علم مستأثر در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۲۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{ | {{مدخل مرتبط | ||
| موضوع مرتبط = علم مستأثر | |||
| عنوان مدخل = علم مستأثر | |||
| مداخل مرتبط = [[علم مستأثر در کلام اسلامی]] - [[علم مستأثر در عرفان اسلامی]] | |||
| پرسش مرتبط = علم معصوم (پرسش) | |||
}} | |||
'''مستأثر''' به معنای [[برگزیده]]، از نام‌های الهی است که [[خداوند]] آن را برای خویش [[برگزیده]] و پنهان کرده است و از این روی، علم مستأثر را "[[علم مکنون]]"، "[[علم مخزون]]"، [[علم مکفوف]] و [[علم موقوف]] نیز می‌گویند. در مقابل این علم، [[علم مبذول]] قرار دارد. علم مستأثر و یا [[علم موقوف|موقوف]] از علومِ مختص به خداوند است که حتی [[امامان معصوم]] هم از آن [[آگاهی]] ندارند. | |||
[[ | |||
==معناشناسی | == معناشناسی == | ||
"استیثار" در لغت به معنی [[برگزیدن]] و به خود اختصاص دادن است<ref>راغب اصفهانی، المفردات فی غرایب القرآن، ص۱۰؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج ۸۵، حدیث ۱، ص۲۵۵.</ref>. از [[روایات]] استفاده میشود، [[اسماء مستأثره]] از مراتب [[غیبی]] [[اسم اعظم]] هستند و کسی از آنها [[آگاه]] نیست. علم مستأثر یکی از معانی [[علم غیب]] است. علم غیب به این معنی مختص به خداست و احدی از [[مخلوقات]] از آن اطلاعی ندارند؛ چراکه اگر کسی غیر از [[خداوند]] از آن اطلاع داشته باشد دیگر از دایره علم مستأثر خارج میشود و نمی‌توان گفت مختص خداست. | "استیثار" در لغت به معنی [[برگزیدن]] و به خود اختصاص دادن است<ref>راغب اصفهانی، المفردات فی غرایب القرآن، ص۱۰؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج ۸۵، حدیث ۱، ص۲۵۵.</ref>. از [[روایات]] استفاده میشود، [[اسماء مستأثره]] از مراتب [[غیبی]] [[اسم اعظم]] هستند و کسی از آنها [[آگاه]] نیست. علم مستأثر یکی از معانی [[علم غیب]] است. علم غیب به این معنی مختص به خداست و احدی از [[مخلوقات]] از آن اطلاعی ندارند؛ چراکه اگر کسی غیر از [[خداوند]] از آن اطلاع داشته باشد دیگر از دایره علم مستأثر خارج میشود و نمی‌توان گفت مختص خداست. | ||
این اصطلاح از مفاهیم لطیف [[عرفانی]] در بحث [[اسماء الهی]] محسوب میشود و ریشه در روایات دارد. [[امام باقر]]{{ع}} در این مورد می فرمایند: «هفتاد و دو حرف از حروف اسم اعظم در پیش ما ([[اهل بیت]]) است (به آن [[آگاهی]] داریم) و تنها یک حرف از آن نزد [[پروردگار متعال]] است که آن را در [[علم]] غیبش به خود اختصاص داده است (کسی از آن آگاه نیست)»<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۲۳۰</ref>. همچنین [[امام هادی]]{{ع}} پس از بیان تعداد اسم اعظم فرمودند: «و یک حرف نزد [[خداوند متعال]] و ویژۀ ایشان در علم غیب است»<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۲۳۰.</ref> | این اصطلاح از مفاهیم لطیف [[عرفانی]] در بحث [[اسماء الهی]] محسوب میشود و ریشه در روایات دارد. [[امام باقر]] {{ع}} در این مورد می فرمایند: «هفتاد و دو حرف از حروف اسم اعظم در پیش ما ([[اهل بیت]]) است (به آن [[آگاهی]] داریم) و تنها یک حرف از آن نزد [[پروردگار متعال]] است که آن را در [[علم]] غیبش به خود اختصاص داده است (کسی از آن آگاه نیست)»<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۲۳۰.</ref>. همچنین [[امام هادی]] {{ع}} پس از بیان تعداد اسم اعظم فرمودند: «و یک حرف نزد [[خداوند متعال]] و ویژۀ ایشان در علم غیب است»<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۲۳۰.</ref> بیهقی از [[عبدالله بن مسعود]] در کتاب «الأسماء و الصفات» [[نقل]] کرده که [[پیامبر اکرم]] {{صل}} ضمن دعائی فرمود: {{متن حدیث|و اسالک بکل اسم هو لک... او استأثرت به فی علم الغیب عندک}}<ref>«و تو را می‌خوانم به هر نامی که برای توست... یا اینکه آن را مخصوص خود در علم غیب نزد خود قرار فرمودی»؛ الکافی، ج۲، ص۵۶۱.</ref>.<ref>ر.ک: [[علی جزیری احسائی|جزیری احسائی، علی]]، [[دفع الریب عن علم الغیب (کتاب)|دفع الریب عن علم الغیب]]، ص۴۶؛ [[محمد امین صادقی ارزگانی |صادقی ارزگانی، محمد امین]]، [[اسماء الهی از نگاه عرفانی امام خمینی (مقاله)|اسماء الهی از نگاه عرفانی امام خمینی]].</ref> | ||
==معناشناسی [[علم موقوف]]== | == معناشناسی [[علم موقوف]] == | ||
در تعریف علم موقوف گفته شده است: [[خداوند]] دوگونه [[علم]] دارد: | در تعریف علم موقوف گفته شده است: [[خداوند]] دوگونه [[علم]] دارد: | ||
# [[علمی]] که آموختنی نبوده، [[اختیار]] و ارادۀ آن در دست خداوند است، این علم، علمِ موقوف نام دارد و مخصوص خداوند است. از این علم با نام [[علم مکنون]]، [[علم محفوظ]] و [[علم مخزون]] هم یاد شده است و آیۀ {{متن قرآن|إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ فِي كِتَابٍ مَّكْنُونٍ}}<ref>سورۀ واقعه، آیۀ ۷۷ـ ۷۸.</ref> به این علم اشاره دارد. | # [[علمی]] که آموختنی نبوده، [[اختیار]] و ارادۀ آن در دست خداوند است، این علم، علمِ موقوف نام دارد و مخصوص خداوند است. از این علم با نام [[علم مکنون]]، [[علم محفوظ]] و [[علم مخزون]] هم یاد شده است و آیۀ {{متن قرآن|إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ فِي كِتَابٍ مَّكْنُونٍ}}<ref>سورۀ واقعه، آیۀ ۷۷ـ ۷۸.</ref> به این علم اشاره دارد. | ||
#علمی که آموختنی بوده و به دیگران مانند [[امامان]] [[تعلیم]] داده است، این علم به مرحلۀ [[قضا]] رسیده و برای دیگران هم مقدّر کرده که از آن [[آگاه]] باشند. | # علمی که آموختنی بوده و به دیگران مانند [[امامان]] [[تعلیم]] داده است، این علم به مرحلۀ [[قضا]] رسیده و برای دیگران هم مقدّر کرده که از آن [[آگاه]] باشند. | ||
[[امام باقر]]{{ع}} میفرمایند: «و اما منظور از ([[عالم الغیب]]) این است که [[خداوند عزوجل]] [[عالم]] به مسائلی است که از آفریده‌های او مخفی مانده است؛ مسائلی از قبیل [[قضا و قدر]] در رابطۀ با اشیاء در علم خود و قبل از [[خلق]] آنها و قبل از آنی که آنها را به [[فرشتگان]] خود | [[امام باقر]] {{ع}} میفرمایند: «و اما منظور از ([[عالم الغیب]]) این است که [[خداوند عزوجل]] [[عالم]] به مسائلی است که از آفریده‌های او مخفی مانده است؛ مسائلی از قبیل [[قضا و قدر]] در رابطۀ با اشیاء در علم خود و قبل از [[خلق]] آنها و قبل از آنی که آنها را به [[فرشتگان]] خود افاضه نماید. پس ای حمران این علمی نگه داشته شده نزد خداوند است، که اختیار و [[اراده]] آن در دست اوست و اگر بخواهد قضا نماید و یا اینکه درون آن برایش ظاهر گردد ولی آن را امضا نمی‌کند، و اما علمی که [[خداوند متعال]] آن را مقدر نموده و آن را به مرحله قضا رسانده و جاری می‌سازد، همان علمی است که به [[رسول اکرم]] {{صل}} رسید و سپس نزد ما رسیده است»<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۲۵۷.</ref>. | ||
