیت حقیقی • مالکیت خصوصی • مالکیت دولتی • مالکیت عمومی • ملکیت امت) - حق آزادی - حق تدین) • حق وضعی (حق نظارت) • حقوق اخلاقی • حقوق قانونی • حقوق بالقوه • حقوق بالفعل • حقوق انسانی • حقوق دینی • حقوق اسلامی • حق‌الله • حق‌الناس • حقوق مدنی • حقوق سیاسی • حقوق اجتماعی • حقوق بشر (حقوق بشر اسلامی - حقوق بشر غربی)