بحث:حجاب در قرآن

مقدمه

در وجوب پوشش زن در میان هیچ یک از مذاهب اسلامی، تردیدی نیست و همه فقیهان و عالمان آشنا به نصوص دینی بر لزوم پوشیده بودن بدن زن از نگاه نامحرم اتفاق نظر دارند، چنانکه چشم چرانی زن و مرد نهی شده و تردیدی در آن نیست. در قرآن کریم در آیه ﴿قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِكَ أَزْكَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ﴾، پیش از لزوم حجاب، حرمت چشم چرانی را مطرح کرده است. گویی به نظر می‌رسد جامعه اسلامی به ایمن‌سازی اخلاقی نمی‌رسد مگر اینکه مشکل (غض بصر) را حل کند که دستوری اخلاقی و تربیتی است. حکم حجاب در سوره احزاب و نور پس از ۱۸ سال پس از بعثت پیامبر نازل شده و پیامبر در این دسته از آیات در آغاز با متوجه کردن زنان، خود موضوع حجاب را مطرح می‌کند، آنگاه در شکل کلی‌تری در سوره احزاب و نور به ضرورت آن توجه می‌دهد. البته این حکم دارای ابعاد مختلفی است که شاید موضوع حجاب برتر را پیش بکشد، به ویژه آنکه در جمله‌ای: ﴿وَأَنْ يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ لَهُنَّ﴾، این مسئله را به صورت کلی یعنی استعفاف و پوشش بهتر و رعایت نکات تحریک کننده مطرح می‌کند.

1. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلَى طَعَامٍ غَيْرَ نَاظِرِينَ إِنَاهُ وَلَكِنْ إِذَا دُعِيتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَلَا مُسْتَأْنِسِينَ لِحَدِيثٍ إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيِي مِنْكُمْ وَاللَّهُ لَا يَسْتَحْيِي مِنَ الْحَقِّ وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ ذَلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ وَمَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَلَا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْوَاجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَدًا إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيمًا﴾
2. ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا﴾

نکات: در دو آیه فوق این محورها استفاده و تأکید می‌شود:

1. وجوب حجاب برای همسران و دختران پیامبر و اولویت، آنان برای رعایت حجاب خویش: ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ... يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ﴾
2. حجاب و پوشش زنان، باعث مصونیت آنان از تعرض هوسرانان ﴿ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ﴾
3. مؤمنان موظف به حفظ حرمت بیت پیامبر و حریم و حجاب زنان پیامبر: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ...وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ﴾.

آیه حجاب در دانشنامه معاصر قرآن کریم

از آنجا که حد و حدود پوشش حجاب زنان مسلمان فقط در آیه ﴿وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاءِ وَلَا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِنْ زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ به طور شفاف ذکر شده و محرمان و نامحرمان نسبت به دیدن ایشان نام برده شده‌اند، آن را "آیه حجاب" نامیده‌اند.

واژه ﴿بِخُمُرِهِنَّ﴾ جمع (خِمار) از ریشه (خمر) به معنی پوشاندن یا پوشش چیزی است و به آنچه وسیله پوشش است (خِمار) می‌گویند که زنان با آن سر خود را می‌پوشانند (مانند روسری یا مقنعه). ﴿جُيُوبِهِنَّ﴾ جمع جیب است به معنی یقه پیراهن که از آن به گریبان تعبیر می‌شود و گاه به قسمت بالای سینه به تناسب مجاورت با آن نیز اطلاق می‌شود. ﴿الْإِرْبَةِ﴾ از ریشه أرب به معنی نیاز و احتیاج است و ﴿أُولِي الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ﴾ کنایه از مردانی است که نیاز به ازدواج دارند.

واژه زینت در لغت به معنی چیزی است که موجب آراستگی است. در متون لغوی می‌خوانیم که: "الزَّيْنُ: نَقِيْضُ الشَّيْنِ..." زینت نقیض زشتی/عیب است... و زینت معنای آنچه را که به واسطه آن آراستگی پدید آید دربر دارد.

حجاب به معنای پوشش اسلامی بانوان، دارای دو بُعد ایجابی و سلبی است. بُعد ایجابی آن، وجوب پوشش بدن و حفظ پاکدامنی است و بُعد سلبی آن، حرام بودن خودنمایی به نامحرم. این دو بُعد باید در کنار یکدیگر باشد تا حجاب اسلامی محقق شود. گاهی ممکن است بُعد اول باشد، ولی بُعد دوم نباشد در این صورت نمی‌توان گفت که حجاب اسلامی محقق شده است.