اگر در روایتی [[اهل بیت]]{{عم}} [[علم غیب]] را از خود [[نفی]] میکنند ناظر به نوع اول است و | اگر در روایتی [[اهل بیت]] {{عم}} [[علم غیب]] را از خود [[نفی]] میکنند ناظر به نوع اول است و عدم آگاهی ایشان از اموری است که هنوز تقدیر نشده و پس از تقدیر، [[علم]] آنها به ایشان داده میشود و به تعبیر خود ایشان<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۲۶۴.</ref>، افضل علوم ایشان نیز همین است<ref>ر.ک: [[محمد هادی معرفت|معرفت، محمد هادی]]، تفسیر و مفسران، ص۲۹۳؛ [[ابراهیم امینی|امینی، ابراهیم]]، [[بررسی مسائل کلی امامت (کتاب)|بررسی مسائل کلی امامت]]، ص۲۹۳؛ [[سید محمد علی مسعودی|مسعودی، سید محمد علی]]، [[تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب (مقاله)|تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب]]، ص۸؛ [[اصغر غلامی|غلامی، اصغر]]، [[آفاق علم امام در الکافی (مقاله)|آفاق علم امام در الکافی]].</ref>. | ||
==دو نوع علم برای [[خداوند]]== | == دو نوع علم برای [[خداوند]] == | ||
بر اساس [[تعالیم اسلام]] و در یک تقسیم‌بندی [[علم خداوند]] بر دو گونه است: [[علم مبذول]] و [[علم مستأثر]] (مکفوف). | بر اساس [[تعالیم اسلام]] و در یک تقسیم‌بندی [[علم خداوند]] بر دو گونه است: [[علم مبذول]] و [[علم مستأثر]] (مکفوف). | ||
#علم مستأثر (مکفوف)، [[علمی]] که مختص [[ذات خداوند]] است و کسی جز او را یارای [[درک]] آن نیست و کسی را از آن [[آگاه]] نکرده است، اما هرگاه خداوند [[اراده]] کند تا چیزی از آن را آشکار نماید، آن را به [[امام]] می‌آموزد و [[امامان]] پیشین را نیز از آن آگاه می‌سازد<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۲۵۵.</ref>. این علم از سنخ [[علوم]] بشری نیست، بلکه علمی [[الهی]]، [[لدنی]] و | # علم مستأثر (مکفوف)، [[علمی]] که مختص [[ذات خداوند]] است و کسی جز او را یارای [[درک]] آن نیست و کسی را از آن [[آگاه]] نکرده است، اما هرگاه خداوند [[اراده]] کند تا چیزی از آن را آشکار نماید، آن را به [[امام]] می‌آموزد و [[امامان]] پیشین را نیز از آن آگاه می‌سازد<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۲۵۵.</ref>. این علم از سنخ [[علوم]] بشری نیست، بلکه علمی [[الهی]]، [[لدنی]] و علم صحیح است. از این علم است که آنچه را بخواهد پیشانداخته، و آنچه را بخواهد پس میاندازد و آنچه را بخواهد [[اثبات]] می‌‌کند. این‌گونه تقدیم و تأخیر که در متن [[علم مخزون]] پدید میآید، تنها به [[دلیل]] حضور [[مشیت]] [[خدا]] در حاق آن علم است. [[علم مکفوف]] در [[ام الکتاب]] نزد [[پروردگار]] قرار دارد. در [[روایات]]<ref>برای مشاهدۀ نمونه‌ها، نک: کافی، ج ۱، ص۳۵۹، ح ۷، ۸، ۹، ص۵۷۱، ح ۱، ص۵۷۳، ح ۳، ص۶۳۴، ح ۱ ـ ۴، ص۶۳۷، ح ۲، ج ۲، ص۳۸، ح ۶؛ بصائر الدرجات، ج ۱، ص۱۰۹ـ ۱۱۲؛ عیون اخبار الرضا، ج ۱، ص۱۸۲.</ref> از [[علم مکفوف]] با نام‌های دیگری مانند: [[علم مخزون]]، [[علم مکنون]]، [[علم مستأثر]] و [[علم موقوف]] نیز یاد شده است.<ref>ر.ک: [[سید محمد علی مسعودی|مسعودی، سید محمد علی]]، [[تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب (مقاله)|تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب]]، ص۸ ـ ۱۲؛ [[محمد کاظم رحمان ستایش|رحمان ستایش، محمد کاظم]]، [[روح الله شهیدی|شهیدی، روح الله]]، [[باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم (مقاله)|باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم]]، ص۱۲۳ ـ ۱۲۶؛ [[محمد رضا حکیمی|حکیمی، محمد رضا]]، [[نهج البلاغه کلام انسان هادی (مقاله)|نهج البلاغه کلام انسان هادی]]، ص۷۵ و ۷۶.</ref> | ||
# [[علم مبذول]] که [[خداوند متعال]] آن را به [[فرشتگان]] و [[پیامبران]] | # [[علم مبذول]] که [[خداوند متعال]] آن را به [[فرشتگان]] و [[پیامبران]] عطا کرده و [[امامان]] {{ع}} نیز به واسطۀ [[پیامبر اسلام]] {{صل}} از آن آگاه‌اند، به معنای [[علمی]] است که در عرصۀ [[جهان هستی]] به مرحلۀ [[ظهور]] رسیده یا خواهد رسید. آنچه در [[جهان]] پهناور هستی تحقق پذیرفته است، مصداق‌های علم مبذول است و آنچه بعداً نیز اتفاق خواهد افتاد، در قلمرو مصداق‌های علم مبذول جای دارد. چون [[خدا]] خود و فرستادگانش را [[تکذیب]] نمی‌کند، باید مضمون آن واقع شود و تخلف بردار نیست. به عبارت دیگر علم مبذول علمی است که [[خداوند]] در قالب تقدیر ریخته و امضا نموده است<ref>صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ص۱۳۳، ح ۱.</ref> و امامان {{ع}} همۀ آن را می‌‌دانند. [[بداء]] [[الهی]] نیز در این [[علم]] واقع میشود. این علم برای برخی [[غیب]] و برای برخی دیگر [[شهادت]] است. از علم مبذول با نام‌های [[علم عام]] و [[علم محمول]] نیز یاد شده است. | ||
علم مبذول در مصادیق متعددی می‌‌تواند نمایان شود، مانند: | علم مبذول در مصادیق متعددی می‌‌تواند نمایان شود، مانند: علم به حلال و حرام، علم ائمه نسبت به دوستان و دشمنان خود، [[علم منایا و بلایا]]، علم به فصل الخطاب [[قضاوت]] و [[حکم]]، علم وصایا، علم به بهشت، [[دوزخ]] و [[آسمان]] و [[زمین]] و [[اخبار]] آن، [[علم به ملکوت آسمان و زمین]]، علم به ضمیر و واگویه‌های [[نفسانی]] افراد، [[علم]] به [[افعال]]، علم به [[بیماری]] و حُزن [[شیعیان]]، علم به [[هدایت]] یافتگان و [[گمراهان]] تا [[روز قیامت]]، علم به زیادت و نقصان [[حق و باطل]] بر زمین، علم به تمامی زبان‌ها و تکلم به آنها، علم به اسامی اشیا، [[علم به زمان مرگ]] خود پیش از فرا رسیدن آن و...<ref>ر.ک: [[محمد کاظم رحمان ستایش|رحمان ستایش، محمد کاظم]]، [[روح الله شهیدی|شهیدی، روح الله]]، [[باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم (مقاله)|باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم]]، ص۱۲۳ ـ ۱۲۶؛ [[محمد رضا حکیمی|حکیمی، محمد رضا]]، [[نهج البلاغه کلام انسان هادی (مقاله)|نهج البلاغه کلام انسان هادی]]، ص۷۵ و ۷۶؛ [[محمد بیابانی اسکوئی|بیابانی اسکوئی، محمد]]، [[امامت ۵ (کتاب)|امامت]].</ref>. | ||
==[[دلیل نقلی]] بر [[علم مستأثر]] (مکفوف) و مبذول== | == [[دلیل نقلی]] بر [[علم مستأثر]] (مکفوف) و مبذول == | ||
برخی از [[آیات]] و [[روایات]] دال بر [[علم مکفوف]] و [[علم مبذول]] هستند: | برخی از [[آیات]] و [[روایات]] دال بر [[علم مکفوف]] و [[علم مبذول]] هستند: | ||
=== | === دلیل قرآنی === | ||
در مورد علم مکفوف در [[تفسیر]] آیۀ | در مورد علم مکفوف در [[تفسیر]] آیۀ {{متن قرآن|عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ}}<ref>«دانای نهان و آشکار است و او فرزانه آگاه است» سوره انعام، آیه ۷۳.</ref> [[امام صادق]] {{ع}} فرمودند: {{متن حدیث|اَلْغَیْبُ مَا لَمْ یَکُنْ وَ اَلشَّهَادَةُ مَا قَدْ کَانَ}}<ref>ابن بابویه، محمد بن علی، معانی الاخبار، ص۱۴۶.</ref>. عبارت {{متن حدیث|مَا لَمْ یَکُنْ}} را به هر معنایی بگیریم، آنچه رأی [[خداوند]] بدان تعلّق نگرفته یا آنچه در گذشته نبوده یعنی مقدر بود ولی [[بداء]] به آن تعلق گرفت و محو شد تا تقدیر بعدی [[اثبات]] شود، دلالت بر علم مکفوف می‌‌کند. | ||
برخی از آیات نیز دلالت بر علم مبذول میکنند مانند: {{متن قرآن|عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ}}<ref>«او دانای نهان است پس هیچ کس را بر نهان خویش آگاه نمی‌کند جز فرستاده‌ای را که بپسندد» سوره جن، آیه ۲۶ ـ ۲۷</ref>. [[آیه]] به روشنی می‌‌رساند خداوند هر کسی را بپسندد از [[علم غیب]] خود [[آگاه]] می‌‌نماید. در این زمینه [[امام باقر]]{{ع}} فرمودند: {{متن حدیث|کَانَ وَ اللَّهِ مُحَمَّدٌ مِمَّنِ ارْتَضَاهُ}}<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۲۵۶.</ref> و یا در آیۀ {{متن قرآن|وَلَا رَطْبٍ وَلَا يَابِسٍ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ}}<ref>«و هیچ تر و خشکی نیست جز آنکه در کتابی روشن آمده است» سوره انعام، آیه ۵۹.</ref> [[امام صادق]]{{ع}} "[[کتاب مبین]]" را به "[[امام مبین]]"[[تفسیر]] کرده اند<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۴، ص۸۰.</ref>.<ref>ر.ک | برخی از آیات نیز دلالت بر علم مبذول میکنند مانند: {{متن قرآن|عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ}}<ref>«او دانای نهان است پس هیچ کس را بر نهان خویش آگاه نمی‌کند جز فرستاده‌ای را که بپسندد» سوره جن، آیه ۲۶ ـ ۲۷.</ref>. [[آیه]] به روشنی می‌‌رساند خداوند هر کسی را بپسندد از [[علم غیب]] خود [[آگاه]] می‌‌نماید. در این زمینه [[امام باقر]] {{ع}} فرمودند: {{متن حدیث|کَانَ وَ اللَّهِ مُحَمَّدٌ مِمَّنِ ارْتَضَاهُ}}<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۲۵۶.</ref> و یا در آیۀ {{متن قرآن|وَلَا رَطْبٍ وَلَا يَابِسٍ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ}}<ref>«و هیچ تر و خشکی نیست جز آنکه در کتابی روشن آمده است» سوره انعام، آیه ۵۹.</ref> [[امام صادق]] {{ع}} "[[کتاب مبین]]" را به "[[امام مبین]]"[[تفسیر]] کرده اند<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۴، ص۸۰.</ref>.<ref>ر.ک: خمینی، روح الله، توحید از دیدگاه امام خمینی، ج ۱؛ [[علی رضا بهشادفر|بهشادفر, علی رضا]]، کنکاشی در کیفیت و سرچشمه‌های علم امام.</ref> | ||
=== | === دلیل روایی === | ||
برخی از [[روایات]] هم بیانگر دو نوع [[علم]] برای [[خداوند]] هستند مانند: | برخی از [[روایات]] هم بیانگر دو نوع [[علم]] برای [[خداوند]] هستند مانند: | ||
# [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} در یکی از خطبههایش از بعضی امور غیبی | # [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} در یکی از خطبههایش از بعضی امور غیبی خبر داد، یکی از [[اصحاب]] عرض کرد: یا [[امیر المؤمنین]]! [[علم غیب]] داری؟! حضرت خندید و فرمود: «ای [[برادر]] کلبی! این علم غیب نیست، بلکه تعلمی است از صاحب علم». این علم به مرحلۀ [[قضا]] رسیده و برای دیگران هم مقدّر کرده که از آن [[آگاه]] باشند. از این علم با نام [[علم مستفاد]] هم یاد شده است علم مستفاد، یعنی [[علمی]] که واسطه می‌خورد و من غیر نفسه است، علم [[خدای تبارک و تعالی]] من عند نفسه یا بالذات است اما [[علم ائمه]] علم مستفاد است، اینکه در روایات وارد شده [[ائمه]] ما در هر [[شب جمعه]] متصل به [[عرش]] خدای تبارک و تعالی میشوند و ازدیاد علم میکنند، اگر این اتصال نباشد علم آنها پایان می‌پذیرد این علم مستفاد است<ref>ر.ک: [[ابراهیم امینی|امینی، ابراهیم]]، [[بررسی مسائل کلی امامت (کتاب)|بررسی مسائل کلی امامت]]، ص۲۹۳.</ref>. | ||
#همچنین در روایتی دیگر امیرالمؤمنین{{ع}} و [[امام باقر]]{{ع}} میفرمایند: «آیه‌ای در [[قرآن]] هست که اگر آن [[آیه]] نبود ما تمام آنچه را تا [[روز قیامت]] واقع میشود به شما خبر می‌دادیم»<ref>{{متن حدیث|لَوْ لَا آیَهٌ فِی کِتَابِ اللهِ لَأَخْبَرْتُکُمْ بِمَا کَانَ وَ بِمَا یَکُونُ وَ مَا هُوَ کَائِنٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَه}}؛ شیخ صدوق، التوحید، ص۳۰۵.</ref> این همان [[علم موقوف]] عندالله است که فقط نزد خدای تبارک و تعالی است و کسی نمی‌داند در یک قضیه [[بداء]] واقع میشود یا نه؟ | # همچنین در روایتی دیگر امیرالمؤمنین {{ع}} و [[امام باقر]] {{ع}} میفرمایند: «آیه‌ای در [[قرآن]] هست که اگر آن [[آیه]] نبود ما تمام آنچه را تا [[روز قیامت]] واقع میشود به شما خبر می‌دادیم»<ref>{{متن حدیث|لَوْ لَا آیَهٌ فِی کِتَابِ اللهِ لَأَخْبَرْتُکُمْ بِمَا کَانَ وَ بِمَا یَکُونُ وَ مَا هُوَ کَائِنٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَه}}؛ شیخ صدوق، التوحید، ص۳۰۵.</ref> این همان [[علم موقوف]] عندالله است که فقط نزد خدای تبارک و تعالی است و کسی نمی‌داند در یک قضیه [[بداء]] واقع میشود یا نه؟ | ||
# [[امام باقر]]{{ع}} میفرمایند: «و اما منظور از ([[عالم الغیب]]) این است، [[خداوند عزوجل]] [[عالم]] به مسائلی است که از آفریده‌های او مخفی مانده است؛ مسائلی از قبیل [[قضا و قدر]] در رابطه با اشیاء، در [[علم]] خود و قبل از [[خلق]] آنها و قبل از آنی که آنها را به [[فرشتگان]] خود | # [[امام باقر]] {{ع}} میفرمایند: «و اما منظور از ([[عالم الغیب]]) این است، [[خداوند عزوجل]] [[عالم]] به مسائلی است که از آفریده‌های او مخفی مانده است؛ مسائلی از قبیل [[قضا و قدر]] در رابطه با اشیاء، در [[علم]] خود و قبل از [[خلق]] آنها و قبل از آنی که آنها را به [[فرشتگان]] خود افاضه نماید. پس ای حمران این [[علمی]] نگه داشته شده نزد [[خداوند]] است، [[اختیار]] و [[اراده]] آن در دست اوست و اگر بخواهد [[قضا]] نماید و یا اینکه درون آن برایش ظاهر گردد ولی آن را امضا نمی‌کند، و اما علمی که [[خداوند متعال]] آن را مقدر نموده و آن را به مرحله قضا رسانده و جاری می‌سازد، همان علمی است که به [[رسول اکرم]] {{صل}} رسید و سپس نزد ما رسیده است<ref>{{متن حدیث|وَ أَمَّا قَوْلُهُ عالِمُ الْغَیْبِ فَإِنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَالِمٌ بِمَا غَابَ عَنْ خَلْقِهِ فِیمَا یَقْدِرُ مِنْ شَیْءٍ وَ یَقْضِیهِ فِی عِلْمِهِ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَهُ وَ قَبْلَ أَنْ یُفْضِیَهُ إِلَی الْمَلَائِکَهِ فَذَلِکَ یَا حُمْرَانُ عِلْمٌ مَوْقُوفٌ عِنْدَهُ إِلَیْهِ فِیهِ الْمَشِیئَهُ فَیَقْضِیهِ إِذَا أَرَادَ وَ یَبْدُو لَهُ فِیهِ فَلَا یُمْضِیه فَأَمَّا الْعِلْمُ الَّذِی یُقَدِّرُهُ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَیَقْضِیهِ وَ یُمْضِیهِ فَهُوَ الْعِلْمُ الَّذِی انْتَهَی إِلَی رَسُولِ اللهِ ثُمَّ إِلَیْنَا}}؛ الکافی، ج۱، ص۲۵۷.</ref>. | ||
#همچنین فرمودند: «همانا برای [[خدای عزوجل]] دو علم است: [[علم مبذول]] و [[علم مکفوف]]. امّا علم مبذول، پس هیچ علمی نیست که فرشتگان و [[رسولان]] آن را بدانند مگر اینکه ما آن را می‌دانیم و امّا مکفوف، علمی است که نزد خداوند عزوجلّ در امّ الکتاب است و آنگاه که خارج شود نافذ میشود»<ref>صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ج ۱، ص۱۰۹</ref>. | # همچنین فرمودند: «همانا برای [[خدای عزوجل]] دو علم است: [[علم مبذول]] و [[علم مکفوف]]. امّا علم مبذول، پس هیچ علمی نیست که فرشتگان و [[رسولان]] آن را بدانند مگر اینکه ما آن را می‌دانیم و امّا مکفوف، علمی است که نزد خداوند عزوجلّ در امّ الکتاب است و آنگاه که خارج شود نافذ میشود»<ref>صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ج ۱، ص۱۰۹.</ref>. | ||
# [[امام صادق]]{{ع}} فرمودند: «همانا خداوند دو گونه علم دارد، علمی پوشانده شده و در مخفیگاه الهی که جز او کسی از آن [[آگاهی]] ندارد و بداء از این علم است و علمی که به [[فرشتگان]] و [[رسل]] و [[پیامبران]] خویش آموخته است و ما آن را می‌دانیم»<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۳۶۱</ref>.<ref>ر.ک: خمینی، روح الله، توحید از دیدگاه امام خمینی، ج ۱؛ مسعودی، سید | # [[امام صادق]] {{ع}} فرمودند: «همانا خداوند دو گونه علم دارد، علمی پوشانده شده و در مخفیگاه الهی که جز او کسی از آن [[آگاهی]] ندارد و بداء از این علم است و علمی که به [[فرشتگان]] و [[رسل]] و [[پیامبران]] خویش آموخته است و ما آن را می‌دانیم»<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۳۶۱.</ref>.<ref>ر.ک: خمینی، روح الله، توحید از دیدگاه امام خمینی، ج ۱؛ [[سید محمد علی مسعودی|مسعودی، سید محمد علی]]، [[تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب (مقاله)|تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب]]، ص۸ ـ ۱۲؛ [[سید عبدالحمید ابطحی|ابطحی، سید عبدالحمید]]، [[فرآیند آگاهی شیعیان از علم غیب امامان (مقاله)|فرآیند آگاهی شیعیان از علم غیب امامان]]، ص۸۱؛ [[اصغر غلامی|غلامی، اصغر]]، [[آفاق علم امام در الکافی (مقاله)|آفاق علم امام در الکافی]].</ref> | ||
==تقسیمی دیگر برای [[علم]]== | == تقسیمی دیگر برای [[علم]] == | ||
بر اساس برخی از [[روایات]] برای [[علم خداوند]] تقسیم دیگری وجود دارد: | بر اساس برخی از [[روایات]] برای [[علم خداوند]] تقسیم دیگری وجود دارد: | ||
# [[علمی]] که جز [[خداوند]] کسی از آن [[آگاه]] نیست و اگر کسی غیر از خداوند از آن اطلاع داشته باشد، از دایره [[علم مستأثر]] خارج میشود و نمی‌توان گفت مختص خداوند است. از این علم در برخی روایات<ref>کلینی، محمدبن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۱۵۲</ref> به اسم "مکنون" و "مخزون" یاد شده است و باید دانست اسمای مستأثره منشأ برای دیگر اسامی خداوند هستند. | # [[علمی]] که جز [[خداوند]] کسی از آن [[آگاه]] نیست و اگر کسی غیر از خداوند از آن اطلاع داشته باشد، از دایره [[علم مستأثر]] خارج میشود و نمی‌توان گفت مختص خداوند است. از این علم در برخی روایات<ref>کلینی، محمدبن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۱۵۲.</ref> به اسم "مکنون" و "مخزون" یاد شده است و باید دانست اسمای مستأثره منشأ برای دیگر اسامی خداوند هستند. | ||
#علمی که آن را در [[اختیار]] دیگران قرار داده است. [[احمد بن محمد]] از [[محمد بن سنان]] از [[ابو جارود]] از [[اصبغ بن نباته]] [[روایت]] کرده که گفت شنیدم [[امیر مؤمنان]]{{ع}} می‌فرماید: "همانا برای [[خداوند متعال]] دو علم وجود دارد؛ علمی که آن را ویژه خود در [[علم غیب]] خود قرار داده است و کسی را نسبت به آن مطلع نساخته است، نه [[پیامبری]] از پیامبران و نه فرشته‌ای از فرشتگان و این همان فرمایش خداوند متعال در [[قرآن کریم]] است که فرمود: قطعا نزد خداوند متعال | # علمی که آن را در [[اختیار]] دیگران قرار داده است. [[احمد بن محمد]] از [[محمد بن سنان]] از [[ابو جارود]] از [[اصبغ بن نباته]] [[روایت]] کرده که گفت شنیدم [[امیر مؤمنان]] {{ع}} می‌فرماید: "همانا برای [[خداوند متعال]] دو علم وجود دارد؛ علمی که آن را ویژه خود در [[علم غیب]] خود قرار داده است و کسی را نسبت به آن مطلع نساخته است، نه [[پیامبری]] از پیامبران و نه فرشته‌ای از فرشتگان و این همان فرمایش خداوند متعال در [[قرآن کریم]] است که فرمود: قطعا نزد خداوند متعال علم به قیامت وجود دارد، و [[باران]] را فرو می‌فرستد، و نسبت به آنچه که در رحم‌ها وجود دارد [[آگاهی]] دارد. و هیچ [[نفس]] و فردی نمی‌داند فردا چه به دست می‌آورد و هیچ نفس و فردی نمی‌داند در چه سرزمینی می‌میرد. همچنین نزد خداوند متعال علم دیگری وجود دارد که [[فرشتگان]] او از آن [[آگاهی]] دارند، و آنچه که فرشتگان او از آن مطلع گردند قطعا مورد آگاهی محمد و آل محمد {{صل}} است و آنچه که محمد و آل محمد از آن آگاهی دارند قطعا مرا نسبت به آن آگاهی فرموده است، بزرگ از ما و کوچک از ما تا [[روز قیامت]] از آن مطلع هستند<ref>{{متن حدیث|حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ۷ یَقُولُ إِنَّ لِلَّهِ عِلْمَیْنِ عِلْمٌ اسْتَأْثَرَ بِهِ فِی غَیْبِهِ فَلَمْ یُطْلِعْ عَلَیْهِ نَبِیّاً مِنْ أَنْبِیَائِهِ وَ لَا مَلَکاً مِنْ مَلَائِکَتِهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَ یُنَزِّلُ الْغَیْثَ وَ یَعْلَمُ ما فِی الْأَرْحامِ وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ ما ذا تَکْسِبُ غَداً وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ؛ وَ لَهُ عِلْمٌ قَدِ اطَّلَعَ عَلَیْهِ مَلَائِکَتُهُ فَمَا اطَّلَعَ عَلَیْهِ مَلَائِکَتُهُ فَقَدِ اطَّلَعَ عَلَیْهِ مُحَمَّدٌ وَ آلُهُ وَ مَا اطَّلَعَ عَلَیْهِ مُحَمَّدٌ وَ آلُهُ فَقَدْ أَطْلَعَنِی عَلَیْهِ [یَعْلَمُهُ] الْکَبِیرُ مِنَّا وَ الصَّغِیرُ إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ}}؛ بصائر الدرجات، ص١٣١؛ دفع الریب عن علم الغیب، ص۴۶.</ref> | ||
