غلو در قرآن

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث صبح است. "صبح" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

صبح در قرآن | صبح در حدیث | صبح در کلام اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل صبح (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• یکی از اهداف مهم پیامبران و پیامبر اسلام مبارزه با عقاید غلوآمیز است. منظور از غلو بالا بردن از حد واقعیت، گزافه‌گویی و سخن درست نگفتن در حوزه عقاید دینی است. کلمه “غلو” چهار بار در قرآن استعمال شده، ولی تنها دو بار آن به معنای مصطلح، یعنی بالابری بی‌حد و بی‌جا، آن هم در حوزه عقاید دینی و خطاب به اهل کتاب است؛ اما هشداری است کلی به پیامبر و پیروان وی که مبادا دچار غلو در دین شوند و راه انحراف و تحریف دین را پیش گیرند. قرآن کریم افزون بر این که مواردی از مبارزه پیامبر اسلام با خرافات و عقاید غلوآمیز را بیان می‌کند، از مواردی دیگر از پیامبران پیشین شرح می‌دهد. ذکر این غلو نوعی بیان تجربه تاریخی در میان ادیان و پیشگیری از آن است: وَلَا تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ این مطلب را در تعبیر صریح‌تری بیان می‌کند: وَلَا تَتَّبِعُوا أَهْوَاءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُشاهد بر این که ذکر این موارد برای بیان تجربه امت محمدی است، این روایت پیامبر بنابر نقل منابع حدیثی است: « إيّاكم و الغلوّ في الدّين فإنّما هلك من كان قبلكم بالغلوّ في الدّين»؛ از نکات قابل توجه این است که قرآن گاه به صراحت تعبیر به غلو می‌کند و گاه نمونه‌هایی از غلو و زیاده‌روی از عقیده حق را بیان می‌دارد و یا معیاری برای غلو به دست می‌دهد، مثل این که می‌گوید: مَا كَانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُؤْتِيَهُ اللَّهُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ ثُمَّ يَقُولَ لِلنَّاسِ كُونُوا عِبَادًا لِي مِنْ دُونِ اللَّهِ. یا نگران انحراف از توحید است که کسانی ملائکه و پیامبران یا عباد صالح و اولیای الاهی را بالاتر از حد خود قرار دهند: وَلَا يَأْمُرَكُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلَائِكَةَ وَالنَّبِيِّينَ أَرْبَابًا کسانی می‌خواهند این قید: كُونُوا عِبَادًا لِي مِنْ دُونِ اللَّهِ وسیله‌ای قرار دهند تا بگویند اگر کسی افرادی را در طول خداوند به پرستش قرار دادند اشکالی ندارد، اما غافل از این معنا هستند که معیار اولیه برای عقاید دو اصل: ۱. لَا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ. ۲. وَلَا تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ است. لذا بالا بردن انسان‌ها از حد انسانی به مرتبه خدایی شرک است، از هرکسی و هر مقداری که می‌خواهد باشد.

1. يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ وَلَا تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ إِنَّمَا الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَكَلِمَتُهُ أَلْقَاهَا إِلَى مَرْيَمَ وَرُوحٌ مِنْهُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ وَلَا تَقُولُوا ثَلَاثَةٌ انْتَهُوا خَيْرًا لَكُمْ إِنَّمَا اللَّهُ إِلَهٌ وَاحِدٌ سُبْحَانَهُ أَنْ يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَكَفَى بِاللَّهِ وَكِيلًا.
2. قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ غَيْرَ الْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعُوا أَهْوَاءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَأَضَلُّوا كَثِيرًا وَضَلُّوا عَنْ سَوَاءِ السَّبِيلِ.
3. قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى كَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَلَا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا وَلَا يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ. نکته: در این آیه مصداق غلو را که اطاعت و گوش به فرمان بودن کورکورانه از احبار و رهبان باشد معین می‌کند.
4. مَا كَانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُؤْتِيَهُ اللَّهُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ ثُمَّ يَقُولَ لِلنَّاسِ كُونُوا عِبَادًا لِي مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَكِنْ كُونُوا رَبَّانِيِّينَ بِمَا كُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْكِتَابَ وَبِمَا كُنْتُمْ تَدْرُسُونَ.
5. وَلَا يَأْمُرَكُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلَائِكَةَ وَالنَّبِيِّينَ أَرْبَابًا أَيَأْمُرُكُمْ بِالْكُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ.
6. لَنْ يَسْتَنْكِفَ الْمَسِيحُ أَنْ يَكُونَ عَبْدًا لِلَّهِ وَلَا الْمَلَائِكَةُ الْمُقَرَّبُونَ وَمَنْ يَسْتَنْكِفْ عَنْ عِبَادَتِهِ وَيَسْتَكْبِرْ فَسَيَحْشُرُهُمْ إِلَيْهِ جَمِيعًا.
7. لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ وَقَالَ الْمَسِيحُ يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّي وَرَبَّكُمْ إِنَّهُ مَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ وَمَأْوَاهُ النَّارُ وَمَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصَارٍ.
8. وَقَالَتِ الْيَهُودُ عُزَيْرٌ ابْنُ اللَّهِ وَقَالَتِ النَّصَارَى الْمَسِيحُ ابْنُ اللَّهِ ذَلِكَ قَوْلُهُمْ بِأَفْوَاهِهِمْ يُضَاهِئُونَ قَوْلَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَبْلُ قَاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى يُؤْفَكُونَ.