اگر به آیه مورد بحث دقت شود، چند فراز مهم خودنمایی می‌کند:

1. حجاب ایجابی:
   1. فرو بستن نگاه به نامحرم: ﴿يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ﴾؛
   2. کنترل غریزه جنسی از حرام: ﴿وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ﴾؛
   3. پوشیدن مقنعه یا بستن روسری: ﴿وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ﴾؛
2. حجاب سلبی:
   1. آشکار نکردن زینت برای نامحرم: ﴿وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاءِ بُعُولَتِهِنَّ﴾؛
   2. خودداری از حرکات تند بدن به گونه‌ای که زیبایی‌های زنانه از زیر لباس خودنمایی کند: ﴿وَلَا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِنْ زِينَتِهِنَّ﴾.

طبرسی از قول ابن‌عباس می‌گوید: منظور شنیده شدن صدای خلخال یا ظاهر شدن آن در پای زنان است؛ منظور از (غضّ بصر) چشم پوشاندن از چیزی است که خداوند نگاه کردن به آن را زشت شمرده و از آن نهی کرده است، مانند نگاه کردن زنان یا مردان مسلمان به عورت یکدیگر یا نگاه خیره به نامحرم. درباره حفظ فرج، برخی چون زمخشری آن را پاکدامنی و دوری از زنا معنی کرده و گفته‌اند: به آن علت پوشاندن چشم را بر حفظ فرج، مقدم داشته که نگاه کردن نامحرمان به یکدیگر از روی شبهه، پیک زنا و پیام‌آور بدکاری و فضاحت است، چرا که پس از آن نگاه‌ها قادر به حفظ خویشتن نیستند و به گناه میافتند، بری بر خلاف زمخشری بر اساس حدیثی از ابی العالیه معتقد است در هر کجای قرآن که سخن از حفظ فرج به میان آمده، منظور زناست مگر در این آیه که منظور ستر عورت است.

در مورد مصادیق زینت مخفی ممنوع هم این گونه گفته‌اند: ساعد، بازو، ساق پا، گردن، سر و سینه، گوشواره، گردنبند، دستبند، خلخال و.... و زینت‌های ظاهر مُجاز، برای نامحرم نیز عبارتند از: صورت، دو کف دست، سرمه چشم، خضاب (حنا)، حلقه و انگشتر.

دستور پوشش زنان مسلمان در آیه دیگر نیز تصریح شده است: ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا﴾. با این تفاوت که در آیه ﴿وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاءِ وَلَا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِنْ زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ لفظ ﴿بِخُمُرِهِنَّ﴾ آمده و در این آیه لفظ ﴿جَلَابِيبِهِنَّ﴾ جمع جلباب به کار رفته که در بیشتر منابع لغوی و تفسیری آن را چادر معنی کرده‌اند که البته در میان زنان عرب آن زمان، چادر امروزی رسم نبوده بلکه پارچه یک‌ تکه بلندی بوده که سر تا پای ایشان را می‌پوشانده، اما زنان عرب بی‌مبالاتی کرده آن را روی سینه و گریبان خود نمی‌انداختند و قسمت جلویی اندام ایشان آشکار می‌گشته است و لذا آیه به صراحت از آنان خواسته تا آن را دور اندام خود بگیرند.

برخلاف دو آیه بالا که بدون کاربرد لفظ حجاب در مورد پوشش زنان مسلمان وارد شده است، آیات دیگری در قرآن با کاربرد لفظ (حجاب) دیده می‌شود که در هیچ یک از آنها حجاب به معنی پوشش زنان نیست!

واژه حجاب، هفت بار در قرآن کریم آمده است و معنای کلمه حجاب در این هفت آیه، چیزی است که از هر جهت مانع دیده شدن چیز دیگر یا دیدن حقیقت شود:

1. موانع مادی: ﴿وَبَيْنَهُمَا حِجَابٌ﴾ "دیوار"؛ ﴿فَاتَّخَذَتْ مِنْ دُونِهِمْ حِجَابًا﴾ "دیوار یا خیمه"؛ ﴿مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ﴾ "پرده"؛ ﴿حَتَّى تَوَارَتْ بِالْحِجَابِ﴾ "خط افق".
2. موانع معنوی: ﴿جَعَلْنَا بَيْنَكَ وَبَيْنَ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجَابًا مَسْتُورًا﴾ "مانع دریافتن معنای قرآن"؛ ﴿وَمِنْ بَيْنِنَا وَبَيْنِكَ حِجَابٌ﴾ "مخالفت در دین"؛ ﴿وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْيًا أَوْ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ﴾ "پرده غیب".