مباحث مربوط به [[اسم مستأثر]] [[الهی]] یکی از مباحث بلند [[عرفانی]] است که | مباحث مربوط به [[اسم مستأثر]] [[الهی]] یکی از مباحث بلند [[عرفانی]] است که فهم عمیق آن نیاز به آگاهی و آشنایی به [[فلسفه]] و [[عرفان]] دارد<ref>ر.ک: [[علی جزیری احسائی|جزیری احسائی، علی]]، [[دفع الریب عن علم الغیب (کتاب)|دفع الریب عن علم الغیب]]، ص۴۶.</ref>. | ||
==نتیجه گیری== | == نتیجه گیری == | ||
در مجموع باید گفت [[علم مکنون]] یا موقوف و [[علم مستأثر]] از علومِ مختص به [[خداوند]] است که حتی [[امامان معصوم]] هم از آن آگاهی ندارند. هر چند در مورد [[علم موقوف]] گفته شده، ممکن است خداوند به تدریج آن را به ایشان [[تعلیم]] نماید، اما در مورد علم مستأثر چنین سخنی هم گفته نشده؛ زیرا اگر برای دیگران بیان شود از مستأثر بودن خارج می‌گردد. | در مجموع باید گفت [[علم مکنون]] یا موقوف و [[علم مستأثر]] از علومِ مختص به [[خداوند]] است که حتی [[امامان معصوم]] هم از آن آگاهی ندارند. هر چند در مورد [[علم موقوف]] گفته شده، ممکن است خداوند به تدریج آن را به ایشان [[تعلیم]] نماید، اما در مورد علم مستأثر چنین سخنی هم گفته نشده؛ زیرا اگر برای دیگران بیان شود از مستأثر بودن خارج می‌گردد. | ||
== پرسش‌های وابسته == | == پرسش‌های وابسته == | ||
*[[رابطه علم معصوم با علم مکنون یا مستأثر چیست؟ (پرسش)]] | {{پرسش‌های وابسته}} | ||
*[[رابطه علم غیب معصوم با علم مکنون یا علم موقوف و مستأثر چیست؟ (پرسش)]] | * [[رابطه علم معصوم با علم مکنون یا مستأثر چیست؟ (پرسش)]] | ||
* [[رابطه علم غیب معصوم با علم مکنون یا علم موقوف و مستأثر چیست؟ (پرسش)]] | |||
* [[علم مکفوف و علم مبذول به چه معناست؟ (پرسش)]] | * [[علم مکفوف و علم مبذول به چه معناست؟ (پرسش)]] | ||
*[[علم موقوف و علم مقضی و ممضی به چه معناست؟ (پرسش)]] | * [[علم موقوف و علم مقضی و ممضی به چه معناست؟ (پرسش)]] | ||
{{پایان پرسش‌های وابسته}} | |||
{{پرسش‌های وابسته | |||
==منابع== | == منابع == | ||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
# [[پرونده:34567.jpg|22px]] [[ابراهیم امینی|امینی، ابراهیم]]، [[بررسی مسائل کلی امامت (کتاب)|'''بررسی مسائل کلی امامت''']] | |||
# [[پرونده:11203.jpg|22px]] [[محمد امین صادقی ارزگانی |صادقی ارزگانی، محمد امین]]، [[اسماء الهی از نگاه عرفانی امام خمینی (مقاله)|'''اسماء الهی از نگاه عرفانی امام خمینی''']] | # [[پرونده:11203.jpg|22px]] [[محمد امین صادقی ارزگانی |صادقی ارزگانی، محمد امین]]، [[اسماء الهی از نگاه عرفانی امام خمینی (مقاله)|'''اسماء الهی از نگاه عرفانی امام خمینی''']] | ||
# [[پرونده:ohf.jpg|22px]] [[محمد کاظم رحمان ستایش|رحمان ستایش، محمد کاظم]]، [[باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم (مقاله)|'''باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم''']] | # [[پرونده:1409.png|22px]] [[سید محمد علی مسعودی|مسعودی، سید محمد علی]]، [[تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب (مقاله)|'''تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب''']] | ||
# [[پرونده:92C26832.jpg|22px]] [[علی جزیری احسائی|جزیری احسائی، علی]]، [[دفع الریب عن علم الغیب (کتاب)|'''دفع الریب عن علم الغیب''']] | |||
# [[پرونده:ohf.jpg|22px]] [[محمد کاظم رحمان ستایش|رحمان ستایش، محمد کاظم]]، [[روح الله شهیدی|شهیدی، روح الله]]، [[باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم (مقاله)|'''باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم''']] | |||
# [[پرونده:9030760879.jpg|22px]] [[علی رضا بهشادفر|بهشادفر, علی رضا]]، '''کنکاشی در کیفیت و سرچشمه‌های علم امام''' | |||
# [[پرونده:2827942009809428.jpg|22px]] [[محمد بیابانی اسکوئی|بیابانی اسکوئی، محمد]]، [[امامت ۵ (کتاب)|'''امامت''']] | |||
# [[پرونده:pn.jpg|22px]] [[محمد رضا حکیمی|حکیمی، محمد رضا]]، [[نهج البلاغه کلام انسان هادی (مقاله)|'''نهج البلاغه کلام انسان هادی''']] | |||
# [[پرونده:1103985.jpg|22px]] [[اصغر غلامی|غلامی، اصغر]]، [[آفاق علم امام در الکافی (مقاله)|'''آفاق علم امام در الکافی''']] | |||
# [[پرونده:18465721.jpg|22px]] [[سید عبدالحمید ابطحی|ابطحی، سید عبدالحمید]]، [[فرآیند آگاهی شیعیان از علم غیب امامان (مقاله)|'''فرآیند آگاهی شیعیان از علم غیب امامان''']] | |||
{{پایان منابع}} | {{پایان منابع}} | ||
==پانویس== | == پانویس == | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
[[رده:علم مستأثر]] | [[رده:علم مستأثر]] | ||
[[رده:مدخل برگرفته از پرسمان]] | [[رده:مدخل برگرفته از پرسمان]] | ||
[[رده:مدخل برگرفته از پرسمان علم معصوم]] | [[رده:مدخل برگرفته از پرسمان علم معصوم]] | ||
[[رده:مفاهیم در کلام اسلامی]] | [[رده:مفاهیم در کلام اسلامی]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۹ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۱۰:۵۶
این مدخل زیرشاخهٔ بحث علم مستأثر است. علم مستأثر از چند منظر متفاوت، بررسی میشود: علم مستأثر در کلام اسلامی - علم مستأثر در عرفان اسلامی - پرسش‌های مرتبطمستأثر به معنای برگزیده، از نام‌های الهی است که خداوند آن را برای خویش برگزیده و پنهان کرده است و از این روی، علم مستأثر را "علم مکنون"، "علم مخزون"، علم مکفوف و علم موقوف نیز می‌گویند. در مقابل این علم، علم مبذول قرار دارد. علم مستأثر و یا موقوف از علومِ مختص به خداوند است که حتی امامان معصوم هم از آن آگاهی ندارند.
معناشناسی
"استیثار" در لغت به معنی برگزیدن و به خود اختصاص دادن است[۱]. از روایات استفاده میشود، اسماء مستأثره از مراتب غیبی اسم اعظم هستند و کسی از آنها آگاه نیست. علم مستأثر یکی از معانی علم غیب است. علم غیب به این معنی مختص به خداست و احدی از مخلوقات از آن اطلاعی ندارند؛ چراکه اگر کسی غیر از خداوند از آن اطلاع داشته باشد دیگر از دایره علم مستأثر خارج میشود و نمی‌توان گفت مختص خداست.
این اصطلاح از مفاهیم لطیف عرفانی در بحث اسماء الهی محسوب میشود و ریشه در روایات دارد. امام باقر (ع) در این مورد می فرمایند: «هفتاد و دو حرف از حروف اسم اعظم در پیش ما (اهل بیت) است (به آن آگاهی داریم) و تنها یک حرف از آن نزد پروردگار متعال است که آن را در علم غیبش به خود اختصاص داده است (کسی از آن آگاه نیست)»[۲]. همچنین امام هادی (ع) پس از بیان تعداد اسم اعظم فرمودند: «و یک حرف نزد خداوند متعال و ویژۀ ایشان در علم غیب است»[۳] بیهقی از عبدالله بن مسعود در کتاب «الأسماء و الصفات» نقل کرده که پیامبر اکرم (ص) ضمن دعائی فرمود: «و اسالک بکل اسم هو لک... او استأثرت به فی علم الغیب عندک»[۴].[۵]
معناشناسی علم موقوف
در تعریف علم موقوف گفته شده است: خداوند دوگونه علم دارد:
- علمی که آموختنی نبوده، اختیار و ارادۀ آن در دست خداوند است، این علم، علمِ موقوف نام دارد و مخصوص خداوند است. از این علم با نام علم مکنون، علم محفوظ و علم مخزون هم یاد شده است و آیۀ ﴿إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ فِي كِتَابٍ مَّكْنُونٍ﴾[۶] به این علم اشاره دارد.
- علمی که آموختنی بوده و به دیگران مانند امامان تعلیم داده است، این علم به مرحلۀ قضا رسیده و برای دیگران هم مقدّر کرده که از آن آگاه باشند.
امام باقر (ع) میفرمایند: «و اما منظور از (عالم الغیب) این است که خداوند عزوجل عالم به مسائلی است که از آفریده‌های او مخفی مانده است؛ مسائلی از قبیل قضا و قدر در رابطۀ با اشیاء در علم خود و قبل از خلق آنها و قبل از آنی که آنها را به فرشتگان خود افاضه نماید. پس ای حمران این علمی نگه داشته شده نزد خداوند است، که اختیار و اراده آن در دست اوست و اگر بخواهد قضا نماید و یا اینکه درون آن برایش ظاهر گردد ولی آن را امضا نمی‌کند، و اما علمی که خداوند متعال آن را مقدر نموده و آن را به مرحله قضا رسانده و جاری می‌سازد، همان علمی است که به رسول اکرم (ص) رسید و سپس نزد ما رسیده است»[۷].
اگر در روایتی اهل بیت (ع) علم غیب را از خود نفی میکنند ناظر به نوع اول است و عدم آگاهی ایشان از اموری است که هنوز تقدیر نشده و پس از تقدیر، علم آنها به ایشان داده میشود و به تعبیر خود ایشان[۸]، افضل علوم ایشان نیز همین است[۹].
دو نوع علم برای خداوند
بر اساس تعالیم اسلام و در یک تقسیم‌بندی علم خداوند بر دو گونه است: علم مبذول و علم مستأثر (مکفوف).
- علم مستأثر (مکفوف)، علمی که مختص ذات خداوند است و کسی جز او را یارای درک آن نیست و کسی را از آن آگاه نکرده است، اما هرگاه خداوند اراده کند تا چیزی از آن را آشکار نماید، آن را به امام می‌آموزد و امامان پیشین را نیز از آن آگاه می‌سازد[۱۰]. این علم از سنخ علوم بشری نیست، بلکه علمی الهی، لدنی و علم صحیح است. از این علم است که آنچه را بخواهد پیشانداخته، و آنچه را بخواهد پس میاندازد و آنچه را بخواهد اثبات می‌‌کند. این‌گونه تقدیم و تأخیر که در متن علم مخزون پدید میآید، تنها به دلیل حضور مشیت خدا در حاق آن علم است. علم مکفوف در ام الکتاب نزد پروردگار قرار دارد. در روایات[۱۱] از علم مکفوف با نام‌های دیگری مانند: علم مخزون، علم مکنون، علم مستأثر و علم موقوف نیز یاد شده است.[۱۲]
- علم مبذول که خداوند متعال آن را به فرشتگان و پیامبران عطا کرده و امامان (ع) نیز به واسطۀ پیامبر اسلام (ص) از آن آگاه‌اند، به معنای علمی است که در عرصۀ جهان هستی به مرحلۀ ظهور رسیده یا خواهد رسید. آنچه در جهان پهناور هستی تحقق پذیرفته است، مصداق‌های علم مبذول است و آنچه بعداً نیز اتفاق خواهد افتاد، در قلمرو مصداق‌های علم مبذول جای دارد. چون خدا خود و فرستادگانش را تکذیب نمی‌کند، باید مضمون آن واقع شود و تخلف بردار نیست. به عبارت دیگر علم مبذول علمی است که خداوند در قالب تقدیر ریخته و امضا نموده است[۱۳] و امامان (ع) همۀ آن را می‌‌دانند. بداء الهی نیز در این علم واقع میشود. این علم برای برخی غیب و برای برخی دیگر شهادت است. از علم مبذول با نام‌های علم عام و علم محمول نیز یاد شده است.
علم مبذول در مصادیق متعددی می‌‌تواند نمایان شود، مانند: علم به حلال و حرام، علم ائمه نسبت به دوستان و دشمنان خود، علم منایا و بلایا، علم به فصل الخطاب قضاوت و حکم، علم وصایا، علم به بهشت، دوزخ و آسمان و زمین و اخبار آن، علم به ملکوت آسمان و زمین، علم به ضمیر و واگویه‌های نفسانی افراد، علم به افعال، علم به بیماری و حُزن شیعیان، علم به هدایت یافتگان و گمراهان تا روز قیامت، علم به زیادت و نقصان حق و باطل بر زمین، علم به تمامی زبان‌ها و تکلم به آنها، علم به اسامی اشیا، علم به زمان مرگ خود پیش از فرا رسیدن آن و...[۱۴].
دلیل نقلی بر علم مستأثر (مکفوف) و مبذول
برخی از آیات و روایات دال بر علم مکفوف و علم مبذول هستند:
دلیل قرآنی
در مورد علم مکفوف در تفسیر آیۀ ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ﴾[۱۵] امام صادق (ع) فرمودند: «اَلْغَیْبُ مَا لَمْ یَکُنْ وَ اَلشَّهَادَةُ مَا قَدْ کَانَ»[۱۶]. عبارت «مَا لَمْ یَکُنْ» را به هر معنایی بگیریم، آنچه رأی خداوند بدان تعلّق نگرفته یا آنچه در گذشته نبوده یعنی مقدر بود ولی بداء به آن تعلق گرفت و محو شد تا تقدیر بعدی اثبات شود، دلالت بر علم مکفوف می‌‌کند.
برخی از آیات نیز دلالت بر علم مبذول میکنند مانند: ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ﴾[۱۷]. آیه به روشنی می‌‌رساند خداوند هر کسی را بپسندد از علم غیب خود آگاه می‌‌نماید. در این زمینه امام باقر (ع) فرمودند: «کَانَ وَ اللَّهِ مُحَمَّدٌ مِمَّنِ ارْتَضَاهُ»[۱۸] و یا در آیۀ ﴿وَلَا رَطْبٍ وَلَا يَابِسٍ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ﴾[۱۹] امام صادق (ع) "کتاب مبین" را به "امام مبین"تفسیر کرده اند[۲۰].[۲۱]
دلیل روایی
برخی از روایات هم بیانگر دو نوع علم برای خداوند هستند مانند:
- امیرالمؤمنین (ع) در یکی از خطبههایش از بعضی امور غیبی خبر داد، یکی از اصحاب عرض کرد: یا امیر المؤمنین! علم غیب داری؟! حضرت خندید و فرمود: «ای برادر کلبی! این علم غیب نیست، بلکه تعلمی است از صاحب علم». این علم به مرحلۀ قضا رسیده و برای دیگران هم مقدّر کرده که از آن آگاه باشند. از این علم با نام علم مستفاد هم یاد شده است علم مستفاد، یعنی علمی که واسطه می‌خورد و من غیر نفسه است، علم خدای تبارک و تعالی من عند نفسه یا بالذات است اما علم ائمه علم مستفاد است، اینکه در روایات وارد شده ائمه ما در هر شب جمعه متصل به عرش خدای تبارک و تعالی میشوند و ازدیاد علم میکنند، اگر این اتصال نباشد علم آنها پایان می‌پذیرد این علم مستفاد است[۲۲].
- همچنین در روایتی دیگر امیرالمؤمنین (ع) و امام باقر (ع) میفرمایند: «آیه‌ای در قرآن هست که اگر آن آیه نبود ما تمام آنچه را تا روز قیامت واقع میشود به شما خبر می‌دادیم»[۲۳] این همان علم موقوف عندالله است که فقط نزد خدای تبارک و تعالی است و کسی نمی‌داند در یک قضیه بداء واقع میشود یا نه؟
- امام باقر (ع) میفرمایند: «و اما منظور از (عالم الغیب) این است، خداوند عزوجل عالم به مسائلی است که از آفریده‌های او مخفی مانده است؛ مسائلی از قبیل قضا و قدر در رابطه با اشیاء، در علم خود و قبل از خلق آنها و قبل از آنی که آنها را به فرشتگان خود افاضه نماید. پس ای حمران این علمی نگه داشته شده نزد خداوند است، اختیار و اراده آن در دست اوست و اگر بخواهد قضا نماید و یا اینکه درون آن برایش ظاهر گردد ولی آن را امضا نمی‌کند، و اما علمی که خداوند متعال آن را مقدر نموده و آن را به مرحله قضا رسانده و جاری می‌سازد، همان علمی است که به رسول اکرم (ص) رسید و سپس نزد ما رسیده است[۲۴].
- همچنین فرمودند: «همانا برای خدای عزوجل دو علم است: علم مبذول و علم مکفوف. امّا علم مبذول، پس هیچ علمی نیست که فرشتگان و رسولان آن را بدانند مگر اینکه ما آن را می‌دانیم و امّا مکفوف، علمی است که نزد خداوند عزوجلّ در امّ الکتاب است و آنگاه که خارج شود نافذ میشود»[۲۵].
- امام صادق (ع) فرمودند: «همانا خداوند دو گونه علم دارد، علمی پوشانده شده و در مخفیگاه الهی که جز او کسی از آن آگاهی ندارد و بداء از این علم است و علمی که به فرشتگان و رسل و پیامبران خویش آموخته است و ما آن را می‌دانیم»[۲۶].[۲۷]
تقسیمی دیگر برای علم
بر اساس برخی از روایات برای علم خداوند تقسیم دیگری وجود دارد:
- علمی که جز خداوند کسی از آن آگاه نیست و اگر کسی غیر از خداوند از آن اطلاع داشته باشد، از دایره علم مستأثر خارج میشود و نمی‌توان گفت مختص خداوند است. از این علم در برخی روایات[۲۸] به اسم "مکنون" و "مخزون" یاد شده است و باید دانست اسمای مستأثره منشأ برای دیگر اسامی خداوند هستند.
- علمی که آن را در اختیار دیگران قرار داده است. احمد بن محمد از محمد بن سنان از ابو جارود از اصبغ بن نباته روایت کرده که گفت شنیدم امیر مؤمنان (ع) می‌فرماید: "همانا برای خداوند متعال دو علم وجود دارد؛ علمی که آن را ویژه خود در علم غیب خود قرار داده است و کسی را نسبت به آن مطلع نساخته است، نه پیامبری از پیامبران و نه فرشته‌ای از فرشتگان و این همان فرمایش خداوند متعال در قرآن کریم است که فرمود: قطعا نزد خداوند متعال علم به قیامت وجود دارد، و باران را فرو می‌فرستد، و نسبت به آنچه که در رحم‌ها وجود دارد آگاهی دارد. و هیچ نفس و فردی نمی‌داند فردا چه به دست می‌آورد و هیچ نفس و فردی نمی‌داند در چه سرزمینی می‌میرد. همچنین نزد خداوند متعال علم دیگری وجود دارد که فرشتگان او از آن آگاهی دارند، و آنچه که فرشتگان او از آن مطلع گردند قطعا مورد آگاهی محمد و آل محمد (ص) است و آنچه که محمد و آل محمد از آن آگاهی دارند قطعا مرا نسبت به آن آگاهی فرموده است، بزرگ از ما و کوچک از ما تا روز قیامت از آن مطلع هستند[۲۹]
مباحث مربوط به اسم مستأثر الهی یکی از مباحث بلند عرفانی است که فهم عمیق آن نیاز به آگاهی و آشنایی به فلسفه و عرفان دارد[۳۰].