نکات

در آیات یاد شده، این موضوعات مطرح گردیده است:

1. خداوند خطاب به اهل کتاب می‌فرماید: يَا أَهْلَ الْكِتَابِ در دینتان، غُلُوّ مَکنید لَا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ و درباره خدا، جز حق مَگویید وَلَا تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ مسیح، عیسی پسر مریم فقط فرستاده خدا، و کلمه اوست که او را به سوی مریم افکنده، و روحی از جانب اوست إِنَّمَا الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَكَلِمَتُهُ أَلْقَاهَا إِلَى مَرْيَمَ وَرُوحٌ مِنْهُ پس، به خدا و فرستادگانش، ایمان آورید؛ و نگویید: - خدا - سه‌گانه است به این سخنان پایان دهید، که برای شما بهتر است فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ وَلَا تَقُولُوا ثَلَاثَةٌ انْتَهُوا خَيْرًا لَكُمْ- چرا که خدا، فقط معبودی یگانه است؛ او منزه است از اینکه برایش فرزندی باشد - زیرا – آن‌چه در آسمان‌ها و آن‌چه در زمین است فقط از آنِ اوست؛ و کار سازیِ خدا کافی است إِنَّمَا اللَّهُ إِلَهٌ وَاحِدٌ سُبْحَانَهُ أَنْ يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَكَفَى بِاللَّهِ وَكِيلًا در این آیه غلو در عقیده مطرح گردیده که با جمله‌های لَا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ ...وَلَا تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ آغاز می‌شود؛
2. خداوند خطاب به پیامبر می‌فرماید بگو: ای اهل کتاب قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ در دین خود، بناحق بزرگ‌نمایی نکنید لَا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ غَيْرَ الْحَقِّ و از هوس‌های گروهی که پیش از - این - گمراه گشتند و بسیاری را گمراه کردند، و از راه درست گم شدند، پیروی ننمایید وَلَا تَتَّبِعُوا أَهْوَاءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَأَضَلُّوا كَثِيرًا وَضَلُّوا عَنْ سَوَاءِ السَّبِيلِ علامه طباطبایی مینویسد: ظاهر سیاق این است که مراد از این قوم که خدا از پیروی اهواء آنان نهی فرموده کسانی‌اند که چشم مردم عوام به دستشان دوخته و همواره سر در اطاعتشان دارند، و گمراهی مردم تنها به خاطر پیروی آنان است. و اینکه فرمود: وَأَضَلُّوا كَثِيرًا بسیاری را گمراه کردند از این جهت بود که دیگران تابع‌شان بودند، و گمراهیشان از راه راست از این رو بوده که هم خودشان را گمراه کرده بودند و هم دیگران را، و این خود، گمراهی روی گمراهی است، و همچنین ظاهر سیاق آیه این است که مراد از این قوم، بت‌پرستانند بنابر این، آیه شریفه به حقیقتی اشاره می‌کند که پس از بررسی و تحلیل تاریخ، دستگیر انسان می‌شود، و آن این است که داستان پدری و پسری اعتقادی بوده است که قبلاً در میان بت‌پرستان و از ایشان به‌طور ناخودآگاه به داخل مسیحیان و سایر اهل کتاب راه یافته است و ما در سوره آل عمران در آنجایی که قصص مسیح(ع) را بیان می‌کردیم گفتیم که این حرف از جمله حرف‌ها و معتقداتی است که هم اکنون در بین بت‌پرستان هندوچین موجود و رایج است، و همچنین مصریان قدیم دارای این عقیده بوده‌اند، و درباره اینکه چگونه این عقیده در بین اهل کتاب راه یافته با اینکه کتب آسمانی اولین کلمه‌اش توحید است، گفتیم که این حرف به وسیله مبلغین دنیاطلب اهل کتاب در بین آنان راه یافته است و منسوب به حضرت موسی و مسیح(ع) هستند، به حسب مسمی و واقع دو شعبه از آیین و ثنیت و بت‌پرستی می‌باشند؛
3. خداوند بر این نکته تأکید می‌‌کند که هیچ بشری مَا كَانَ لِبَشَرٍ - نه پیامبر اسلام و نه هیچ پیامبر دیگری حق ندارد و سزاوار نیست که خدا کتاب آسمانی و حکم و نبوت به او دهد أَنْ يُؤْتِيَهُ اللَّهُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ سپس او به مردم بگوید غیر از خدا مرا پرستش کنید ثُمَّ يَقُولَ لِلنَّاسِ كُونُوا عِبَادًا لِي مِنْ دُونِ اللَّهِ و این‌گونه نسبت‌ها که به انبیاء داده شده همه ساخته و پرداخته افراد ناآگاه و دور از تعلیمات آنهاست. سپس می‌افزاید: بلکه سزاوار مقام او این است که بگوید افرادی باشید الهی آن‌گونه که تعلیم کتاب الهی به شما داده شده و درس خوانده‌اید و هرگز غیر خدا را پرستش نکنید وَلَكِنْ كُونُوا رَبَّانِيِّينَ بِمَا كُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْكِتَابَ وَبِمَا كُنْتُمْ تَدْرُسُونَ خطاب‌های كُنْتُمْ متوجه کسانی است که پیش از امر كُونُوا رَبَّانِيِّينَ عالم به کتاب بودند و یا آن را تعلیم می‌دادند - و در مسائل آیین و نبوت بررسی و درسی داشتند. درس: بررسی و برکنار نمودن ظواهر است تا اصول و ریشه‌های اصلی دریافت شود. مندرس شدن لباس یا ساختمان: پاره پاره شدن و فرو ریختن آنها و نمایان شدن تار و پود و پایه‌ها است. بنابراین، بیان کلی ما کان لبشر، ناظر به حضرت مسیح، للناس و اوامر و خطاب‌ها، ناظر به علما و دانشمندان یهود است که دعوت مسیح متوجه آنان بوده سپس بعضی از ایشان به - آیین مسیح درآمدند و او را به مقام الوهیت بالا بردند و دیگران را به عبادتش خواندند. و نیز می‌تواند این آیه بیان کلی و جامع و بلیغی باشد از مراحل دعوت و روش همه کسانی که کتاب و حکم و نبوت بدانان داده شده است.
4. خداوند این مسئله را مورد تأکید قرار می‌دهد که برای پیامبر سزاوار نیست که به شما دستور دهد که فرشتگان و پیامبران را، پروردگارِ خود انتخاب کنید وَلَا يَأْمُرَكُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلَائِكَةَ وَالنَّبِيِّينَ أَرْبَابًا آیا پس از آن‌که شما مسلمان شدید، به شما دستور کفر ورزیدن می‌دهد أَيَأْمُرُكُمْ بِالْكُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ غیرخدا را پروردگار خویش قرار ندهید که کفر است. و از این آیه میآموزیم که رهبران دینی، مسلمانان را با غلو به غیرخدا و کفر نباید دعوت کنند بلکه به توحید فراخوانند فرشته‌پرستی و پیامبرپرستی ممنوع است وَلَا يَأْمُرَكُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلَائِكَةَ وَالنَّبِيِّينَ أَرْبَابًا این جمله از یک‌سو پاسخی است به مشرکان عرب که فرشتگان را دختران خدا می‌پنداشتند و نوعی ربوبیت برای آنها قائل بودند و با این حال خود را پیرو آیین ابراهیم معرفی می‌کردند و از سوی دیگر پاسخی است به صابئان که خود را پیرو یحیی(ع) می‌دانستند ولی مقام فرشتگان را تا سر حد پرستش بالا می‌بردند. و نیز پاسخی است به یهود و نصارا که عزیز یا مسیح(ع) را فرزند خدا معرفی می‌کردند. و در پایان آیه برای تأکید بیشتر می‌افزاید: “آیا شما را به کفر دعوت می‌کند پس از آن‌که (تسلیم فرمان حق گشته و) مسلمان شدید” أَيَأْمُرُكُمْ بِالْكُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ. یعنی، چگونه ممکن است پیامبری پیدا شود و نخست مردم را به ایمان و توحید دعوت کند سپس راه شرک را به آنها نشان دهد! آیه ضمناً اشاره سر بسته‌ای به معصوم بودن پیامبران و عدم انحراف آنها از مسیر فرمان خدا می‌کند.