نتیجه گیری
در مجموع باید گفت علم مکنون یا موقوف و علم مستأثر از علومِ مختص به خداوند است که حتی امامان معصوم هم از آن آگاهی ندارند. هر چند در مورد علم موقوف گفته شده، ممکن است خداوند به تدریج آن را به ایشان تعلیم نماید، اما در مورد علم مستأثر چنین سخنی هم گفته نشده؛ زیرا اگر برای دیگران بیان شود از مستأثر بودن خارج می‌گردد.
پرسش‌های وابسته
منابع
امینی، ابراهیم، بررسی مسائل کلی امامت
صادقی ارزگانی، محمد امین، اسماء الهی از نگاه عرفانی امام خمینی
مسعودی، سید محمد علی، تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب
جزیری احسائی، علی، دفع الریب عن علم الغیب
رحمان ستایش، محمد کاظم، شهیدی، روح الله، باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم
بهشادفر, علی رضا، کنکاشی در کیفیت و سرچشمه‌های علم امام
بیابانی اسکوئی، محمد، امامت
حکیمی، محمد رضا، نهج البلاغه کلام انسان هادی
غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی
ابطحی، سید عبدالحمید، فرآیند آگاهی شیعیان از علم غیب امامان
پانویس
- ↑ راغب اصفهانی، المفردات فی غرایب القرآن، ص۱۰؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج ۸۵، حدیث ۱، ص۲۵۵.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۲۳۰.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۲۳۰.
- ↑ «و تو را می‌خوانم به هر نامی که برای توست... یا اینکه آن را مخصوص خود در علم غیب نزد خود قرار فرمودی»؛ الکافی، ج۲، ص۵۶۱.
- ↑ ر.ک: جزیری احسائی، علی، دفع الریب عن علم الغیب، ص۴۶؛ صادقی ارزگانی، محمد امین، اسماء الهی از نگاه عرفانی امام خمینی.
- ↑ سورۀ واقعه، آیۀ ۷۷ـ ۷۸.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۲۵۷.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۲۶۴.
- ↑ ر.ک: معرفت، محمد هادی، تفسیر و مفسران، ص۲۹۳؛ امینی، ابراهیم، بررسی مسائل کلی امامت، ص۲۹۳؛ مسعودی، سید محمد علی، تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب، ص۸؛ غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۲۵۵.
- ↑ برای مشاهدۀ نمونه‌ها، نک: کافی، ج ۱، ص۳۵۹، ح ۷، ۸، ۹، ص۵۷۱، ح ۱، ص۵۷۳، ح ۳، ص۶۳۴، ح ۱ ـ ۴، ص۶۳۷، ح ۲، ج ۲، ص۳۸، ح ۶؛ بصائر الدرجات، ج ۱، ص۱۰۹ـ ۱۱۲؛ عیون اخبار الرضا، ج ۱، ص۱۸۲.
- ↑ ر.ک: مسعودی، سید محمد علی، تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب، ص۸ ـ ۱۲؛ رحمان ستایش، محمد کاظم، شهیدی، روح الله، باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم، ص۱۲۳ ـ ۱۲۶؛ حکیمی، محمد رضا، نهج البلاغه کلام انسان هادی، ص۷۵ و ۷۶.
- ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ص۱۳۳، ح ۱.
- ↑ ر.ک: رحمان ستایش، محمد کاظم، شهیدی، روح الله، باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم، ص۱۲۳ ـ ۱۲۶؛ حکیمی، محمد رضا، نهج البلاغه کلام انسان هادی، ص۷۵ و ۷۶؛ بیابانی اسکوئی، محمد، امامت.
- ↑ «دانای نهان و آشکار است و او فرزانه آگاه است» سوره انعام، آیه ۷۳.
- ↑ ابن بابویه، محمد بن علی، معانی الاخبار، ص۱۴۶.
- ↑ «او دانای نهان است پس هیچ کس را بر نهان خویش آگاه نمی‌کند جز فرستاده‌ای را که بپسندد» سوره جن، آیه ۲۶ ـ ۲۷.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۲۵۶.
- ↑ «و هیچ تر و خشکی نیست جز آنکه در کتابی روشن آمده است» سوره انعام، آیه ۵۹.
- ↑ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۴، ص۸۰.
- ↑ ر.ک: خمینی، روح الله، توحید از دیدگاه امام خمینی، ج ۱؛ بهشادفر, علی رضا، کنکاشی در کیفیت و سرچشمه‌های علم امام.
- ↑ ر.ک: امینی، ابراهیم، بررسی مسائل کلی امامت، ص۲۹۳.
- ↑ «لَوْ لَا آیَهٌ فِی کِتَابِ اللهِ لَأَخْبَرْتُکُمْ بِمَا کَانَ وَ بِمَا یَکُونُ وَ مَا هُوَ کَائِنٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَه»؛ شیخ صدوق، التوحید، ص۳۰۵.
- ↑ «وَ أَمَّا قَوْلُهُ عالِمُ الْغَیْبِ فَإِنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَالِمٌ بِمَا غَابَ عَنْ خَلْقِهِ فِیمَا یَقْدِرُ مِنْ شَیْءٍ وَ یَقْضِیهِ فِی عِلْمِهِ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَهُ وَ قَبْلَ أَنْ یُفْضِیَهُ إِلَی الْمَلَائِکَهِ فَذَلِکَ یَا حُمْرَانُ عِلْمٌ مَوْقُوفٌ عِنْدَهُ إِلَیْهِ فِیهِ الْمَشِیئَهُ فَیَقْضِیهِ إِذَا أَرَادَ وَ یَبْدُو لَهُ فِیهِ فَلَا یُمْضِیه فَأَمَّا الْعِلْمُ الَّذِی یُقَدِّرُهُ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَیَقْضِیهِ وَ یُمْضِیهِ فَهُوَ الْعِلْمُ الَّذِی انْتَهَی إِلَی رَسُولِ اللهِ ثُمَّ إِلَیْنَا»؛ الکافی، ج۱، ص۲۵۷.
- ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ج ۱، ص۱۰۹.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۳۶۱.
- ↑ ر.ک: خمینی، روح الله، توحید از دیدگاه امام خمینی، ج ۱؛ مسعودی، سید محمد علی، تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب، ص۸ ـ ۱۲؛ ابطحی، سید عبدالحمید، فرآیند آگاهی شیعیان از علم غیب امامان، ص۸۱؛ غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی.
- ↑ کلینی، محمدبن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۱۵۲.
- ↑ «حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ۷ یَقُولُ إِنَّ لِلَّهِ عِلْمَیْنِ عِلْمٌ اسْتَأْثَرَ بِهِ فِی غَیْبِهِ فَلَمْ یُطْلِعْ عَلَیْهِ نَبِیّاً مِنْ أَنْبِیَائِهِ وَ لَا مَلَکاً مِنْ مَلَائِکَتِهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَ یُنَزِّلُ الْغَیْثَ وَ یَعْلَمُ ما فِی الْأَرْحامِ وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ ما ذا تَکْسِبُ غَداً وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ؛ وَ لَهُ عِلْمٌ قَدِ اطَّلَعَ عَلَیْهِ مَلَائِکَتُهُ فَمَا اطَّلَعَ عَلَیْهِ مَلَائِکَتُهُ فَقَدِ اطَّلَعَ عَلَیْهِ مُحَمَّدٌ وَ آلُهُ وَ مَا اطَّلَعَ عَلَیْهِ مُحَمَّدٌ وَ آلُهُ فَقَدْ أَطْلَعَنِی عَلَیْهِ [یَعْلَمُهُ] الْکَبِیرُ مِنَّا وَ الصَّغِیرُ إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ»؛ بصائر الدرجات، ص١٣١؛ دفع الریب عن علم الغیب، ص۴۶.
- ↑ ر.ک: جزیری احسائی، علی، دفع الریب عن علم الغیب، ص۴۶.