5. خداوند در برابر غالیان مطرح می‌کند که شما چگونه معتقد به الوهیت عیسی از طریق فرزند خدا بودن معتقد هستید در حالی که “نه مسیح استنکاف از عبودیت و بندگی پروردگار داشت لَنْ يَسْتَنْكِفَ الْمَسِيحُ أَنْ يَكُونَ عَبْدًا لِلَّهِ و نه فرشتگان مقرب پروردگار استنکاف دارند وَلَا الْمَلَائِكَةُ الْمُقَرَّبُونَ علامه طباطبایی مینویسد: این جمله احتجاجی دیگر بر فرزند نداشتن خدای تعالی و در نتیجه بر معبود نبودن مسیح(ع) به قول مطلق است، چه اینکه آن جناب برای خدا فرزندی فرض بشود و چه اینکه سومی از سه خدا دانسته شود، زیرا مسیح بنده خدا بود و ابداً از بندگی خدا عار و استنکاف نداشت و این مطلبی است که مسیحیان نیز آن را منکر نیستند، انجیل‌هایی هم که به عنوان کتاب مقدس در دست ایشان است آن را انکار ندارد، بلکه صریح است در اینکه عیسی خدا را بندگی می‌کرد و برای خدا نماز می‌خواند و اگر خود او خدا بود دیگر معنا نداشت که خدای کوچک یا به عبارت دیگر خدای پسر برای کسی عبادت کند، چون در این صورت او نیز از سنخ خدا و معبود خلق بود و معنا ندارد کسی خودش را بپرستد و عبادت کند و یا یکی از دو خدای دیگر را بپرستد، چون بنا بر اقنوم‌های سه‌گانه وجود عیسی منطبق بر آن خدایان دیگر هست وَلَا الْمَلَائِكَةُ الْمُقَرَّبُونَ این جمله گفتار را تعمیم داده، شامل ملائکه نیز می‌کند، چون حجت مذکور عیناً در ملائکه نیز جریان دارد، در نتیجه برهانی می‌شود علیه کسانی چون مشرکین عرب که می‌گفتند: ملائکه دختران خدایند وَمَنْ يَسْتَنْكِفْ عَنْ عِبَادَتِهِ وَيَسْتَكْبِرْ فَسَيَحْشُرُهُمْ إِلَيْهِ جَمِيعًا... این جمله حال است از مسیح و ملائکه و در عین حال کار تعلیل را هم می‌کند و چنین معنایی به کلام می‌دهد که: چگونه ممکن است مسیح و ملائکه مقرب خدا از عبادت خدا استنکاف کنند در حالی که کسانی که از عبادت او استنکاف و استکبار می‌کنند، همه به زودی در پیشگاه او محشور می‌شوند و او طبق اعمالی که کرده‌اند جزایشان می‌دهد و مسیح و ملائکه این معنا را می‌دانند و به آن ایمان دارند و از خدای تعالی و از چنان روزی پروا می‌کنند.
6. کفر غالیان که الوهیت عیسی را مطرح میکنند لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ و گفتار یهودیان که اعلام کردند عُزیر پسر خدااست وَقَالَتِ الْيَهُودُ عُزَيْرٌ ابْنُ اللَّهِ و مسیحیان که گفتند مسیح پسرخدا است وَقَالَتِ النَّصَارَى الْمَسِيحُ ابْنُ اللَّهِ شبیه سخن و اعتقاد کافران قبل از خودشان است ذَلِكَ قَوْلُهُمْ بِأَفْوَاهِهِمْ يُضَاهِئُونَ قَوْلَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَبْلُ قَاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى يُؤْفَكُونَ.

جستارهای وابسته

منابع

1. سعیدیان‌فر، محمد جعفر و ایازی، سید محمد علی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: